İçeriğe atla

Birinci Türkoloji Kongresi

Birinci Türkoloji Kongresi
Ev sahibi ülkeSovyetler Birliği
Konumİsmailiye Sarayı
ŞehirBakü
KatılımcılarSSCB'de yaşayan Türk halklarının temsilcileri ve yabancı konuklar

Birinci Türkoloji Kongresi, 26 Şubat-6 Mart 1926 tarihleri arasında Bakü şehrinde düzenlenen bir kongre olup Sovyetler Birliği sınırları içinde yaşayan Türk halklarının tarihi, edebiyatı, dili, alfabesi, etnografyası ve kültürü ile ilgili önemli kararların alındığı bir etkinliktir.[1] Kongrede Latin alfabesine geçişin bilimsel ve metodolojik prensipleri detaylı bir şekilde ele alındı ve hazırlandı.

Birinci Türkoloji Kongresi, 20. yüzyılın başlarında Türk halklarının, özellikle Azerbaycan halkının kültürel hayatında gerçekleşen en önemli olaylardan biri olarak tarihe geçti. Kongre, Sovyetler Birliği sınırları içinde yaşayan Türklerin yanı sıra yabancı konuklar ile bilim adamı, dilbilimci, tarihçi, şair, yazar ve diğer önemli düşünürlerden oluşan toplam 131 temsilci katıldı.[2] Bu delegeler arasında akademisyenler, dilbilimciler, tarihçiler, şairler, yazarlar ve diğer önemli düşünürler yer alıyordu. Bu muazzam kongre, Türk halklarının kültürel entegrasyonunda önemli bir aşamayı oluşturdu. Geniş kapsamlı ve büyük bir coğrafi alanda yaşayan çok sayıda Türk halkını ilgilendiren bir dizi önemli konunun belirlenmesi, ele alınması, hazırlanması ve ardından gerçekleştirilmesi açısından olağanüstü bir öneme sahipti.[3][4][5]

Kongre toplantılarına Azerbaycan SSR Merkez Yürütme Komitesi Başkanı Samad Ağamalıoğlu başkanlık etti. Başkanlık Divanına — Samad Agamalioğlu, Azerbaycan'dan Ruhulla Ahundov, Habib Cabiyev, doğubilimci ve tarihçi akademisyen Wilhelm Barthold, akademisyen Sergey Oldenburg, Avrupalı bilim adamlarının temsilcisi, RSFSR Halk Eğitim Bakanlığı'ndan Nagovitsin, profesör Bekir Çobanzade, profesör Aleksandr Samoyloviç, Kazakistan'dan Ahmet Baytursun, Yakutistan'dan Isidor Barakhov, Doğu Araştırmaları Derneği'nden İlya Borozdin ve M. Pavlovich, Tataristan'dan Galimcan İbrahimov, Başkurdistan'dan İdelguzin, Türkiye'den Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstan'dan Celalettin Korkmazov, Özbekistan'dan Rahim Inogomov, Kara-Kırgızistan'dan Tunstanov, Türkmenistan'dan Berdiyev, Kırım'dan Osman Nuri Akçokraklı, Kuzey Kafkasya'dan Aliyev Ömer seçildi.[6] Ali Bey Hüseyinzade, Bang, Mustafa Guliyev, Akademisyen Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski ve Thomsen Kurultay Başkanlığının fahri üyeleri oldular.

Kongre katılımcılarının sonraki faaliyetleri trajikti. Çalışmalarına katılan 100'den fazla katılımcı daha sonra pan-Türkizmle suçlandı ve siyasi baskıya maruz kaldı. Çoğu akademisyen ve düşünür hapis ve fiziksel yıkımla karşı karşıya kaldı.[7] Kongrenin önemli bir sonucu olan Türk halklarının Latin alfabesine geçişi 1939 yılında iptal edilmiş ve Sovyetler Birliği topraklarında yaşayan Türk halkları için Kiril alfabesi yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır.

Tarihi

Azerbaycan, Rusya tarafından ilhak edildikten sonra, Yakın Doğu'da alfabe reformu meselesi ilk defa büyük eğitimci ve düşünür Mirza Fethali Ahundzade tarafından gündeme getirilmiştir. Ancak onun bu alandaki çabaları sonuç vermemiştir. Sonraki dönemlerde ise İsmail Bey Gaspıralı, Üzeyir Bey Hacıbeyli, Celil Memmedguluzade, Mehmet Ağa Şahtahmazlı, Feridun Bey Köçerli, Veli Hüseynzade, Hüseyin Cavid gibi isimler bu konuda başarılı faaliyetlerde bulunmuşlardır.[8] Azerbaycan Halk Cumhuriyyeti de alfabe reformuna dikkat etmiş, ancak bu hayati öneme sahip meseleyi çözmek için 23 aylık "ömür" yeterli olmamıştır.

Azerbaycan Sovyetleştikten sonra, bu konu daha da önem kazandı. Henüz 1922'de N. Nerimanov'un liderliğinde Bakü'de "Latin alfabesine geçiş" komitesi kurulmuştu ve bu sürece sadece Bakü'deki bilim insanları değil, o zamanın SSCB'nin diğer bilim merkezlerinde çalışan Türkologlar da özel ilgi gösteriyordu.[9] 1922'de Celil Memmedguluzade'nin liderliyinde "Yeni yol" gazetesi Latin alfabesiyle yayımlanmıştı. Aynı yıl "Yeni Türk alfabesi" komitesi kuruldu ve bunun başkanlığını Azerbaycan SSC Merkezi Yürütme Komitesi Başkanı Samet Ağamalıoğlu yapmaktaydı. Hatta 1923'te Azerbaycan hükûmeti, Yeni Türk alfabesini devlet alfabesi olarak kabul etmeye dair bir karar çıkardı. Ancak hâlâ Latin grafik alfabesi ile Arap alfabesinden de faydalanılmaktaydı.

Kongre hazırlıkları

Ağustos 1925'te Sovyetler Birliği Tüm Rusya Merkezi Yürütme Komitesi tarafından Tüm Birlik Türkoloji Kongresi'nin toplanmasına ilişkin bir karar kabul etti. Kongrenin toplanması konusu bir yıl önce Azerbaycan SSC hükûmeti tarafından Sovyet yönetimine iletilmişti. Latin alfabesine geçişle ilgili sorunların çözülmesi gerekliliği, Sovyet hükûmetinin Türkoloji Kongresi'ni toplama kararından altı ay önce, 1. Azerbaycan Yerel Araştırmaları Kongresi sırasında ve Sovyet Bilimler Akademisi ile Tüm Birlik Doğu Araştırmaları Birliği'nin oturumlarında gündeme gelmişti.[10]

Kongre'nin toplanması için yapılan hazırlıklar, SSCB Sovyet Halk Komiserlerinin kararıyla kurulan organizasyon komisyonu tarafından organize edildi. Komisyonda Samet Ağamalıoğlu (başkan), M. Pavloviç, Habib Cebiyev, Vasili Bartold, Aleksandr Samoyloviç, Celalettin Korkmazov, G. Broydo, Tyuryakulov, Zifeld, Fitred, Bekir Çobanzade, Aşmarin, Odabaş, Novşirvano, Ahmet Baytursunov ve Yusufzade yer almıştır.[8]

Organizasyon komisyonu, Tüm Birlik Türkoloji Kongresi hazırlıkları kapsamında yapılan tüm çalışmaları aydınlatmak için "Haberler" yayınladı.

Kongre tutanakları

Mehmet Fuat Köprülüzade, Ali Bey Hüseynzade ve Salman Mümtaz Bakü'deki Birinci Türkoloji Kongresi'nin katılımcıları arasında.

1926 yılının 26 Şubat'ında Bakü'deki İsmailiye Sarayı'nda Birinci Türkoloji Kongresi başladı. Kongreye 131 delege (20 uluslararası bilim topluluğunun temsilcisi) katıldı, 17 oturum gerçekleştirildi ve Türklerin, genel olarak Türk Dünyası'nın dil, tarih, etnogenez ve etnografi, edebiyat ve kültürüne dair 38 bildiri sunuldu.[11] Kongre'nin başkanlığını Azerbaycan SSC Merkezi İcra Komitesi Başkanı Samed ağa Ağamalıoğlu yaptı, Kongre Başkanlık Divanı'na aşağıdaki kişiler seçildi: Samed Ağa Ağamalıoğlu, Azerbaycan'dan Ruhulla Ahundov, Habib Cebiyev, ünlü oryantalist-tarihçi akademisyen Wilhelm Barthold, akademisyen Sergey Oldenburg, Avrupa bilim adamlarının temsilcisi profesör F.F. Mensel, RSFSC Halk Eğitim Bakanlığı'ndan Nagovitsin, profesör Bekir Çobanzade, profesör Aleksandr Samoyloviç, Kazakistan'dan Ahmet Baytursun, Yakutiya'dan İsidor Barahov, Şarkiyat Araştırmaları Derneği'nden Borozdin ve Pavloviç, Tataristan'dan Galimcan İbrahimov, Başkurdistan'dan İdelgızın, Türkiye'den Mehmed Fuad Köprülü, Dağıstan'dan Celalettin Korkmazov, Özbekistan'dan Şakircan Rahim, Karakalpakistan'dan Tunstanov, Türkmenistan'dan Berdiyev, Kırımdan Osman Nuri Akçokraklı, Kuzey Kafkasya'dan Əliyev Umar seçildiler. Ayrıca Azerbaycan delegasyonu ve diğer cumhuriyetler adına Ali Bey Hüseynzade, Bang, Mustafa Guliyev, akademisyen Nikolay Marr, Anatoli Lunaçarski ve Tomsen kongre başkanlık heyetine fahri üye olarak seçildiler[10]

Toplantıda SSCB Merkez Yürütme Komitesi Başkanı Gazanfer Musabeyov bir tebrik konuşması yaparak Kongre katılımcılarını selamladı. Konferans aynı zamanda ünlü Türkolog Radlov ve İsmail Gaspıralı onuruna da düzenlendi. Kongreye Barthold, Köprülüzade, A. Huseynzade, Krymski, Poppe, Aşmarin gibi tanınmış Türkolog-oryantal bilim adamlarının katılımı kongrenin büyük önemini ve güvenilirliğini ortaya koymuştur.

Raporlar

Kongre süresince, bazıları özellikle kayda değer olan çok sayıda bilimsel sunum yapıldı. V.V.Bartold'un "Türk Halklarının Tarihi ve Araştırma Görevlerinin Çağdaş Durumu", S.F.Oldenburg'un "Türk Halkları Arasında Etnografik Çalışmaların Yöntemleri", A.A.Müller'in "Türk Halkları Arasında Tasvir Sanatı Üzerine", F. Kopruluzade'nin "Türk Halkları Arasında Edebi Dillerin Gelişimi", A.N.Samoyloviç'in "Türk Dilleri Araştırmalarının Bugünkü Durumu ve Gelecekteki Görevleri", B.Çobanzade'nin "Türk Lehçelerinin Yakın Akrabalığı Üzerine", H.Zeynallı'nın "Türk Dillerinde Bilimsel Terminoloji Sistemi Üzerine", S.Y. Malov'un "Eski Türk Dillerini İncelemenin Çağdaş Durumu ve Perspektifleri", Ferhad Ağazade'nin "Türk Dillerinde İmla", N.F.Yakovlev'in "Türk Milletlerinin Sosyal ve Kültürel Şartlarıyla İlgili Alfabe Sistemi Kurma Problemleri", C.Memmedzade'nin "Türk Halklarının Alfabe Sistemleri Üzerine", Kemanov'un "Türk Dillerini Öğretme Metodolojisinin Temelleri", N. N.Poppe'nin "Türk Dillerinin Altay Dilleriyle Karşılıklı Akrabalığı Meselesinin Tarihsel ve Güncel Durumu", H.Şeref'in "Türk-Tatar Halkları İçin Arap ve Latin Yazı Sistemlerinin Uygulanması Meseleleri", T.Mensel'in "Balkan Türk Edebiyatı Çalışmalarının Sonuçları ve Perspektifleri" ve diğerleri. Bu sunumlar Kongre bildirilerine daha fazla derinlik ve zenginlik kattı.[10]

Kongre sırasında, önemli fonetik bilgini Lev Shcherba'nın "Yazımın Temel İlkeleri ve Toplumsal Önemi" konulu sunumunun teorik perspektifi özellikle dikkat çekiciydi. Ermeni dilbilimci R.Y.Acharyan'ın "Türk ve Ermeni Dillerinin Karşılıklı Etkisi" konulu sunumu, Türk dilinin tarih boyunca Ermeni dili üzerindeki etkisini tüm dilbilimsel düzeylerde açıklamaya odaklanmıştı. Sunumun ana odağı Eski Ermeniceden (Grabar) Yeni Ermeniceye (Aşgarabar) geçiş ve bu geçişin dilsel uyarıcısının Türkçe olduğu fikriydi. Bu sunumun, nesnelliği ile günümüzde yaygın olan zararlı Ermeni şoven milliyetçi ideolojisine karşı güçlü bir bilimsel argüman olarak hizmet ettiğini belirtmek gerekir.[10]

Birinci Bakü Türkoloji Kongresi'ne Tataristan'dan katılan altı kişilik heyetin başkanı G. İbrahimov, Arap harflerine dayalı yeni bir alfabeye geçilmesine karşı olduğunu ifade etti. İtirazlarına rağmen, "bu konuda bir ihtilaf olmaması gerektiği" fikrini öne sürdü ve kongre sırasında konuyla ilgili bir bildiri sundu. Ancak gerçekte G. İbrahimov kongre sırasında imla konusunu ele almış ve bu konuda önerilerde bulunmuştur. Sunumu üç bölümden oluşuyordu. İlk bölümde 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar var olan eski imlaların eleştirel analizinin yanı sıra Uygur, Orhun ve eski Arap alfabelerinin analizine odaklandı. İkinci bölümde Arap alfabesinde yapılan reformlar anlatıldı ve son olarak Türk halklarının imlasında reform yapılmasını amaçlayan eylemler anlatılıyor.[9]

G. İbrahimov genel olarak Türkçe yazım kurallarının netleştirilmesi için Türk dillerinin dikkate alınması gereken özelliklerini tanımlamış ve bunları kongre temsilcilerinin dikkatine sunmuştur. Ancak konuşmasında ve önerilerinde alfabenin Latinleştirilmesine karşı bir işaret yoktu.

Kongre sırasında S. Mümtaz katılımcılara yeni kitabı "Nesimi "yi hediye etti. Katılımcılar arasında bulunan Tatar edebiyatçı Aziz Gubaydullin, kongrede yaptığı konuşmada Salman Mümtaz'ın Azerbaycanlı şairlerin eserlerini "Kommunist" gazetesinde yayınladığını bildirdi. Gubaydullin, Salman Mümtaz'ın şairler hakkında yazdığı biyografik bilgileri "en değerli biyografik bilgiler" olarak değerlendirerek takdir ettiğini ifade etti ve her yayından önce bunun öneminin altını çizdi.[12]

Kongrede alınan kararlar

Latin alfabesine uyarlanmış ilk ortak Türk alfabesi

Birinci Bakü Türkoloji Kongresi'nde, organizasyon komisyonu eşbaşkanı Celalettin Korkmazov tarafından sunulan Türk dilleriyle ilgili aşağıdaki yedi ana konu tartışılmış ve ilgili kararlar alınmıştır:[12][13]

1. Alfabe meselesi;

2. Yazım-ortografi sorunu;

3. Terminoloji sorunu;

4. Öğretim metodolojisi sorunu;

5. Akraba ve komşu dillerin karşılıklı ilişki ve girişim sorunları;

6. Ortak bir edebi dil meselesi de dahil olmak üzere Türk dillerinin edebi dil sorunları;

7. Büyük dil teorisi ve Türk dillerinin tarihsel sorunları.

Bu kararları vermek için bir dizi ilke kullanılmıştır. Böylece yazım-ortografi meselesinde fonetik ilke tercih edilmesine rağmen morfolojik ve tarihi-geleneksel ilke konuları da dikkate alınmıştır. Terminoloji konusunda ise ana kaynak olarak Türk dilinin kendi iç imkânları ve uluslararası özel kelimeler tercih edilmiştir. Öğretim-metodoloji konularında ise anadil öğretiminde Avrupa standartlarının yanı sıra ulusal geleneğin önemine de dikkat çekildi. Akraba ve komşu dillerin bilimsel yöntemlerle incelenmesine ilişkin tartışmalar sırasında, Altay çalışmaları ve komprativistik perspektiflerinin önemi vurgulandı.[13]

Birinci Türkoloji Kongresi'nde Türk edebi dillerinin normları ve üslup özelliklerinin yanı sıra Türk halklarının ata yurdu konusu da tartışıldı. Kongre temsilcileri ayrıca ünlü Özbek şair Ali Şir Nevai'nin 500. yıldönümü kutlamalarına da katıldı. Kongre, İkinci Türkoloji Kongresi'nin 1927 yılında Semerkant şehrinde yapılmasına karar vermişse de bu karar bilinen nedenlerden dolayı gerçekleşmemiştir.

Kongrede alınan kararlar arasında özellikle ortak alfabe, ortak edebi dil, ortak terminoloji gibi konular öne çıktı.[14]

Sonuç

Azerbaycan'da 1923 yılından itibaren Yeni Türk alfabesi devlet alfabesi olarak kabul edilmesine rağmen, Latin alfabesine geçiş bu kongreden sonra oybirliğiyle resmen gerçekleştirildi. Bundan önce Arap alfabesi tüm cumhuriyet topraklarında yaygın olarak kullanılmaktaydı. Kongre kararlarına dayanarak, 1 Ocak 1929'da Sovyet hükûmeti Arap alfabesinin kullanımını resmen yasakladı. Bu yazıyı hafızalardan silmek amacıyla geniş çaplı bir kitap yakma kampanyası da yürütüldü.[15]

Kongre kararıyla, Sovyetler Birliği'ne katılan diğer Türk cumhuriyetlerinde Arap alfabesi Latin alfabesiyle değiştirildi. Bazı Türk cumhuriyetlerinde bu geçiş daha erken gerçekleşti. Örneğin, 3 Temmuz 1927'de Tataristan Cumhuriyeti parti teşkilatı "Yeni Alfabe "ye (Tatarca: Jaŋalif) geçildiğini resmen duyurdu.[16][17] Azerbaycan SSC'nin Latin alfabesine geçmesinden beş yıl sonra Türkiye Cumhuriyeti de bu alfabeyi kabul etti.

Böylece, Kongre'nin kararının bir sonucu olarak, tüm Türk cumhuriyetlerinin toprakları 1929'dan 1939'a kadar Latin harflerini kullandı. Ancak 1930'ların sonunda Sovyetler Birliği yönetimi Latin alfabesini değiştirme çabalarına başladı.[8] 1939'da SSCB'nin ulusal cumhuriyetlerinde Kiril alfabesinin kullanılmasına karar verildi. Resmi açıklamaya göre, Latin alfabesinden Kiril alfabesine geçiş "işçilerin genel arzusu kapsamındaydı".[18]

Kongre katılımcılarının akıbeti

1930'ların sonlarında Kongre'nin birçok katılımcısı pan-Türkizm, milliyetçilik ve karşı-devrimci faaliyetlerle suçlandı, siyasi baskıya maruz kaldı ve bazıları öldürüldü.[19] Bunlar arasında Ruhulla Ahundov, Aleksandr Samoyloviç, Celalettin Korkmazov, Bekir Çobanzade, Osman Nuri Akçokraklı, Ahmet Baytursunov, Salman Mümtaz,[20] İsidor Barahov, Hanefi Zeynallı,[21] Hikmet Cevdet-zade ve diğerleri gibi isimler vardı. Genel olarak, Kongre'nin 100'den fazla katılımcısı çeşitli baskı biçimleriyle karşı karşıya kaldı.[22]

Hatırası

Kongreye cumhuriyet dışından katılanlar.

Kongrenin hemen ardından Azerbaycan'da bu tarihi olayla ilgili bir belgesel film çekildi. "1. Türkoloji Kongresi" başlıklı film 1926 yılında gösterime girdi. Filmde dünyada ilk kez Azerbaycan'da düzenlenen Türkoloji Kongresi ele alınmaktadır. Filmde Samed Ağa Ağamalıoğlu, Gazanfer Musabeyov, Ali Bey Hüseynzade ve Hüseyin Cavid yer almaktadır. Filmde, Türkoloji Kongresi'nin tutanakları, yeni Latin alfabesinin Türk halkları tarafından kabulü ve kongrede Türk halklarının edebiyatı ve diliyle ilgili konularda oybirliğiyle alınan kararlar öne çıkıyor.

28 Nisan 1976 tarihinde Türkmenistan İlimler Akademisi'nin Magtymguly Dil ve Edebiyat Enstitüsü'nde Birinci Türkoloji Kurultayı'nın 50. yıldönümüne ithafen "Türkmen Filolojisinin Güncel Sorunları" konulu genç filologların İkinci Cumhuriyet Konferansı düzenlendi.[23]

Bakü'deki Birinci Türkoloji Kurultayı'nın hukuki statüsü, Azerbaycan'ın bağımsızlığını yeniden kazanmasından sonra 20. yüzyılda ikinci kez ulusal bir önem kazanmıştır. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 5 Kasım 2005 tarihinde, ülkenin bağımsızlığını yeniden kazanmasının ardından gerçekleşen bu önemli tarihi olayın 80. yıldönümünün kutlanmasına ilişkin bir kararname imzaladı.[24] Bu kararname uyarınca, 2006 yılında Bakü'de Birinci Türkoloji Kongresi'nin 80. yıldönümüne adanmış uluslararası bir konferans düzenlenmiştir.[24]

10 yıl aradan sonra Azerbaycan'da Birinci Türkoloji Kurultayı'nın 90. yıldönümü devlet düzeyinde kutlandı. Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, 18 Şubat 2016 tarihinde Kurultayın 90. yıldönümünün devlet düzeyinde kutlanmasını öngören bir kararname imzaladı. Kararnamede, 20. yüzyılın sonunda Azerbaycan'ın bağımsızlığını yeniden kazanmasıyla birlikte Azerbaycan dilinin devlet dili olarak resmi statüsünün sağlam bir şekilde tesis edildiği ve Türkoloji Kongresi tarafından daha önce ortaya konan karar ve tavsiyelerin modern koşullarda başarıyla uygulanması için elverişli bir zemin yaratıldığı vurgulandı. Kararname, Türkoloji araştırmalarında yeni kavramların formüle edilmesini, Azerbaycan'ın küresel ölçekte Türkoloji araştırmalarının etkili merkezlerinden biri olarak tanınmasını ve Türk halklarının kültürel ve manevi birliği için teorik ve bilimsel bir çerçeve oluşturulmasını vurgulamıştır. Elde edilen başarılar, Kongre'den kısa bir süre sonra baskıların masum kurbanları olan seçkin Türkologların anısına saygıyı da simgelemekte ve Kongre'nin kısa sürede gerçekleştirdiği organizasyonel çalışmaların başarısını vurgulamaktadır.[25]

Kararnameden kaynaklanan görevler doğrultusunda, Azerbaycan Millî İlimler Akademisi'nde yıldönümünün anılması için bir etkinlik planı hazırlandı. 3 Mart 2016 tarihinde Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Birinci Başkan Yardımcısı Akademisyen İsa Habibbeyli başkanlığında Beşeri ve Sosyal Bilimler Bölümlerinin ortak toplantısı yapıldı. Toplantıda, Türkoloji Kongresi'nin 90. yıldönümünün layıkıyla kutlanması için ilgili kurum ve kuruluşlara talimatlar verildi ve bu doğrultuda planlanan faaliyetler hakkında görüşmeler yapıldı.[26]

14 ve 15 Kasım 2016 tarihlerinde Bakü'de Birinci Türkoloji Kongresi'nin 90. yıldönümüne adanmış uluslararası bir konferans düzenlenmiştir.[27] Bundan önce, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Bakü Devlet Üniversitesi, Azerbaycan Bağımsızlık Müzesi[28] gibi kurum ve kuruluşlarda ve Türkiye'de bu önemli tarihi olayın 90. yıldönümü anısına çeşitli etkinlikler düzenlendi.[29]

Kaynakça

  1. ^ Самойлович А. Н. (2005). Тюркское языкознание, филология, руника. Восточная литература. 
  2. ^ Исаев, М. И. (1979). Языковое строительство в СССР: Процессы создания письменностей народов СССР. M: Наука. s. 68. 
  3. ^ Кононов, А. Н. (1980). Тюркское языкознание в СССР на современном этапе. Итоги и проблемы // Проблемы современной тюркологии: материалы II Всесоюзной тюркологической конференции 27-29 сентября 1976 г., г. Алма-Ата. Алма-Ата: Наука Казахской ССР. s. 13. 
  4. ^ Frings, Andreas (2005). Соревнование моделей: татарская делегация на Тюркологическом съезде в Баку в 1926 г. // ЭТНОГРАФИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. ss. 44-47. 
  5. ^ Frings, Andreas (2009). Playing Moscow off against Kazan. Azerbaijan manoeuvering to Latinization in the Soviet Union. // Ab Imperio. ss. 249-316. 
  6. ^ Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчет («Бакинский рабочий»). Б. 1926. 
  7. ^ Tahirzadə, Ə (2002). Salman Mümtaz (Tərcümeyi-hal oçerki). Б: Kür. s. 11. 
  8. ^ a b c М. З. Закиев. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
  9. ^ a b "Milli dirçəliş, I Türkoloji qurultay və ədəbiyyat məsələləri — Tofiq HÜSEYNOĞLU". 27 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2020. 
  10. ^ a b c d "Birinci Türkoloji Qurultay: görünən və görünməyən tərəflər. Elmi sessiyanın materialları (10 iyun 2016-cı il). Bаkı: Еlm vә tәhsil nәşriyyatı, 2016" (PDF). 22 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  11. ^ Исаев М. И. (1979). Языковое строительство в СССР: Процессы создания письменностей народов СССР. Наука. 
  12. ^ a b Первый Всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля — 5 марта 1926 г. Стенографический отчёт. Б: Бакинский рабочий. 1926. s. 68. 
  13. ^ a b Həsən İmanov, Birinci Türkoloji Qurultay, Yeni yol qəzetinə əlavə, 7 noyabr, 1927, s. 13–14
  14. ^ Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 352.
  15. ^ "İsaxan İsaxanlı. Fərhad Ağazadə və latın əlifbasına keçid" (PDF). 2 Eylül 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  16. ^ Татарский энциклопедический словарь (на татарском языке) / Гл. ред. М.Х.Хасанов]]; Отв. ред. Г.С.Сабирзянов. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 2002. — 830 с.: ил. ISBN 5-902375-01-0
  17. ^ Кононов А.Н. /О латинском алфавите/ //Кононов А.Н.Тюркская филология в СССР (1917–1967).-Москва, 1968.-С.7–8.
  18. ^ "Большая Электронная Библиотека Turklib". 18 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  19. ^ Tahirzadə, Ə. (2002). Salman Mümtaz (Tərcümeyi-hal oçerki). Б: Kür. s. 11. 
  20. ^ Буниятов З. М. (13 Ağustos 1988). "Следственное дело № 12493". газета. Элм. 
  21. ^ "Böyük elm fədaisi Hənəfi Zeynallı: metodik vəsait / tərt.ed. A.Əliyeva; red. və burax. məsul Ş.Qəmbərova; F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası. Bakı, 2016, 36 s." (PDF). 4 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  22. ^ Kənan A. Birinci türkoloji qurultayın qurbanı : Hənəfi Zeynallı // XX əsrdə repressiyaya məruz qalanlar. – Bakı : Azərnəşr, 2011. – S.109–116.
  23. ^ Вторая республиканская конференция молодых филологов // Известия Академии наук Туркменской ССР. Ылым. 1976. s. 295. 
  24. ^ a b "BİRİNCİ TÜRKOLOJİ QURULTAYIN 80 İLLİK YUBİLEYİ HAQQINDA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN SƏRƏNCAMI". 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  25. ^ "I Türkoloji Qurultay — tarixə düşmüş əlamətdar hadisə". 21 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  26. ^ "I türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans". 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  27. ^ "Bakıda "Türkoloji elmi-mədəni hərəkatda ortaq dəyərlər" mövzusunda beynəlxalq konfrans keçirilir". 3 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  28. ^ "Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illik yubileyi qeyd olunub". 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 
  29. ^ "AMEA-nın vitse prezidenti Türkiyədə Birinci Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunan beynəlxalq konfransda iştirak edib". 28 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2020. 

Ek okuma

  • Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. I cild. Bakı: "Abıs Alarco", 2013
  • Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası. Memarlıq və İncəsənət İnstitutu. Nazim Sadıxov. Azərbaycan bədii kinosu (1920–1935-ci illər). Bakı: Elm, 1970.
  • Aydın Kazımzadə. Azərbaycan kinosu — 2 (filmlərin izahlı kataloqu (1898–2002)). Bakı: 2003, səh.16.
  • Ahmet Akgündüz. Belgeler gerçekleri konuşuyor. 5 cilddə.Ic., İzmir: Nil yayınları, 1990, 1010 s.
  • Bahaeddin Ögel. Prof. Dr Türk kültür tarihine giriş. 9 cilddə. Ankara: Kültür bakanlığı, 1991, 4603 s.
  • Babayev A. Bəkir Çobanzadə. Bakı: Şərq-Qərb, 1998.
  • Buran A. Kurşunlanan Türkoloji. Elazığ: Manas Yayıncılık, 2007
  • Çobanzadə.Б. Türk dili. Bakı: Azərnəşr, 1928. −219 s.(Latın qrafikasında).
  • Çobanov M. I Türkoloji Qurultay və türk dillərinin müasir problemləri. Bakı: AzAtam, 2006
  • Çobanzadə.Б., Ağazadə.F. Türk qrameri. Bakı: Azərnəşrр, 1929. 200 s. (Latın qrafikasında).
  • Qəhrəmanlı.N. Köhnə-yeni əlifba. Bakı: "Yurd" NPB, 2002.-120 s.
  • Xalid Səid. Yeni əlifba əski xatirə və duyğularım. Bakı, 1929. — 147 с. (Latın qrafikasında).
  • Xəlilov B. Birinci Beynəlxalq türkoloji qurultay. Bakı: Elm, 1999.
  • Xəlilov B. Türkologiyanın intibah dövrü. Bakı: Adiloğlu, 2001.
  • Musayeva.T. Azərbaycan xalqının əlifbasının inkişafı yolunda mühüm mərhələ. Bakı: Elm,2006.
  • Мусаева.T. Борьба за развития народного образования в Азербайджане в годы первой пятилетки. Баку, 1964, 134 с.
  • Мусаева.T. Революция и народное образование в Азербайджане. Баку, 1980, 288 с.
  • Türkoloji araşdırmalar −1 (monoqrafik tədqiqatlar toplusu). Bakı: Elm və təhsil, 2015
  • Türk Dünyası El Kitabı. Üçüncü Cilt. Edebiyat.) Ankara: Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992, 778 s.
  • Türk Dünyası El Kitabı. İkinci Cilt. Dil-kültür-sanat. Ankara: Sistem ofset Matbaaçılık Limited Şirketi, 1992,535 s.
  • Ашнин Ф. Д., Алпатов В. М., Насилов Д. М. Репрессированная тюркология 12 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Москва: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2002, 296 с.
  • Закиев.М.З. Тюрко-татарское письмо. История, состояние, перспективы. Москва, "Инсан", 2005
  • О латинском алфавите //Народное образование в Азербайджане: (1920–1927). Баку, 1928.- С.110–111, 115–119.
  • Кононов А.Н. /О латинском алфавите/ //Кононов А.Н.Тюркская филология в СССР (1917–1967).-Москва, 1968.-С.7–8.
  • 1926-cı il I Bakı Türkoloji Qurultayı (stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto-sənədlər). Bakı: Çinar-Çap, 2006
  • 1926. Bakı Türkoloji Konqresinin 70 yıl dönüm toplantısı: (29–30 kasım, 1996). Ankara, 1999.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Azerice</span> Azerbaycanın resmî dili olan Türk dili

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “Alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir.

<span class="mw-page-title-main">Türkoloji</span> Türk dili, tarihi, edebiyatı ve halk bilimi araştırmalarını konu edinen bilim dalı

Türkoloji (Osmanlı Türkçesi: Türkiyat [تركيات], İngilizce: Turcology, Fransızca: Turcologie) veya Türklük bilimi; Türk halklarının filolojisi, antropolojisi, edebiyatı ve tarihi başta olmak üzere genel bir somut ve somut olmayan kültürel miraslarını sistematik bir şekilde derleyen, araştıran ve inceleyen bilim dalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Sırpça</span> Sırbistanın resmi dili

Sırpça, Slav dillerinin güney grubuna ait, çoğunlukla Sırplar tarafından konuşulan dil. Hırvatça, Karadağca ve Boşnakçanın da dahil olduğu Sırp-Hırvat dili'nin standart bir formu olarak kabul edilmektedir. Sırpça, Sırbistan'ın ve Kosova'nın resmî dilidir. Ayrıca Bosna-Hersek'in 3 resmî dilinden biridir. Dil aynı zamanda Karadağ, Hırvatistan, Makedonya, Romanya, Slovakya ve Çekya'da azınlık dili olarak tanınmaktadır. Yaklaşık 10 milyon Sırp tarafından konuşulmaktadır. Dil, Türkçeden kelimeler almıştır.

Türk dilleri alfabeleri veya çağdaş Türk yazı dilleri alfabeleri çağdaş dönem Türk yazı dilleri için kullanılan çeşitli alfabelerdir. Uzun tarihî dönemler içinde kullanılmış olan Türk yazı sistemlerinin sonrasında, bazılarının terki, bazılarının devamı ile günümüzde kullanımda olmuşlardır.

<span class="mw-page-title-main">Azeri alfabesi</span> Azerbaycan Türkçesi için kullanılan Latin harfli alfabe

Azerbaycan alfabesi, Azerbaycan'da ilk olarak 1929 yılında kullanılmaya başlanan ancak 1939 yılında Sovyetler'in reddetmesi nedeniyle kullanımdan kaldırılan ve ülkenin bağımsızlığıyla 1991'den bu yana yeniden Azericenin yazımında kullanılmaya başlanan Latin alfabesine dayanan alfabedir. Azerice, Yakutçadan sonra Latin alfabesiyle yazılan ikinci Türk dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Harf Devrimi</span> Türkiyede Arap harflerinin yerini Latin harflerinin alması

Harf Devrimi veya Harf İnkılâbı, Türkiye'de 1 Kasım 1928 tarihinde 1353 sayılı "Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun"un kabul edilmesi ve yeni alfabenin yerleştirilmesi sürecine genel olarak verilen isimdir. Yasa, 3 Kasım 1928 günü Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yasanın onaylanmasıyla o güne değin kullanılan Arap harfleri esaslı Osmanlı alfabesinin geçerliliği son buldu ve Latin harflerini esas alan Türk alfabesi yürürlüğe kondu.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Halk Cumhuriyeti</span> Komünist, 20. yüzyıl türk devleti

Tuva Halk Cumhuriyeti, 1921-1944 yılları arasında Güney Sibiryada şimdiki Tuva Cumhuriyeti topraklarında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 11 Ekim 1944'te SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tandı Uranhay ülkesindeki Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir. Tuva meclisinin ilk başkanı Buyan Badırgıdır.

Yeni Türk alfabesi (Tatarca: Яңа төрки әлифбасы, Yaña törki älifbası) veya kısaca Yenielif (Yanelif) (Tatarca: Яңалиф, Yañalif; Tatarca telaffuz: [jɑŋɑˈlif]), 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Slav kökenli olmayan halklar için oluşturulmuş Latin alfabesi temelli bir yazı sistemidir. 1926 yılının Şubat ayında Bakü'de toplanan Birinci Türk Halkları Kurultayı'nda alınan karar ile 1926 yılının Nisan ayında Kazan'da Yeni Tatar Alfabesi adıyla tasarlandı. 3 Temmuz 1927 tarihinde Tataristan hükûmeti tarafından Yanelif, Tatar dilinin resmi yazı sistemi olarak kabul edildi ve 1940 yılına kadar kullanıldı.

<span class="mw-page-title-main">Bekir Çobanzade</span>

Bekir Çobanzade – Kırım Tatarı milli şair ve Türkolog.

Minahanım Tekleli, Türkoloji profesörü. Azerbaycan Devlet Pedogoji Üniversitesi Filoloji fakültesinde öğretim üyesi; Kafkas Üniversitesi'nde Türkoloji üzere araştırmacı.

Sahurlar -Azerbaycan′nın Kah ve Zaqatala ilçelerinde,ayrıca Dağıstan′nın Şeki-Zaqatala bölgesine komşu olan Rutul ilçesinde yaşamaktadırlar. Sayılar 30 bine yakındır .Sakur dilinde konuşurlar. Dini açıdan Sünni müslümandırlar. Şu anda 12 okulda sakur dilinde dersler geçirilir.Aynı okullarda 105 sınıf var ve 2500 civarında öğrenci eğitim alıyor Sakurların yaşadıkları bölgeye Şeki-Zaqatala ekonomik bölgesi dahildir. Son on yılda ortalama yıllık nüfus artışı 1.5% olmuştur ki, bu da Cumhuriyyet seviyesinde düşük . Sakurların en ünlü temsilcileri sırasında Fizik-matematik ilmler doktoru Abdullah Muhtarov,Prof.Abdullah Qarayev,Prof. Orucu Alizade,Valeh Hamzayev şair ve başkaları örnek verebiliriz. Sahurlar(saxur цахур yıki) Kafkasda Hristiyanlığı ilk kabul etmiş halkdır.Sonradan Arapların İslamı yaymalarına engel olmaya çalışmış ve sayıları azalmıştır.Selcuk ve oğuz türklerinin kafkasa gelişiyle dağlara çekilmişler.1562 ci yilında Osmanlı İmparatorluğunun desteyile I Ali Sultan Sahur sultanlığını kurmuş, başkenti günümüzde koy sayılan o zamanlar büyük şehir olmuş Dağıstanın Rutul rayonunun Saxur koyu olmuştur.sonradan merkez İlisuya geçmiş ve 1844 yılına kadar istiklallerini korumuşlar.Kafkasda ilk defa XII yuzyılda Kurani Kerimi Sahurlar dillerine çevirmişler.Misafirperver halkdır.Mutfakları oldukça zengindir...

<span class="mw-page-title-main">Abhaz alfabesi</span>

Abhaz alfabesi, Abhazcanın yazımında kullanılan 62 harften oluşan alfabe.

Şor alfabeleri — Şor Türkçesinde yazı için kullanılan damgalar sistemleri. XX. yüzyıldan beri kullanılan Şor alfabesini 3 etapta ayırabiliriz

Tofik İsmayıl oğlu Hacıyev — Azerbaycan dilcisi, türkolog-alim, filoloji bilimleri doktoru, Azerbaycan Cumhuriyetinin halk maarifi bakanı (1993), Nesimi Dilcilik Enstitüsünün müdürü (—2015), Bakü Devlet Üniversitesinin Türkoloji bölümünün müdürü (—2015), AMEA-nın hakiki üyesi, akademisyen (2014)

Türk yazı sistemleri Türk dilinin bütün tarihî ve çağdaş dönemlerinde kullanılmış olan alfabeleridir. Türklerin en geniş ölçüde kullandığı yazı sistemleri Göktürk, Uygur, Arap, Kiril ve Latin alfabesidir. Türk dilinin tarihi sürecinde ticari, kültürel, dinî vb. sebeplerle bu dilin yazımında Göktürk, Mani, Soğut (Sogd), Uygur, Brahmi, Tibet, Süryani, İbrani, Grek, Arap, Kiril, Latin asıllı alfabeler Türk diline çeşitli düzeyde uyarlanmış varyantlarıyla kullanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Samed Ağa Ağamalıoğlu</span> Azeri siyasetçi

Samed Ağa Ağamalıoğlu Sovyet devlet adamı ve sosyalist devrimci, Kafkasya'da 1905 Rus Devrimi'ne katılmıştır. Samed Hasan oğlu Aliyev gerçek ismiyle Ağamalıoğlu, Elizavetpol Guberniyası Kazah bölgesinde Kyrah Kesemen köyünde köylü bir ebeveynin çocuğu olarak dünyaya geldi. Vladikavkaz askeri okulundan mezun oldu, topoğrafya eğitimi aldı. 1887 yılında, Gence'de askeri hizmete girdi ve kısa süre sonra Marksizm okumaya başladı ve sosyalist bir devrimci olup aktif Himmet üyesi oldu. 1917 Şubat Devrimi sonrası, Gence'de Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi icra komitesi üyesi oldu. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin Azerbaycan Millî Şurası'nda Müslüman Sosyalist Blok'tan milletvekili seçildi. Müsavat'ın iktidardan indirilmesinden kısa bir süre sonra, Azerbaycan SSC'nin Halk Komiseri oldu ve 1922 ile 1929 yılları arasında Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nin CEC Başkanı ve Başkanlarından biri olarak görev yaptı. 1922 yılında SSCB'nin Sovyetler 1. Kongresinde, SSCB CEC üyesi sonra SSCB CEC Prezidyumu üyesi seçildi. Latin alfabesinin Doğu Sovyetlere girmesine öncülük etti. Ağamalıoğlu ayrıca devrimci hareket ve Sovyetler Birliği'nin doğu bölgelerinde kültür devrimi üzerine birçok çalışmanın yazarıdır. Tanınmış Azeri oyun yazarı Mirza Fetali Ahundov'un Kemalüddövle Mektubları'nın ilk hazırlayıcısı ve yayıncısıdır. Dönemin kültürel ikonu Maksim Gorki, onu "olağanüstü adam" olarak tanımlamıştır ve yeniden düzenlenmiş alfabe üzerine çalışmalarını çok takdir etmiştir.

Seher, yönetmenliğini Ağarza Guliyev'in yaptığı 1960 Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti yapımı film. Film konusu Mehdi Hüseyin'in aynı isimli romanından uyarlanmıştır. Filmde köyden Bakü'ye gelip petrol madenlerinde çalışan işçinin Bolşeviklerin etkisi altında devrimci dönüşümü konu alınmaktadır. Filmde Çarlık Rusyası döneminde işçilerin ağır durumundan ve dönemin zor hayatından bahsedilmektedir. Filmde ayrıca dönemin oligarklarının zalimliğini ve milliyet ayrımcılığı işlenmektedir. 26 Komiser filminde olduğu üzere dönemin tarihsel koşulları ön plana çıkarılmıştır. Bununla birlikte filmde Josef Stalin de konu alınır.

<span class="mw-page-title-main">Sovyetler Birliği'nde latinizasyon</span>

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon veya latinleştirme 1920'ler ve 1930'larda, Sovyetler Birliği'nde konuşulan tüm diller için geleneksel yazı sistemlerini Latin alfabesini kullanan sistemlerle değiştirmeyi veya o sırada bir yazı sistemi olmayan diller için Latin alfabesine dayanan bir tanesini oluşturma çabasıydı.

Mehdi Hüseyinzade Anıtı, 1973'te Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de dikilen, II. Dünya Savaşı'nın Azeri partizanı ve Sovyetler Birliği Kahramanı Mehdi Hüseyinzade'ye ait bir anıttır. Anıtın heykeltıraşı Azerbaycan SSC Halk Sanatçısı Fuat Abdurahmanov, mimarı SSCB Halk Mimarı Mikail Hüseyinov'dur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.