İçeriğe atla

Bildirme eki

Bildirme kipleri ile karıştırılmamalıdır.

Bildirme eki veya bildirme koşacı,[1] Türkçede yükleme kesinlik, belirsizlik, ihtimal gibi anlamlar katan -dir eki.[2] Türkçedeki dört ek-fiilden biridir. Eklendiği kelimedeki ses kurallarına uyarak -dır, -dur, -dür, -tir, -tır, -tur ve -tür hâllerine dönüşebilir:

  • cevherdir, elmadır, yüzüktür, gelmiştir, dönüyordur

Tarihçe

Göktürkçede görülmeyen, ilk kez Uygurca ayakta durmak fiilinden -tur hâlinde ortaya çıkan[2] bu ek önceleri sıfat-fiillerin sonunda, daha sonra da fiil çekimlerinde kullanılmaya başlanmıştır. Önceleri sadece isim soylu sözcüklerin ardından gelen ek, zamanla fiil çekimlerine de karışmış, birleşik çekim ekine benzer bir anlam kazanmıştır. Önceleri sadece 3. tekil şahıs için kullanılmış, zamanla diğer kişiler için de türetilmiştir.

Kullanım

Modern Türkçede bildirme ekinin başlıca görevi isim cümlesi oluşturmak (isim soylu sözcükleri yükleme çevirmek) ve fiillere kesinlik (olgu) veya ihtimal anlamları katmaktır:

  • Bizim ev sağdan üçüncüsüdür. (İsim soylu sözcükten yüklem oluşturmuş, "kesinlik" anlamı katmış.)
  • Annem eve ulaşmıştır. (Öğrenilen geçmiş zaman kipindeki fiile "ihtimal" anlamı katmış.)
  • Anahtarların dolaptadır. (İsim soylu sözcükten yüklem oluşturmuş, "ihtimal" anlamı katmış.)

İsim cümlesi oluştururken kullanılan ve ihtimal anlamı "katmayan" bildirme eki Türkçede sık sık gizli hâlde kullanılır:

  • Bu benim kardeşim. (olgu, -dir düşmüş)
  • Şu karşıdan gelen çocuk bahse varım benim kardeşimdir. (ihtimal, -dir muhafaza edilmiş)

Bildirme eki -diğer ek-fiillerin aksine- bileşik zamanlı fiil oluşturmaz:

  • Babam geçen sene bu vakitler Adana'ya gitmişti. (bileşik zamanlı fiil, -miş'li geçmiş zamanın hikâyesi)
  • Kardeşim her zamanki gibi basketbol oynamaya gitmiştir. (basit zamanlı fiil, öğrenilen geçmiş zaman, ihtimal anlamı)

Olumsuz hâli

İsim cümlelerinde olumsuz hâli olumsuzluk koşacı olarak da bilinen[3] "değil" sözcüğü ile oluşturulur:

  • Anahtarların dolapta değildir.

Fiil cümlelerinde olumsuz hâli -me olumsuzluk eki ile oluşturulur:

  • Annem eve ulaşmamıştır.

Bu kuralın bir istisnâsı yine isim soylu olan[4] ve "sahiplik, bulunma" gibi anlamlar katan "var" ile oluşturulan cümlelerdir. Bu cümlelerin olumsuz hâli "yok" sözcüğü ile oluşturulur:

  • Dolapta ayran var(dır).
  • Dolapta ayran yok(tur).

Kaynakça

  1. ^ "bildirme koşacı." Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. 1972. Türk Dil Kurumu. Erişim: 4 Kasım 2012
  2. ^ a b Türk Dilinde "+dır" Bildirme Eki ve "+dır" Bildirme Ekiyle Yapılan Belirsizlik Kelimeleri 8 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Doç. Dr. Hülya Savran. Sosyal Bilimler Dergisi. Yıl: 9, Sayı: 14, 2008/1. U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi
  3. ^ "olumsuzluk koşacı." Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. 1972. Türk Dil Kurumu. Erişim: 4 Kasım 2012
  4. ^ "var." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 5 Aralık 2012

Ayrıca bakınız

İlgili Araştırma Makaleleri

Cümle veya tümce; bir ifade, soru, ünlem veya emiri dile getiren; kendi başına anlamlı sözcükler dizisi. Çoğunlukla özne, tümleç ve yüklemden meydana gelir. Bazen yan cümleciklerle anlamı pekiştirilir veya genişletilir.

Koşaç, isnat edatı veya haber edatı, isim cümlelerinde özne ile yüklemi birleştiren; yükleme güçlü ihtimal, olumluluk, olumsuzluk, süreklilik veya kesinlik kavramları veren -dir eki ile değil kelimesi. Bazı kaynaklarda tüm ek-fiiller koşaç olarak anılır. Koşaçlar isim cümlelerinde özneyi yükleme bağlayan ve yüklemde cümlenin bitiş hâlini oluşturan dilbilgisel ögelerdir.

Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.

Olumsuz cümle, olumsuzluk anlamı taşıyan cümledir. Olumsuzluk bazen "me" olumsuzluk ekiyle, bazen de diğer olumsuzluk sözcükleriyle sağlanır.

Soru cümleleri; soru anlamı taşıyan, cevap bekleyen cümlelerdir. Soru eki (mi), soru zarfı, soru zamiri veya soru sıfatı ile oluşturulur. Soru cümlelerinin sonuna soru işareti (?) konur.

İsim cümlesi veya ad cümlesi; yüklemi bir fiil olmayan cümle. İsim cümlelerinde fiil soylu kelimeler bulunabilir ancak yüklem isim görevinde olmak zorundadır. İsim cümlelerinde isim soylu kelimeler, ek-fiiller kullanılarak yükleme dönüştürülürler. Aşağıdaki cümlelerin hepsi isim cümlelerine örnektir:

Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere "Fiil Cümlesi" denir.

Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden meydana gelen cümledir. Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:

Ek-fiil, ek-eylem veya cevher fiil, Türkçede isimlerin sonuna eklenerek onları yüklem haline getiren bir ektir. Bu ek Eski Türkçe "ér- : olgunlaşmak, yetişmek, tamam olmak" fiilinden evrilip zaman içinde "i-mek" haline gelmiş ve zamanla kökünün de erimesiyle bugün sadece “şu veya bu durumda bulunmak” manalarını cümleye katan (i)-di, (i)-miş, (i)-se ve (i)-dir halleri kalmıştır. Diğer dillerden muadil olarak İngilizce "to be",Latince "esse" fiilleri örnek verilebilir.

Fiilimsi ya da eylemsi, fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.

Haber kipi veya bildirme kipi, Türkçede fiillerin zaman eklerinden birini taşıyan, yani zaman anlamı taşıyan hallerinden her biri. Türkçede beş haber kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Şimdiki zaman</span> haber kipi

Şimdiki zaman, Türkçe dilbilgisinde şu an yaşanan veya süreklilik arzeden bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısı. -yor ya da -mekte eki ile bir haber kipi olan şimdiki zaman kipi oluşturulur.

Öğrenilen geçmiş zaman, Türkçede fiil sonuna "-miş" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca rivayet geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve miş'li geçmiş zaman olarak da bilinir. Standart bir olumlu basit cümle kuruluşu şu şekildedir:

<span class="mw-page-title-main">Bilinen geçmiş zaman</span> haber kipi

Bilinen geçmiş zaman ya da -di'li geçmiş zaman; Türkçede fiil sonuna "-di" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca görülen geçmiş zaman ve hikâye geçmiş zaman olarak da bilinir. -di eki; -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu veya -tü şekillerinden birini alabilir. -di ekinden sonra -varsa- ilgili şahıs eki gelir.

Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:

<span class="mw-page-title-main">Geniş zaman</span> Türkçede bulunan haber kipi

Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Fiil soylu kelime; fiil kökünden oluşturulmuş, cümlede bir iş veya oluş bildiren sözcük. Türkçedeki fiil soylu sözcükler, fiiller ve fiilimsilerdir.

İsim-fiil, mastar veya eylemlik, fiillerin cümlede isim görevinde kullanılan hâli. Türkçedeki üç fiilimsi grubundan biridir. Fiil kök veya gövdelerine -me, -mek veya -iş mastar eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu eklerde ses uyumlarına göre gerekli değişiklikler yapılır.

Duyulan geçmiş zamanın rivâyeti, öğrenilen geçmiş zamanın rivâyeti veya -miş'li geçmiş zamanın rivâyeti, Türkçede birleşik zamanlı bir fiil çekimidir. Bir fiilin sonuna -mış ya da -miş ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ve yinelenmesi ile oluşturulur.