Cümle veya tümce; bir ifade, soru, ünlem veya emiri dile getiren; kendi başına anlamlı sözcükler dizisi. Çoğunlukla özne, tümleç ve yüklemden meydana gelir. Bazen yan cümleciklerle anlamı pekiştirilir veya genişletilir.
Koşaç, isnat edatı veya haber edatı, isim cümlelerinde özne ile yüklemi birleştiren; yükleme güçlü ihtimal, olumluluk, olumsuzluk, süreklilik veya kesinlik kavramları veren -dir eki ile değil kelimesi. Bazı kaynaklarda tüm ek-fiiller koşaç olarak anılır. Koşaçlar isim cümlelerinde özneyi yükleme bağlayan ve yüklemde cümlenin bitiş hâlini oluşturan dilbilgisel ögelerdir.
Çekim ekleri, gerek isim soylu gerekse fiil soylu kelimelerin sonuna eklenerek cümle içinde diğer kelimelerle anlam bağlantısı kurmalarını sağlayan ekler. Kendi başlarına bir anlam ifade etmezler.
Olumsuz cümle, olumsuzluk anlamı taşıyan cümledir. Olumsuzluk bazen "me" olumsuzluk ekiyle, bazen de diğer olumsuzluk sözcükleriyle sağlanır.
- O dün okula gitmemiş.
- Bunu duyduğuma hiç şaşırmadım.
- Bana sorarsan bu problemi öğretmen dahi çözemez.
- Bugün hiç güzel bir gün değil.
- Bizim sınıfta hiç kız öğrenci yok.
- Gösteriye ne annem ne de babam gelebildi.
Soru cümleleri; soru anlamı taşıyan, cevap bekleyen cümlelerdir. Soru eki (mi), soru zarfı, soru zamiri veya soru sıfatı ile oluşturulur. Soru cümlelerinin sonuna soru işareti (?) konur.
- Odanın sıcaklığı iyi mi?
- Hangi kitabı istiyorsun?
- Kim geldi?
- Hesabı nasıl ödeyeceksiniz?
İsim cümlesi veya ad cümlesi; yüklemi bir fiil olmayan cümle. İsim cümlelerinde fiil soylu kelimeler bulunabilir ancak yüklem isim görevinde olmak zorundadır. İsim cümlelerinde isim soylu kelimeler, ek-fiiller kullanılarak yükleme dönüştürülürler. Aşağıdaki cümlelerin hepsi isim cümlelerine örnektir:
- 3 numaralı element lityumdur. (isim)
- Anlaşılan bu işin sorumlusu sensin.
- Babamın çarşıda böyle küçük bir dükkânı vardı.
- Bahsettiğiniz kişi ben değilim. (koşaç)
- Cennet gibidir baharda buralar. (edat)
- Dün okul bahçesinde top oynayanlar kimdi? (zamir)
- Eviniz ne kadar güzelmiş.
- Kapıyı çalan annemdi. (isim)
- Yok bizi arayan soran.
- Yolun sonundaki üç katlı bina bizim okulumuz(dur).
Yüklemi çekimli bir fiil olan cümlelere "Fiil Cümlesi" denir.
- Akaryakıt fiyatları yükselmiş.
- Çocukları markete yollayacağım.
- Gözlüğüm sanırım kayboldu.
- Haydi, oyun oynayalım.
Birleşik cümle veya bileşik cümle, bir ana (temel) cümle ile onun anlamını tamamlayan bir veya daha fazla yardımcı cümleden meydana gelen cümledir. Birleşik cümlelerde ana yüklemin haricinde yargı veya eylem bildiren başka sözcükler de bulunur. Aşağıdaki örneklerde yardımcı cümleler eğik çizgi (/) ile ayrılmıştır ve bazı noktalama işaretleri anlatım kolaylığı açısından kullanılmamıştır:
- Gittin / sanıyordum.
- Otobüs zamanında gelmezse / geç kalacağız.
Ek-fiil, ek-eylem veya cevher fiil, Türkçede isimlerin sonuna eklenerek onları yüklem haline getiren bir ektir. Bu ek Eski Türkçe "ér- : olgunlaşmak, yetişmek, tamam olmak" fiilinden evrilip zaman içinde "i-mek" haline gelmiş ve zamanla kökünün de erimesiyle bugün sadece “şu veya bu durumda bulunmak” manalarını cümleye katan (i)-di, (i)-miş, (i)-se ve (i)-dir halleri kalmıştır. Diğer dillerden muadil olarak İngilizce "to be",Latince "esse" fiilleri örnek verilebilir.
Fiilimsi ya da eylemsi, fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.
Haber kipi veya bildirme kipi, Türkçede fiillerin zaman eklerinden birini taşıyan, yani zaman anlamı taşıyan hallerinden her biri. Türkçede beş haber kipi vardır:
- Geniş zaman
- Şimdiki zaman
- Bilinen geçmiş zaman
- Öğrenilen geçmiş zaman
- Gelecek zaman
Şimdiki zaman, Türkçe dilbilgisinde şu an yaşanan veya süreklilik arzeden bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısı. -yor ya da -mekte eki ile bir haber kipi olan şimdiki zaman kipi oluşturulur.
Öğrenilen geçmiş zaman, Türkçede fiil sonuna "-miş" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca rivayet geçmiş zaman, duyulan geçmiş zaman ve miş'li geçmiş zaman olarak da bilinir. Standart bir olumlu basit cümle kuruluşu şu şekildedir:
Bilinen geçmiş zaman ya da -di'li geçmiş zaman; Türkçede fiil sonuna "-di" ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ile oluşturulan geçmiş zaman yapısı. Ayrıca görülen geçmiş zaman ve hikâye geçmiş zaman olarak da bilinir. -di eki; -dı, -du, -dü, -ti, -tı, -tu veya -tü şekillerinden birini alabilir. -di ekinden sonra -varsa- ilgili şahıs eki gelir.
Dilek kipleri veya tasarlama kipleri; Türkçede fiillerin gereklilik, istek, dilek, şart veya emir bildiren hallerinden her biri. Optatif olarak da bilinir. Bu kiplerde "zaman" ifadesi yoktur. Türkçede dört dilek kipi vardır:
- Dilek-şart kipi
- Emir kipi
- Gereklilik kipi
- İstek kipi
Geniş zaman, dilbilgisinde bir eylemin ya da durumun geçmişte, şu anda ve gelecekte gerçekleştiğini belirten zaman yapısı. Geniş zaman yapısı, eylem veya durumun ne zaman başladığını ya da ne zaman biteceğini bildirmez, sadece gerçekleştiğine dair bilgi verir.
Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.
Fiil soylu kelime; fiil kökünden oluşturulmuş, cümlede bir iş veya oluş bildiren sözcük. Türkçedeki fiil soylu sözcükler, fiiller ve fiilimsilerdir.
İsim-fiil, mastar veya eylemlik, fiillerin cümlede isim görevinde kullanılan hâli. Türkçedeki üç fiilimsi grubundan biridir. Fiil kök veya gövdelerine -me, -mek veya -iş mastar eklerinin getirilmesiyle oluşturulur. Bu eklerde ses uyumlarına göre gerekli değişiklikler yapılır.
- Kardeşim okumayı öğrendi.
- Bu bakışından hoşlanmadım.
- Yarın okula gitmek istemiyorum.
Duyulan geçmiş zamanın rivâyeti, öğrenilen geçmiş zamanın rivâyeti veya -miş'li geçmiş zamanın rivâyeti, Türkçede birleşik zamanlı bir fiil çekimidir. Bir fiilin sonuna -mış ya da -miş ekinin ses uyumlarına uyacak şekilde eklenmesi ve yinelenmesi ile oluşturulur.