Beyazıt Kiliseleri
 Beyazıt Hamamı'nda bulunan Beyazıt Kiliseleri bilgi panosu | |
 | |
| Genel bilgiler | |
|---|---|
| Tür | Kilise |
| Mimari tarz | Doğu Roma |
| Konum | Fatih, İstanbul, Türkiye |
| Koordinatlar | 41°00′36″K 28°57′38″D / 41.01000°K 28.96056°D |
| Rakım | 2 m (7 ft) |
| Başlama | 6-11. yüzyıl |
Beyazıt Kiliseleri olarak tanımlanan, dört kiliseden oluşan yapı grubu, İstanbul'daki Bizans kiliselerindendir. Fatih ilçesi, Beyazıt semti, Balabanağa Mahallesinde, İstanbul Üniversitesi Beyazıt Kampüsü sınırları içinde bulunmuştur. Araştırmacılar tarafından A, B ve C Kiliseleri olarak adlandırılan yapılar Ordu Caddesi'nin kuzeyinde, Büyük Reşit Paşa Caddesi'nin doğusunda yer alan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi binasının bulunduğu alanda,[1][2] D Kilisesi olarak tanımlanan yapı ise, yaklaşık 200 m kuzeybatıda, Büyük Reşit Paşa Caddesi ile Vezneciler Caddesi kesişiminin güneyinde yer alan İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi binasının bulunduğu alanda ortaya çıkarılmıştır.[3][4] Kiliseler Theodosius Forumu'nun hemen yakınında, Antik Mese yolunun kuzeyindedir.[1]
Araştırma Tarihi
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nin inşasından önce alanda var olan Zeynep Hanım Konağı'nın 1942 yılında geçirdiği yangın sonrası yıkılmasının ardından, 1943 yılında üniversite yapılarının inşasına başlanmıştır.[5] Zeynep Hanım Konağı'nın altı ve batısındaki arazide 1943-1946 yıllarında gerçekleştirilen temel kazıları sırasında A, B ve C Kiliseleri tesadüfen keşfedilmiştir.[1][6] İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nin gözetiminde, Arif Müfid Mansel'in kontrolünde Nezih Fıratlı ve Ertuğrul Eğilmez tarafından gerçekleştirilen kurtarma kazılarında elde edilen veriler Nezih Fıratlı tarafından yayınlanmıştır. Çalışmalar kapsamında buluntular fotoğraflanmış, yapıların planları çizilmiş ve bazı buluntular İstanbul Arkeoloji Müzeleri'ne gönderilmiştir.[6] Yeni yapılan inşaat sebebiyle çok kısa sürede belgelenmeye çalışılan yapılarda kapsamlı bir arkeolojik inceleme yapılamamıştır.[1]
D Kilisesi İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi binasının temel kazısı sırasında 1971-72 yılında tespit edilmiş ve kurtarma kazısı ile bir bölümü ortaya çıkarılmıştır.[4][5][7] Kazı sırasında yapı, Nezih Fıratlı ve Cecil L. Striker tarafından incelenmiştir[8] Yenikapı-Hacıosman metro hattının Vezneciler-İstanbul Üniversitesi istasyonunun inşaatı kapsamında 2008 yılında başlanan, İstanbul Arkeoloji Müzeleri'nin denetiminde gerçekleştirilen kazılarda yapının güneybatı köşesi ortaya çıkarılmıştır.[4]
Güncel Durum
A, B ve C Kiliselerine dair kalıntılar incelendikten hemen sonra tamamen ortadan kaldırılmış, günümüze ulaşmamıştır.[1] D Kilisesi'nin ise batı ve kuzey duvarları yıkılmıştır, ancak doğudaki apsis bölümü bugün İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi binasının bodrum katında yer almaktadır.[3] Kilisenin bulunduğu alana fakülte binasının ısıtma, havalandırma tesisatı ve kazan yerleştirilmiştir. Kalıntılar oldukça zarar görmüştür.[4] Metro kazılarıyla tespit edilen güneybatı köşesine dair buluntular ise 2015 yılında sergilenmek üzere İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi ile Kuyucu Murat Paşa Medresesi arasındaki alana taşınmıştır.[3]
Mimari
A Kilisesi
A Kilisesi, yapı grubunun en güneyinde, Antik Mese yoluna en yakın konumda yer almaktadır. Üç nefli bazilikal planlıdır. Fıratlı, A Kilisesi'ni bazilika ve Yunan Haçı plan şeması arasında bir geçiş yapısı gibi değerlendirmiştir. Orta nef 24 m x 8.40 m, yan nefler 15.40 m x 4.20 m boyutlarındadır. Yan nefler orta neften 3 m aralıklarla yerleştirilen üçer sütunla ayrılmıştır. Sütunların 35 cm yüksekliğindeki kaideleri in situ olarak tespit edilebilmiştir. Kaidelerin birbirine bakan yüzlerinde görülen kesiklerden sütunlar arasında parapet bulunduğu anlaşılmaktadır. Doğuda yer alan apsis, içte ve dışta yarım daire formunda plana sahiptir. Apsis, naostan dörtgen bir mekanla ayrılmıştır. Apsisin iki yanında 4.30 m x 3.50 m boyutlarında dörtgen mekanlar bulunmuştur. Bu bölümdeki kalıntılar temel seviyesindedir. Batıdaki narteks kilise genişliğini aşacak şekilde 38 m uzunluğundadır. Narteksin kuzeyinde ve güneyinde kare giriş mekanları yer almaktadır. Narteksin batısında bir avlunun bulunup bulunmadığı modern yapılaşma nedeniyle tespit edilememiştir. Naosun kuzey ve güneyinde naostan ulaşılabilen açık avlular bulunmaktadır. Altında bir sarnıç tespit edilen kuzeydeki avlu, C Kilisesi ile bağlantılıdır. Ek olarak A Kilisesi'nin narteksinden de C Kilisesi'ne ulaşılmaktadır.[1][6]
A Kilisesi'nin bulunduğu alanda zemin seviyesi doğuya doğru yükselmektedir. Bu nedenle apsisin doğusunda istinat duvarı inşa edilmiştir. Taş ve tuğla almaşık teknikteki duvarda fresk ve mozaiklerle bezendiği tespit edilen nişler bulunmaktadır. Doğu avlusu olarak tanımlanan bu alan kuzeyde B Kilisesi'nin güney duvarı ile sınırlandırılmıştır. Avlunun kuzeyi ve güneyinde A Kilisesi ile bağlantılı ek yapılar görülmektedir.[1][6] Mathews ek yapılardan güneyde yer alan haç planlı mekanı şapel olarak, Müller-Wiener de kesin olmamakla birlikte martyrium olarak tanımlamıştır.[1][5] Mathews, diğer 5. yüzyıl yapılarının aksine kilisenin ana mekanından çok çevresinin geliştiğini, bu nedenle kiliseye yaklaşımın yapının kendisinden daha önemli olduğunun düşünülebileceğini ifade etmektedir.[1]
B Kilisesi
B Kilisesi, A Kilisesi'nin kuzeydoğusunda yer almaktadır. Bir orta nef ve iki yanda ikişer yan neften oluşan 5 nefli plan şemasına sahiptir. Orta nef 13 m x 4.40 m, dış yan neflerden kuzeydeki 7.20 m x 3.60 m, güneydeki 7.20 m x 2.10 m boyutlarındadır. Doğu cephesinde üçlü apsis düzenlemesi görülmektedir. Batıda yer alan narteksten her nefe ayrı giriş sağlanmıştır. A Kilisesi gibi bu kilisenin de doğusunda nişli bir istinat duvarı yer almaktadır. Döşeme seviyesi A Kilisesi'nden 1.5 m yüksektedir. Orta nefin dört köşesinde yer alan 1 m çapındaki sütun kaideleri nedeniyle ana mekanın kubbe örtülü olabileceği düşünülmektedir.[5][6]
C Kilisesi
C Kilisesi, A Kilisesi'nin kuzeyinde, B Kilisesi'nin 1.5 m batısında yer almaktadır. Döşeme seviyesi B Kilisesi'nin 2 m aşağısındadır. 3 nefli plan şemasına sahip yapıda bir narteks ve bir exonarteks bulunmaktadır. Diğer iki kiliseden daha küçüktür. Orta nef 11.50 m x 4.50 m, yan nefler 9.50 m x 2.30 m boyutlarındadır. Tüm yapı 20 m x 12 m ölçülerindedir. Narteksten A Kilisesi'nin kuzeyindeki avluya, exonarteksten ise A Kilisesi'nin narteksine geçiş sağlanmaktadır.[5][6]
Duvar kalınlığı 80 cm ile 1 m arasında değişmektedir. Kazı sırasında temeli güçlendirmek için 1-1.5 m uzunluğunda ahşap hatılların kullanıldığı tespit edilmiştir. Hatılların üzerinde moloz taş ve harçtan oluşan dolgu, onun üzerinde yapının temeli yer almaktadır. Bu sistem tüm yapı grubunun temellerinde görülmektedir.[6]
D Kilisesi
D Kilisesi, A, B ve C Kiliselerinin oluşturduğu yapı grubundan bağımsız olarak bu yapıların yaklaşık 200 m kuzeybatısında yer almaktadır. Müller-Wiener bu kiliseyi de Kilise A olarak tanımlasa da[5] güncel yayınlarda D Kilisesi olarak adlandırılmaktadır.[7] Yapı, kapalı haç planındadır. Doğuda yer alan apsis içte yarım daire, dışta çokgen planlıdır. Dış kısmı tahrip olduğundan dış hizası net olarak takip edilememektedir. Batıda narteks yer almaktadır. Tuğla ve kesme taş işçiliği görülmektedir.[4] A, B ve C Kiliselerinde olduğu gibi temelde zemini sağlamlaştırmak için ahşap hatıllar kullanılmıştır.[3] Marinis yapının plan şemasını ve boyutlarını Atik Mustafa Paşa Camii ile karşılaştırmaktadır.[7]
Diğer yapılar
Beyazıt Kiliseleri yapı grubunda dörtgen planlı 5 sarnıç tespit edilmiştir. 1. sarnıç A Kilisesi'nin kuzey avlusunun altında, 2. sarnıç B Kilisesi'nin güney nefinin altında, 3. sarnıç B Kilisesi'nin 2.50 m kuzeyinde, 4. sarnıç ise 3. sarnıcın kuzeyinde yer almaktadır. Sarnıçların duvarlarının iç köşeleri su basıncına karşı pahlı olarak düzenlenmiştir. Kalıntılar günümüze ulaşmamıştır.[6]
A ve C Kiliselerinin batısında, 3. sarnıcın hemen kuzeyinde ve 4. sarnıcın etrafında işlevi belirlenemeyen yapı kalıntıları tespit edilmiştir.[6]
Mimari plastik
A ve B Kiliselerinde tespit edilen sütun kaideleri dışında in situ mimari parça bulunmamıştır. Kompozit, Korint ve impost sütun başlıkları, korniş parçaları, parapet parçaları, kapı ve pencere profilleri ortaya çıkarılmıştır. En çok parça A Kilisesi'nde bulunmuştur.[6] Ayasofya Kilisesi yan neflerinde bulunan İustinianus dönemi sütun başlıklarına ve Ayasofya Kilisesi parapetlerine benzer haç motifli parçalara rastlanmıştır.[2][6]
A Kilisesi'nin içinde kırmızı damarlı mermerden ambon parçaları bulunmuştur. Bugün bu ambon neredeyse tamamı birleştirilmiş şekilde Ayasofya'nın bahçesinde yer almaktadır. Ambon, iki tarafından 7 basamakla çıkılan bir platformdan oluşmaktadır. 3 m uzunluğundadır. Ambonun kilise içindeki konumu belirsizdir.[1][6]
Sütun başlıkları ve parapet gibi parçalardan bazıları ise bugün kiliselerin bulunduğu alanın doğusunda yer alan Beyazıt Hamamı 13 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.'nda sergilenmektedir.
Tarihçesi
Kiliselerin bulunduğu alanda MS. 2. yüzyıldan kalma mezarlar bulunmuştur.[6]
Kiliselerin inşa tarihini kesin olarak saptamak mümkün olmamıştır. Mimari plastik karakteristiği, plan şeması ve duvar işçiliği göz önünde bulundurulduğunda Fıratlı, A Kilisesi'nin 6. yüzyılda inşa edildiğini düşünmektedir. C Kilisesi'ni de A Kilisesi ile ilişkisi, ortak bir mimari tanımlaması ve duvar tekniğinin benzer olması sebebiyle aynı döneme tarihlendirmektedir. Fıratlı'ya göre, B Kilisesi diğerlerinden daha yüksek bir kotta yer aldığından ve diğer iki yapıyla bağlantılı bir duvarı bulunmadığından daha geç bir tarihte inşa edilmiştir.[6] Mathews, Ayasofya, Efes İoannes 25 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Polyeuktos kiliseleri ile benzer mimari plastik karakteristik gösterdiğinden A Kilisesi'nin net olarak bir 6. yüzyıl yapısı olduğunu ifade etmektedir. Fakat C Kilisesi'nin mimari karakteristiği Orta Bizans dönemine işaret etmektedir. B ve C Kiliseleri arasında çıkarılan 5. yüzyıla tarihlendirilen sütun başlıkları muhtemelen başka bir yapıdan kullanılmıştır.[1] Müller-Wiener de A Kilisesi'ni 6. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirmiştir. B Kilisesi'nin inşasında A Kilisesi'nin yapı malzemelerinin kullanılmış olabileceğini belirtmiştir.[5]
D Kilisesi'ni Özgümüş, plan şeması, inşa tekniği, yapı malzemesini göz önünde bulundurarak 11. yüzyıla tarihlendirmiştir. Yapıyı kapalı haç plan şemasına bir geçiş yapısı olarak değerlendirmiştir.[3] 1971-72 kazılarındaki seramik buluntular ise geç 11. yüzyıla tarihlendirilmiştir.[7]
19. yüzyılda A, B, C Kiliselerinin bulunduğu alana, Kavalalı Mehmet Ali Paşa'nın kızı adına Zeynep Hanım Konağı yapılmıştır. Konak, 1942 yılında meydana gelen yangınla yıkılmıştır. 1943 yılında, Emin Onat ve Sedad Hakkı Eldem tarafından tasarlanan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi binasının inşaatına başlanmıştır.[5]
Kiliselerin Tanımlanması
Kiliselerin tanımlanması için epigrafik veriler yetersizdir.[6] Yazılı kaynaklar Theodosius Forumu'nun yakınlarında 4 kiliseden bahsetmektedir. Cedrenus, Tauros'ta biri tetrapylondan uzak olmayan, diğeri Tauri Forumu'na bitişik olan iki büyük kilisenin Leon döneminde çıkan bir yangınla yandığını belirtmiştir.[9] Mathews, Taurus'taki Hag. Ioannes Prodromos Kilisesi'nin ya da Hag. Theodoros Kilisesi'nin A Bazilikası olabileceğini öne sürmüştür. Adı geçen diğer iki kilise Hag. Markos ve Theotokos Kiliseleri kubbe örtülüdür ve ilk inşaları 5.yüzyıldadır. B ve C Kiliseleri arasında bulunan 5.yüzyıla ait sütun başlıkları da B ve C Kiliselerinin bu yapılar olabileceği fikrini desteklemektedir.[1]
Özgümüş, Konstantinos Porfirogenetus'dan aktararak anlatan A.V. Millingen'i referans göstererek imparatorların Kutsal Havariler Kilisesi'ne giderken Maria Diakonissa Kilisesi'ne uğrayıp dua ettiklerini belirtmiştir. Bu kilise Kalenderhane Camii olarak bilinse de bu yapı da kesin olarak tanımlanmadığından D Kilisesi'nin Maria Diakonissa Kilisesi olma ihtimalinin göz önünde bulundurulması gerektiğini ifade etmiştir. Ayrıca yapının Antik dönem semtlerinden Mesomphalon'daki tek yapı olan ve 11. yüzyıla tarihlendirilen Hag. Nikolaos Kilisesi olma ihtimali de makul görünmektedir.[3]
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h i j k l Mathews, Thomas F. (1971). The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy. University Park and London: The Pennsylvania State University Press. s. 67-73.
- ^ a b "Beyazıt Kiliseleri A, B, C". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi. 25 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021.
- ^ a b c d e f Özgümüş, Ferudun. "Church A at Beyazıt in Istanbul Reconsidered (Turkish with English Summary)". 25 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021.
- ^ a b c d e "Beyazıt Kilisesi D". Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi. 25 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021.
- ^ a b c d e f g h Müller-Wiener, Wolfgang (2002). İstanbul'un Tarihsel Topografyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 72-73.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o Fıratlı, Nezih (1951). "Decouverte de Trois Eglises Byzantines à Istanbul". Cahiers Archeologiques. Cilt 5. s. 163-178.
- ^ a b c d Marinis, Vasileios (2014). Architecture and Ritual in the Churches of Constantinople: Ninth to Fifteenth Centuries. Cambridge University Press. s. 128.
- ^ Mathews, Thomas F. (1976). The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey. Pennsylvania - London: Pennsylvania University Press.
- ^ Ersin, Özlem (2007). Beyazıt’taki Theodosius Forumu: Geç Antik Dönemden Osmanlı Dönemi’ne Kadar Forum ve Yapılarının Değişimi (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü.
