Behistun Yazıtı

Bisotun

UNESCO Dünya Mirası
Yakalanan sahtekârların ve komplocuların cezalandırılması: Gaumāta Büyük Darius'un çizmesi altında yatmaktadır. Geleneksel İskit şapkası ve kostümü giyen sıradaki son kişi Skunkha olarak tanımlanır. Onun resmi yazıt tamamlandıktan sonra eklenmiş ve metnin bir kısmının çıkarılması gerekmiştir.
Konum	İran
Kriter	Kültürel: ii, iii
Referans	1222
Tescil	2006 (30. oturum)
Bölge	Asya-Pasifik (İran)

Behistun Yazıtı (ayrıca Bisütun Yazıtı; Farsça: بیستون, Eski Farsça: Bagastana, "tanrının yeri"), Kirmanşah, İran yakınlarındaki Bisütun Dağının bir uçurumunda yer alan çok dilli bir yazıt ve büyük bir taş kabartma. Ahameniş İmparatoru I. Darius döneminde hazırlanmıştır ve I. Darius'un imparatorluğu genişletişinden bahseder. Eski Farsça, Elamca ve Babilce (bir çeşit Akadca) yazılmış, bilinen en uzun üç dilli çivi yazısı olduğu için çivi yazısının deşifre edilmesi açısından önemlidir.

Büyük Darius tarafından MÖ 522 yazında Pers İmparatorluğu'nun kralı olarak taç giymesi ile MÖ 486 sonbaharında ölümü arasında bir zamanda yazılan yazıt, Darius'un ataları ve soyu da dahil olmak üzere kısa bir otobiyografisiyle başlar. Yazıtın ilerleyen bölümlerinde Darius, II. Kambises'in ölümünün ardından Pers İmparatorluğu'ndaki birçok isyanı bastırmak için bir yıl içinde (MÖ 521 Aralık'ta sona eren) on dokuz savaşa girdiği uzun bir olaylar dizisi sunar. Yazıtta, II. Kambises'in ölümünü takip eden isyanların, imparatorluğun çeşitli şehirlerindeki birkaç sahtekâr ve onların işbirlikçileri tarafından düzenlendiği ve her birinin II. Kambises'in ölümünü takip eden kargaşa sırasında sahte bir şekilde kendini kral ilan ettiği ayrıntılı bir şekilde belirtilmektedir. Büyük Darius bu karışıklık dönemindeki tüm savaşlarda kendisini muzaffer ilan etmiş ve başarısını "Ahura Mazda'nın lütfuna" bağlamıştır.

Yazıt yaklaşık 15 m (49 ft) yüksekliğinde, 25 m (82 ft) genişliğinde ve Babil ile Medya'nın (sırasıyla Babil ve Ecbatana) başkentlerini birbirine bağlayan antik bir yoldan 100 m (330 ft) yükseklikteki kireçtaşı bir uçurumdadır. Eski Farsça metin beş sütunda 414 satır; Elamca metin sekiz sütunda 260 satır ve Babilce metin 112 satırdan oluşmaktadır.^[1] Darius II döneminde yazılmış olan Aramice metnin bir kopyası Mısır'da bulunmuştur.^[2] Yazıt, Büyük Darius I'in krallığın bir işareti olarak bir yay tuttuğu ve sol ayağını önünde sırt üstü yatan bir figürün göğsüne koyduğu gerçek boyutlu bir kabartma ile resmedilmiştir. Sırtüstü yatan figürün kral adayı Gaumata olduğu düşünülmektedir. Darius'a sol tarafta iki hizmetkâr eşlik etmekte, sağ tarafta ise fethedilen halkları temsil eden, elleri bağlı ve boyunlarında ip bulunan bir metrelik dokuz figür durmaktadır. Bir Faravahar yukarıda süzülmekte ve kralı kutsamaktadır. Darius'un sakalı gibi, demir pimler ve kurşunla tutturulmuş ayrı bir taş blok olan bir figürün de diğerleri tamamlandıktan sonra eklendiği anlaşılmaktadır.

Alman araştırmacı Carsten Niebuhr 1764 yılı civarında Danimarka Kralı V. Frederik için ziyaret ettiği yazıtın bir kopyasını 1778'de seyahatlerinin kitabında yayınladı.^[3] Niebuhr'un transkripsiyonları Georg Friedrich Grotefend ve diğerleri tarafından Eski Farsça çivi yazısı yazısını deşifre etme çabalarında kullanıldı. Grotefend, Sami çivi yazılarının aksine Eski Farsça metnin alfabetik olduğunu ve her kelimenin dikey eğimli bir sembolle ayrıldığını fark ettikten sonra 1802 yılına kadar Eski Farsçanın 37 sembolünden onunu deşifre etmiştir.^[4]

Eski Persçe metin, Elam ve Babil yazıtlarının kurtarılması ve kopyalanması henüz denenmeden önce kopyalanmış ve deşifre edilmiştir; bu da iyi bir deşifre stratejisi olduğunu kanıtlamıştır, Eski Farsça yazının alfabetik yapısı nedeniyle incelenmesi daha kolay olduğundan ve temsil ettiği dilin Orta Farsça yoluyla yaşayan modern Fars dili lehçelerine doğal olarak evrilmiş olması ve ayrıca Zerdüşt kitabı Avestada kullanılan Avestan diliyle ilişkili olması.

1835 yılında, British East India Company ordusunda İran Şahı'nın kuvvetlerinde görevli bir subay olan Sir Henry Rawlinson yazıtı ciddi bir şekilde incelemeye başladı. Bisotun kasabasının adı bu dönemde "Behistun" olarak değiştirildiğinden, anıt "Behistun Yazıtı" olarak anılmaya başlandı. Görece erişilmez olmasına rağmen Rawlinson, yerel bir çocuğun yardımıyla uçuruma tırmanmayı ve Eski Farsça yazıtı kopyalamayı başardı. Elamca olan bir uçurumun karşısında, Babilce olan ise dört metre yukarısındaydı; her ikisine de ulaşmak kolay değildi ve sonraya bırakıldı. 1847 yılında Avrupa'ya tam ve doğru bir kopya göndermeyi başardı.^[5]

Farsça metin ve Georg Friedrich Grotefend'in çalışmasıyla kendisine sunulan syllabary'nin yaklaşık üçte biri ile Rawlinson metni deşifre etmek için çalışmaya başladı.^[5] Bu metnin ilk bölümü Herodotos'ta bulunan Pers krallarının bir listesini içeriyordu, ancak Herodotos'un Yunanca transliterasyon'larının aksine orijinal Farsça biçimleriyle; örneğin Darius, Helenleştirilmiş Δαρειος yerine orijinal Dâryavuš olarak verilmiştir. Rawlinson, isimleri ve karakterleri eşleştirerek 1838'de Eski Farsça için kullanılan çivi yazısı türünü deşifre etti ve sonuçlarını Londra'daki Royal Asiatic Society ve Paris'teki Société Asiatique'e sundu.

Bu arada Rawlinson Afganistan'da kısa bir görev süresi geçirdi ve 1843'te bölgeye geri döndü. Bu kez Pers ve Elam yazıları arasındaki uçurumu kalaslarla köprü kurarak aştı ve ardından Elam yazısını kopyaladı. Girişimci bir yerel çocuk bularak uçurumdaki bir çatlağa tırmandı ve Babil yazısının üzerine ipler sarkıttı, böylece yazıtların papier-mâché kalıpları alınabildi. Rawlinson, başta Edward Hincks, Julius Oppert, William Henry Fox Talbot ve Edwin Norris olmak üzere, ayrı ayrı ya da birlikte çalışan diğer birkaç bilim adamıyla birlikte, sonunda bu yazıtları deşifre etti ve sonunda tamamen okunabilmelerini sağladı.

Behistun Yazıtı'nın Eski Farsça bölümlerinin çevirisi, daha sonra metnin Elamca ve Babilce bölümlerinin deşifre edilebilmesinin yolunu açmış, bu da modern Asuroloji'nin gelişimini büyük ölçüde desteklemiştir.

Çivi yazı sisteminin çözümü için gerekli anahtar, Bisütun yazıtlarında bulundu. Çünkü aynı metni yan yana üç farklı dilde kaydetmişti: Eski Çağ’da kullanılan Elamca, Babilce, Farsça’nın atası olan Eski Persçe idi. 1802 yılında Alman dilbilimci G. F. Grotefend, bu üç yazıtlardan yapılan kopyalar üzerinde çalışmaya başlayarak ilk başarılarını elde etti. 1835’de İran Şah'ının danışmanı olarak görev yapan Teğmen Rawlinson da Grotefend ile aynı sonuçlara ulaşınca çivi yazısı çözülmüş oldu.

• Adkins, Lesley, Empires of the Plain: Henry Rawlinson and the Lost Languages of Babylon, St. Martin's Press, New York, 2003.
• Rawlinson, H.C., Archaeologia, 1853, vol. xxxiv, s. 74.
• Thompson, R. Campbell. "The Rock of Behistun". Wonders of the Past. Edited by Sir J. A. Hammerton. Vol. II. New York: Wise and Co., 1937. (ss. 760–767) "Behistun". Members.ozemail.com.au. 13 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2010. 
• Cameron, George G. "Darius Carved History on Ageless Rock". National Geographic Magazine. Vol. XCVIII, Num. 6, Aralık 1950. (ss. 825–844)
• Rubio, Gonzalo. "Writing in another tongue: Alloglottography in the Ancient Near East". In Margins of Writing, Origins of Cultures (ed. Seth Sanders. 2nd printing with postscripts and corrections. Oriental Institute Seminars, 2. Chicago: University of Chicago Press, 2007), pp. 33–70."Oriental Institute | Oriental Institute Seminars (OIS)". Oi.uchicago.edu. 18 Haziran 2009. 4 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2010. 
• Louis H. Gray, Notes on the Old Persian Inscriptions of Behistun, Journal of the American Oriental Society, vol. 23, ss. 56–64, 1902
• A. T. Olmstead, Darius and His Behistun Inscription, The American Journal of Semitic Languages and Literatures, vol. 55, no. 4, ss. 392–416, 1938