İçeriğe atla

Bayan Çor Kağan

Bayan Çor Kağan
Çince: 藥羅葛磨延啜
Uygur Kağanlığı'nın II. kağanı
Hüküm süresi747 – 759
Önce gelenKutluk Bilge Kül Kağan
Sonra gelenBögü Kağan
Doğum713[1]
Ölüm759 (46 yaşında)
Ordu-Balık
Eş(ler)iİlbilge Hatun[2] (Türk eşi)
Ninguo (Çinli eşi)
Çocuk(lar)ıBögü Tigin
Bilge Tarduş Uluğ Bilge Yabgu
Şegu
Tam adı
Täŋridä Bolmiš İl İtmiš Bilgä Kaγan
HanedanYağlakar
BabasıKutluk Bilge Kül Kağan
DiniTengricilik

Bayan Çor Kağan (ayrıca Moyan Çor Kağan[3]) (Çince: 藥羅葛磨延啜; pinyin: Yàolúogě Mòyánchùo),[4] 747 – 759 arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten kağan. Resmî olarak "Täŋridä Bolmiš İl İtmiš Bilgä Kaγan" yani "Tanrı Tarafından Ülke (İl) Etmiş Bilge Kağan" unvanını kullanmıştır . Tang Hanedanı tarafından kendisine Yingwuweiyuanpiqiejuo Han (英武威遠毗伽闕可汗) veya kısaca Yingwu Han (英武可汗) unvanı verilmiştir. Tahta geçmeden önceki kişisel adı Çabış Tigin'dir. Kendisinden sonra tahta oğlu Bögü Tigin (759 – 779) çıkmıştır.

Soyu

Karı Çor Tigin Yazıtı'na göre, Bayan Çor Kağan, Yaglakar uruğundandır. Yine bu yazıta bakıldığında Yaglakar uruğunun adını Bezgek Yaglakar Kağan'dan aldığı görülmektedir.[5] Babası Kutluk Bilge Kül Kağan, amcası Kan Tutuk'tur. Karı Çor Yazıtı'ndaki bilgiler değerlendirildiğinde, Bayan Çor Kağan'ın kağan olmadan önceki özel adının Çabış Tigin olduğu anlaşılmaktadır.[5]

Yaşamı

Bayan Çor Kağan, Göktürk Kağanlığı'na başkaldırıp 744'te Göktürk Kağanlığı'nı yıkıp Uygur Kağanlığı'nı kuran babası Kutluk Bilge Kül Kağan'ın yerine tahta çıkmıştır.[6] Taryat Yazıtları'nda 741'de 28 yaşında olduğunu belirten Bayan Çor; buna göre miladi 713 yılında doğmuş olmalıdır.[7]

Bayan Çor Kağan, Türklerin güney birliği olarak bilinen On-Uygur ve kuzey birliği olarak bilinen Dokuz Oğuz ailelerini egemenliği altında tutan, Yaglakar uruğundandır. Uygur adı da bu iki konfederatif yapının adaptasyonu biçiminde kurulmuştur. Uy- ya da uymak ve gur (insanlar) kelimeleri birleştirilerek, devlete "birleşik insanlar" veya "özgür insanlar" (Erkin Budun) anlamına gelen bir ad verilmiştir.[8] Böylece Türk Kağanlığı döneminde, iç isyanlara neden olan bu aileler artık gönüllü bir uzlaşı ortamı oluşturmuştur.

Bayan Çor, Kutlug Bilge Kül Kağan tarafından yapımı başlatılan Orhun Vadisi'ndeki yeni başkent Ordu-Balık karargâhının tam anlamıyla gelişmiş bir şehir olmasını sağlamıştır. Türkler için kutsal olan Ötüken'in yanı başında kurulan bu kentin bayındırlık çalışmaları için Çinli ve Soğdak kökenli inşaat ustaları istihdam etmiştir. Kızıl tuğladan kentin dışına örülen kent duvarlarının dışı dikdörtgen şeklindeki hendeklerle çevrilmiştir. Gözetleme kulesi ve iki kapıdan oluşan, kağan ve diğer soyluların yaşadığı müstakil kent kalesi de duvarlarla güçlendirilmiştir.

Ordu-Balık'ın inşasından yaklaşık yedi yıl sonra Selenge Irmağı dolaylarında, ülkenin ticaret ve yönetimsel bağlantılarını kuvvetlendiren Bay-Balık (Zengin Şehir) kenti kurulmuştur. Kağanlığın ekonomik, iktisadi ve siyasi gücü; bu çabalar sonrasında iyice artmış ve ülke sınırları Baykal Gölü'ne (Zengin Gök) kadar uzanmıştır.

Ekim 756'da, Bayan Çor Kağan, An Luşan İsyanı döneminde isyanın bastırılmasına yardım amacıyla Çin'e girmiştir. Bu askerî sefer sonunda İmparator Suzong ile yeni bir barış ve dostluk antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre, Bayan Çor'a Çinli prenses Ninguo verilirken; Çin imparatoruna da Uygurlu bir konçuy (prenses) verildi. Aralık 756'da Bayan Çor, kendisine bağlı 4.000 seçkin savaşçı ile birlikte Tang topraklarına girmiş ve isyancıları bastırmak için Çin imparatoruna destek vermiştir. Bu müdahale işe yaramış ve Uygur Türklerinin desteğini alan imparator 757'de Tang Hanedanlığı'nın başkenti Çangan'ı isyancılardan temizlemiş, başkentteki hakimiyetini yeniden sağlamıştır. İmparator bu yardımların karşılığı olarak, Uygurlara 10.000 top ipek hediye edilmiştir. İki devlet arasındaki anlaşmaya göre, 762'den sonra yıllık olarak Çin ve Uygurlar arasında ipek ve binek atı takası yapılmasına karar verilmiştir. Buna göre her at için Çin, Uygurlara 40 top ipek tazmin etmeyi taahhüt etmiştir. Bu durumda Çinliler, 10.000 top ipeğe karşı, yalnızca 500 adet at almışlardır. Bazı araştırmacılara göre bu durum, Çin'deki otoriterleşmeyi henüz sağlayamayan imparatorun Uygurlara, kendi hanedanlığını koruması için verdiği üstü kapalı bir haraçtır.

Bayan Çor, Uygur Kağanlığı'nın hatırasının gelecek kuşaklara aktarılabilmesi amacıyla bir dizi bengü taş diktirmiştir. Bu bengü taşlar, Orhun alfabesi ile yazılmış ve kaplumbağa kaidelerinin üzerine oturtulmuştur. Bayan Çor bu yazıtlarda, yalnızca ülkenin mevcut durumundan bahsetmemiş, geçmişteki önemli Türk kumandanlarından ve Uygurların eski uluşları (derebeylik kenti) hakkında da bilgiler vermiştir. Birinci Uygur ülkesi, yaklaşık 200 yıl kadar yaşayan ve üç önemli kağan tarafından yönetilen bir kağanlıktır. Ancak, daha sonraki yıllarda Uygurlar yaklaşık 100 yıl boyunca farklı Türk boyları veya diğer etnik unsurlar tarafından yönetilmiştir. Bu durum Bayan Çor Yazıtı'nda şöyle ifade edilmiştir: "Kalmisi Budun On-Uyghur, Tokuz-Oghuz uza yuz yıl olurup..." Yaglakar uruğunun bir isyanı neticesinde, ikinci Uygur devleti 605 dolaylarında yeniden kurulmuştur. Bu devlet ise özerk veya bağımsız 1028'e kadar 400 yıl boyunca yaşamıştır.

Bayan Çor, düşman boylara karşı Sayan Dağına düzenlediği başarılı bir seferden sonra bu zafere adanan bir toy sırasında 759 yılının yazında ölmüştür.

Ayrıca bakınız

  • Bayan Çor Yazıtı[9]

Kaynakça

  1. ^ Terhin Yazıtı, doğu yüzü, 5. satır.
  2. ^ Terhin Yazıtı, güney yüzü, 6. satır.
  3. ^ Rene Grousset, The Empire of The Steppes, 1970, p.567: From Chinese transcription Mo-yen-cho, Schlegel has postulated a Turkic name Moyun-chor; whereas, as Pelliot notes, the equivalent would more probably be Bayan-chor (Pelliot, "A propos des Comans," JA [1920], p. 153). The Uigur title of this prince is Tangrida qut bulmysh il etmish bilga qagan. In the Orgötü valley, between the Orkhon and the Selenga, his tomb has been found, and on it an inscription still in ancient or "runic" Turkic.
  4. ^ E.g., Bo Yang Edition of the Zizhi Tongjian, vol. 53.
  5. ^ a b Cengiz Alyılmaz. "Karı Çor Tigin Yazıtı" (PDF). 26 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 1 Şubat 2017. , s. 22.
  6. ^ This is a Chinese transcription of the title. His real-life Uyghur name is unknown, while the official titles were El Tutmish, Kutluk, Bilge, Kul Qaghan, i.e., "state gained", "glorious", "wise", and "mighty ruler".
  7. ^ Gömeç, Saadettin, Terhin Yazıtı'nın Tarihî Açıdan Değerlendirilmesi 2 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., bu makaleye 7 Haziran 2016 tarihinde erişilmiştir.
  8. ^ Element " Ghur " can be found in the word " Ghurkhan "- the karakhitai Khan, elected by Council of tribes in accordance with consensus and in the word " Khur + Altai " (Kurultai) - political and military Council of all Altai tribes since around the 3rd century AD.
  9. ^ Inscription El etmish Bilge kagan (Tariat // Terh) 10 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. The "Turk bitig" site (İngilizce)

Kaynakça

  • Lev Gumilev. Ancient Turks. Kyzyl, 2004.
  • Turghun Almas. The Uyghurs ("Uyghurlar").

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Uygur Kağanlığı</span> 8.-9. yüzyıllarda varlığını sürdürmüş bir Türk kağanlığı

Uygur Kağanlığı, 8.ve 9. yüzyılların ortaları arasında yaklaşık bir yüzyıl boyunca var olan bir Türk imparatorluğuydu. Çinliler tarafından Jiu Xing, dokuz Oğuz veya Dokuz Tuğluk olarak adlandırılan bir kabile konfederasyonuydu.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 4. Kağanı

Bilge Kağan Resmi unvan: "Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kağan" :Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kağanlarındandır. Türk tarihinin en önemli figürlerinden biri olarak değerlendirilir.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun Vadisinde diktirilmiş yazıt.

<span class="mw-page-title-main">Bögü Kağan</span>

Bögü Kağan veya Buğu Kağan veya Tengri Kağan ve daha sonra Alp Külüg Bilge Kağan, 759–779 yılları arasında Uygur Kağanlığı'nın kağanı olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı</span> 7. ve 8. yyde hüküm sürmüş Türk devleti

İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Çin egemenliğine giren Göktürkler Kutluk Kağan zamanında yeniden bağımsızlığına kavuştu. Bu yüzden bu devlete "Kutluk Devleti" de denir.

<span class="mw-page-title-main">Yollıg Tigin</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 5. Kağanı

Yollıg Tigin ya da tahta oturduktan sonraki adıyla Ay Kağan, Türkçenin Tonyukuk'tan sonra bilinen ilk yazarı ve İkinci Göktürk Kağanlığı'nın 5. kağanıdır. Bir Göktürk hükümdarı olmasına rağmen Türkiye Türkçesinde "Ay Kağan" değil "Yollıg Tigin" olarak bilinir. Bunun nedeni henüz bir tigin (prens) iken yazdığı Göktürk Yazıtları'nda "Yollıg Tigin" adını kullanmasıdır. Tonyukuk Yazıtı ile birlikte Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtları; Türk siyasi tarihinin dayandırıldığı ilk Türkçe belgeler olduğu için, Yollıg Tigin; hükümdarlığından çok sanatçı yönüyle ön plana çıkmıştır.

Kutluk Yabgu Kağan, Türk Kağanlığı'nın son kağanlarındandır. 742'de ülkedeki iç karışıklıklar iyice artmış; Basmiller, Karluklar ve Uygurlar ülke yönetimini boykot etmiştir. Bu karışıklıktan yararlanan, Kutluk Yabgu Kağan Aşina ailesinden olmamasına rağmen tahta çıkmıştır.

Ozmış Kağan, Göktürk Kağanlığı'nın son kağanıdır.

Ming Şa Savaşı, 17 Ocak 707 tarihinde Kapgan Kağan komutasındaki Göktürk ordusu ile Çaça Sengün komutasındaki Tang ordusu arasında gerçekleşmiş bir savaştır.

<span class="mw-page-title-main">Kutlug Bilge Kül Kağan</span>

Kutluk Bilge Kül Kağan, 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı. Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır. Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir. Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir. Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.

Tun Bağa Tarkan 779—789 yılları arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten kağan. Uygur tarihindeki ilk siyasi darbe ile başa gelmiş ve kağanlığı yöneten Yaglakar uruğunun hâkimiyetine son vererek, Göktürk asilzadelerinden Aşide Beŋü ve Tonyukuk gibi devlet adamlarının nesli olan Arslanlar (Aşide) uruğu Uygur tahtını ele geçirmiştir. Ancak Yaglakar uruğundan bir kağan tarafından evlat edinildiği için Çin kaynaklarında Yaglakar uruğuna mensup olduğu kayıtlıdır.

Ur Çor Kağan, An͡gçı Kağan, Ay Çor veya Ur Beg, babası Külüg Bilge'nin kısa süreli saltanatından sonra 790'da Uygur Kağanlığı tahtına çıkan Uygur-Türk kağanı. 790-795 arasında Uygur Kağanlığı'nı yönetmiştir. Kağanlığı boyunca küçük yaşı nedeniyle devlete aygucı İl Ögesi Inançu Bilge hâkim olmuş, Ur Çor'u himayesine almıştır.

Toy ya da kengeş, İslamiyet öncesinde Türk devletlerinde devlet işlerinin görüşülüp ve tartışıldığı aynı zamanda yasama, yürütme ve yargı yetkisini kullanan meclistir. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Türkçe kaynaklarda geçmeye başlayan kurultay kelimesi, toy yerine kullanılmaya başlanmış ve toy sadece yemekli eğlenceler için kullanılan bir kelime hâline gelmiştir.

Taryat Yazıtları ya da Terhin Yazıtları, Moğolistan'ın Arhangay ilinin Doloon Mod bölgesindeki Terhin Irmağı'nın yakınlarında bulunan Orhun alfabesi ile yazılan Uygur yazıtlarıdır. Bu yazıt Uygur kağanı Bayan Çor Kağan tarafından sekizinci yüzyılın ortalarında taşa işletilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Yaglakar uruğu</span>

Yaglakar uruğu, Türk Kağanlığı'nın yıkılmasıyla Uygur Kağanlığı'nı kuran Kutluk Bilge Kül Kağan'ın mensup olduğu Uygur kağanlık soyudur. 744'te kurulan Uygur Kağanlığı'nı, Bögü Kağan'ın üvey evladı Tun Baga Tarkan tarafından öldürülmesine kadar Yaglakar uruğu yönetmiştir. Ancak Tun Baga Tarkan, Bögü Kağan tarafından evlat edinildiği için devlet geleneğinde Yaglakar unvanını kullanmıştır. Bu yüzden, Tun Baga Tarkan'ın Çin kaynaklarında Yaglakar uruğuna mensup olduğu kayıtlıdır. Tun Baga Tarkan'ın tahta geçmesiyle resmî olmasa bile gerçekte Yaglakar uruğunun Uygur Kağanlığı'ndaki kut sahipliği sona ermiştir.

Karı Çor Tigin, Uygur Kağanlığı döneminde yaşamış bir Uygur tiginidir. Karı Çor Tigin Yaglakar Hanedanlığı'na mensup olup 775 yılında doğdu. Karı Çor Tigin'in babasının adı Çabış Tigin'dir. Karı Çor Tigin, Kan Tutuk'un yeğeni, Bögü Bilge Tengri Kan'ın küçük kardeşidir. Karı Çor Tigin, Çin imparatoru Tai Tsung döneminde, 794 yılının mayıs ayında Çin'de patlak veren ayaklanmaları bastırmak amacıyla Çangan'a gelip Çin imparatorluk ordusuna sol kuvvetler komutanı olarak katıldı. Uygur tigini Karı Çor Tigin, henüz 20 yaşında iken 20 Mayıs 795 tarihinde Xi'an'da hastalanıp öldü. Bunun üzerine Çin imparatoru Tai Tsung onun adına bugün Xi'an'ın 10 km güneybatısında bulunan Zhang Du Yuan Bölgesi'nde bir anıt mezar yaptırdı. Karı Çor Tigin'in yuğ töreni 7 Haziran 795 tarihinde yapıldı. Bu törene Karı Çor Tigin'in akrabalarının ve Karı Çor Tigin'in ağabeyi Apa Çor Tigin'in yanı sıra Çin imparatorunun emriyle devletin önde gelen bürokratları da katıldı. Ardından Çin imparatoru Tai Tsung'un emriyle, Karı Çor Tigin'in anıt mezarının üzerine Çince ve Türkçe metinlerden oluşan Karı Çor Tigin Yazıtı dikildi.

Karı Çor Tigin Yazıtı ya da Xi'an Yazıtı, 2010 yılında Zhang Du Yuan'lı bir köylü tarafından bulunmuş bir yazıttır. Bu köylü, bulduğu yazıtı Xi'an'daki bir pazarda satmaya çalışırken son anda Tang West Market Museum yetkilileri yazıtı fark etmiş ve yazıtı satın alarak müze envanterine kaydetmişlerdir. Karı Çor Tigin Yazıtı, Çin'in Shaanxi Eyaleti'nin merkezi; Çin'in tarihi başkentlerinden Xi'an'da bulunmuştur. Karı Çor Tigin Yazıtı ve Karı Çor Tigin'in mezarına ait işlemeli taş, pek çok Çince yazıt ve arkeolojik envanterle birlikte Çin'in ilk özel müzesi olma özelliği taşıyan Tang West Market Museum'da sergilenmektedir.

Kutluk Bilge Kağan veya Gök Kağan, Ur Çor Kağan'ın ölümünden sonra Uygur Kağanlığı tahtına geçen Uygur hükümdarıdır. Liyakatli yönetimi nedeniyle kendisinden Karabalsagun Yazıtı'nda Kök Kağan olarak bahsedilmektedir. Genç yaşta ölen Ur Çor, kendisinden sonra bir taht varisi bırakmadığı için, ülke içerisinde yaşanan karışıklık sonucunda Ediz uruğundan bir tudun olan olan Kutluk Bilge, Uygur tahtına oturmayı başarmıştır. Ancak Çin kaynaklarındaki bu bilgi, Karabalsagun Yazıtı'nda doğrulanmamakta ve Kutluk'un bir tigin olduğu söylenmektedir. Aynı zamanda bu yazıtta, Kutluk'un tahta geçiş nedeni; o dönemdeki devlet adamlarının içerisindeki en yaşlı ve liyakatli tudun olmasına bağlanmaktadır. Buna göre, Türk Toyu'nun kararıyla tahta çıkan Kutluk, Uygurların toy seçimiyle iş başına gelen ilk kağanıdır.

Külüg Beg veya Kalı Tigin, 832-839 yılları arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten hükümdar. Hükümdarlık adı "Ay Tengride Kut Bulmış Alp Külüg Bilge Kağan"dır. Tahta geçtikten sonra bir yıl sonra Çin imparatoru Külüg'ü tebrik için Uygur başkentine bir heyet göndermiştir. Ayrıca 833 yılının nisan ayında Çin sarayında yayımlanan bir fermanda Külüg Bey, ileriyi görmekte muktedir, Çin için güvenilir bir dost ve becerikli bir kağan olarak anlatılmaktadır. Bunun aksi bir şekilde, Çin ile yürüttüğü çok yakın politikalar nedeniyle kendi yurttaşları tarafından tasdik edilmemiş, suikast planı ile tahttan indirilmek istenmiş, bu başarılı olmayınca ordu içerisinden isyan eden birliklerin Ordu-balık'ı kuşatması sonucu intihar etmiştir. Bu durum, muhtemelen Miran Betikleri'nde, kendisinden bir kağan olarak değil, bir bey olarak bahsedilmesinin nedenidir.

<span class="mw-page-title-main">Ediz boyu</span> soyadı

Ediz boyu ya da Ediz uruğu, Tiele konfederasyonuna bağlı bir Türk boyudur.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.