Batı Macaristan Ayaklanması

Batı Macaristan Ayaklanması
İki savaş arası dönem
Avusturya'daki bugünkü Burgenland haritası, kısa ömürlü Lajtabánság eyaleti ve askeri çatışmalar (bugün parçası: Burgenland, Avusturya ve Macaristan)
Tarih 28 Ağustos - 13 Ekim 1921 Bölge Batı Macaristan (Sopron İlçesi, Moson İlçesi, Vas İlçesi) Sebep Sınır anlaşmazlığı Sonuç Macar zaferi ve Sopron Referandumu Coğrafi Değişiklikler Sopron ve çevresi Macaristan'da kaldı.
Taraflar
Rongyos Gárda Lajtabánság Bosnalı ve Arnavut Müslüman gönüllüler Macaristan (Birinci ayaklanmada)	Avusturya Macaristan (İkinci ayaklanmada) Çekoslovakya (Küçük sınır çatışmaları) Fransa (Savaş dışı askeri görev) Fransız Cezayiri
Komutanlar ve liderler
Pál Prónay Iván Héjjas Gyula Ostenburg-Moravek Mihály Francia Kiss Károly Kaszala István Friedrich Gyula Gömbös Huszein Durics Hilmi	Robert Davy Anton Petzt Rudolf Plenert
Güçler
200	500
Kayıplar
24	Bilinmiyor

Batı Macaristan Ayaklanması, 28 Ağustos 1921 ile 13 Ekim 1921 tarihleri arasında bugünkü Burgenland ve Macaristan'ın batı topraklarında gerçekleşti. 15 Temmuz ile 27 Temmuz 1922 arasında ikinci bir girişimde bulunuldu. Ayaklanmanın temel nedeni, 17 Kasım 1918'de Avusturya Devlet Konseyi'nin etnik ilkelere atıfta bulunarak, çoğunlukla Almanların yaşadığı ancak önemli bir Hırvat ve Macar azınlığa sahip olan Batı Macaristan üzerindeki toprak iddiasını ilan ettiği beyanıydı.^[1] İtilaf Devletleri, Avusturya'nın talebini kabul ederek, 10 Eylül 1919 Saint-Germain Antlaşması'nda toprakları Avusturya'ya verdi ve bunu 4 Haziran 1920 Trianon Antlaşması'nda onayladı.

Macar hükûmeti de kararı protesto etti ve Avusturya hükûmeti ile anlaşmaya varmaya çalıştı, ancak girişimler başarısızlıkla sonuçlandı. O zaman, Iván Héjjas, Pál Prónay ve Gyula Ostenburg-Moravek liderliğindeki bir Macar isyancı gönüllü grubunun örgütlenmesi başlandı. 28 Ağustos 1921'de Avusturya jandarma birlikleri kendilerine tahsis edilen bölgeyi ele geçirmek için sınırı geçtiğinde, Mihály Kiss Francia ve Károly Kaszala liderliğindeki isyancılar Ágfalva'da jandarma ile karşı karşıya geldi ve onları püskürttü.^[2] Bu, Batı Macaristan'da yaklaşık bir buçuk ay süren ayaklanmanın başlangıcı oldu. Ayaklanma sırasında isyancılar Avusturyalıları tüm Burgenland bölgesinin dışına ittiler, ardından Lajtabánság devletini ilan ederek Pál Prónay'ı Lajtaban olarak atadılar.

Macar hükûmeti isyancıları resmi olarak desteklemedi, ancak ayaklanmayı bastırmak için de hiçbir şey yapmadı. Çatışmaların başarısı sayesinde, 11-13 Ekim 1921'de düzenlenen Venedik konferansında, hükûmet temsilcileri, Sopron ve çevredeki sekiz köyün bir referandumla bağlılığına karar verebilmesi için mücadele etti. Yapılan referandumda nüfusun %65,8'i Macaristan lehine oy kullandı. Bu, büyük güçler tarafından kalıcı olarak kabul edilen Trianon Antlaşması'nın tek ciddi bölgesel revizyonuydu.

Avusturya kaynakları, Düzensiz Muhafızlardan çoğunlukla Freischärler (özgür birlikler) olarak söz eder.

Macaristan, I. Dünya Savaşı'nı kaybedenler arasında bitirdi. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu parçalandı ve Macaristan'ı çevreleyen devletlerden yeni oluşan Romanya, Sırbistan ve Çekoslovakya, Macar devletine yönelik toprak talepleriyle öne çıktı. Macaristan topraklarında yaşayan milliyetler birbiri ardına ayrılıklarını ilan etmiş ve ülke topraklarını birbiri ardına komşu devletlere kaptırmıştır. Sovyet Cumhuriyeti'nin liderleri ülkeyi savunmaya ve kaybedilen toprakları geri almaya çalıştılar, ancak başarısız oldular.^[3] Kuzey seferinde Çekoslovak Lejyonu'nu mağlup etmelerine ve Bardejov'daki tarihi Macaristan sınırına ulaşmalarına rağmen, Rumen ordusu Kızıl Ordu'yu yendi ve 4 Ağustos 1919'da Budapeşte'ye girdi ve buradan ancak daha sonra İtilaf güçlerinin baskısı altında çekilmeye istekli oldu.

Yabancı işgali altındaki topraklarda da çok sayıda Macar azınlık yaşıyordu ve ülke topraklarının üçte ikisinden fazlası yabancı işgali altına girdi. Bu, ülke halkını dehşete düşürdü, ancak o zamana kadar bir müttefik olan Avusturya Devlet Konseyi 17 Kasım 1918'de Batı Macaristan üzerindeki bölgesel iddiasını açıkladığında, bu halkı çileden çıkardı.

Macar liderliği, Avusturya liderliği ile müzakere etmeye çalıştı ve bölgeyi ikiye bölme olasılığını artırdı, ancak Avusturyalılar bir anlaşma yapmayı reddetti. İtilaf Devletleri, 10 Eylül 1919'da Saint-Germain Antlaşması'nda Avusturya'nın toprak iddialarını onayladı. 4 Haziran 1920'de Macaristan Krallığı'nın topraklarının üçte ikisinden fazlasını kaybettiği Trianon Antlaşması imzalandı ve barış antlaşmasında Batı Macaristan'ın Avusturya'ya ilhakı da onaylandı.^[1]

Barış antlaşmasının imzalanmasından sonra Macaristan, Batı Macaristan'ı boşaltmak zorunda kaldı. Bölge, A ve B olarak adlandırılan iki bölüme ayrılmıştır. İlki bugünkü Burgenland, ikincisi ise Sopron ve çevresi anlamına geliyordu. Ancak bu arada, çekirdeği Iván Héjjas liderliğinde 18 Nisan 1918'de kurulan Rongyos Gárda olan gönüllü birimlerin silah altına alınması başladı. İsyancılar arasında terhis edilen askerler, çiftçiler, üniversite öğrencileri ve demiryolu işçileri çoğunluktaydı, ancak Hilmi Hüseyin Duriç liderliğindeki Boşnak ve Arnavut gönüllüler de katıldı, bunlardan Ahmet adlı biri daha sonra Avusturyalılarla çatışmada öldürüldü.

Ancak "gönüllülerin" o zamanlar çok fazla silahı yoktu, bu yüzden Fööstöm'deki silah deposunu soymaya karar verdiler. Silahlı soygun, 30 Temmuz 1920 gecesi, Mihály Francia Kiss liderliğindeki 800 kişilik silahlı bir grubun Szentgotthárd yakınlarındaki Macaristan-Avusturya sınırını geçtiği sırada gerçekleşti; Fölöstöm kasabası kuşatıldı ve cephanelik soyuldu. Daha sonra depoda bulunan silahlar bir kamyona yüklenerek Macaristan'a götürüldü. Toplam 3.000 tüfek ve 30 makineli tüfek isyancıların eline geçti. Avusturya hükûmeti protesto etti, ancak herhangi bir işlem yapılmadı.^[4]

Jandarma Gyula Ostenburg-Moravek'in Sopron müfrezesine komuta eden Batı Macaristan'dan geri çekilmeyi organize etmek için Baş Hükûmet Komiseri Antal Sigray atandı ve Hindy ve Prónay liderliğindeki isyancılar da onun rızasıyla bölgeye geldi.

20 Ağustos 1921'de Sopron'da birkaç bin kişinin katıldığı ve ilhakı protesto ettiği geniş çaplı bir kitlesel gösteri düzenlendi. Ancak 26 Ağustos'ta A Bölgesi boşaltıldı ve ertesi gün şehrin tüm büroları taşındı ve Ulusal Ordu geri çekildi. İşte o zaman ayaklanma başladı.

28 Ağustos 1921'de ateşli silahlar ve makineli tüfeklerle donatılmış Avusturya jandarma birlikleri Macaristan sınırını geçti. Jandarmalar bir geçit töreni eşliğinde Sopron'a yürümeye başlamıştı. Ancak Ágfalva'da Mihály Francia Kiss, Károly Kaszala ve Viktor Maderspach liderliğindeki isyancılar Avusturya jandarmalarına sürpriz bir saldırı düzenledi. Macar tarafından bir kişi, evinde geniş bir ailesi olan Kecskemét'ten bir çiftçi olan László Baracsi adlı çatışmada öldürüldü. Ailesi ve sosyal statüsü nedeniyle, bazı tarihçiler Baracsi hakkında şüpheler dile getiriyor. Çünkü Baracsi gibi birinin evinden çok uzak bir yerdeki amaca hizmet etmek için kötü koşullarda yaşayan ailesini neden terk ettiği açık değildir.

Bir buçuk ay süren ayaklanma, Ágfalv'daki ilk çatışmayla başladı. Çatışma sırasında isyancılar, Burgenland'ın yeni atanan hükûmet komiseri Robert Davy'yi de esir aldı. Ertesi gün, Avusturyalılar A bölgesindeki Alhó, Fraknó ve Németgyirót köylerinden çıkarıldı. Pinkafő'de, bölgedeki Hırvat nüfusunun yardımıyla sadece 20 isyancı, köyden yaklaşık 200 jandarmayı dövdü. 30 Ağustos'ta Felsőőr kurtarıldı. 4 Eylül'de Pörgölény yakınlarında ve 5 Eylül'de Kirchschlag bölgesinde meydana gelen çatışmalar sonucunda jandarmalar yeni edinilen toprakları terk etmek ve bin yıllık sınırın ötesine çekilmek zorunda kaldı. İki çatışmada toplam 7 Macar ve 10 Avusturyalı öldü.

Ancak Avusturya jandarması 7 Eylül'de bu kez daha büyük kuvvetlerle başka bir saldırı başlattı. Bazı jandarmalar vilayeti işgal etmeye çalışırken, jandarmalardan 500 kişilik bir grup Sopron'u ele geçirmeyi hedefledi. Yalnızca, bir makineli tüfeği olan yaklaşık 110 kişilik bir isyancı grupla karşı karşıya kaldılar. İsyancılar, Gyula Ostenburg-Moravek jandarmalardan tabancalar aldılar.

Ágfalv'daki ikinci çatışma 8 Eylül'de şafak vakti başladı. Sabaha kadar süren, ancak sonunda Macar zaferiyle sonuçlanan şiddetli bir mücadele başladı. İsyancılar üç kişiyi kaybetti ve yedi kişi ağır yaralandı, Avusturyalıların kayıpları ise bilinmiyor. Macar yetkililer olay yerinde 2 Avusturyalı muhafızın cesedini buldular. İsyancılara göre 10-15 Avusturyalı kaybetti, ancak düşenleri ve yaralıları yanlarına aldıkları için sayılmamıştır.

Avusturya jandarmaları Macar isyancılara karşı bir saldırı girişiminde bulundular, 10 Eylül'de Királyhida yakınlarında bir köprübaşı kurdular, ancak isyancılar saatlerce süren çatışmalardan sonra jandarmaları dağıttı.

Ayaklanma sırasında Macar hükûmeti resmi olarak desteklemese de onu bastırmak için hiçbir şey yapmadı. Başbakan István Bethlen, Jákfa'dan cesur Gyula Gömbös'ü bölgeye gönderdi, görevi isyancıları kontrol altında tutmaya çalışmak olacaktı, diğer yandan gayri resmî görevi isyan için malzeme tedarikinin organizasyonunu yapmaktı.

İsyancıların hızlı ve muhteşem başarıları, Avusturya'nın savaştan sonra düzenli askeri oluşumlara sahip olmamasından kaynaklanıyordu. Bununla birlikte, Düzensiz Muhafızların saflarında, yeterli savaş deneyimine sahip, gerilla savaşına aşina ve bölge hakkında yeterli bilgiye sahip birçok eski asker veya profesyonel asker vardı. Bölgenin işgali, Avusturya jandarmasının yeteneklerini çok aştı ve kolluk kuvvetleri olarak Avusturya jandarması düzenli askeri operasyonlar yürütemedi. Düzensiz Muhafızlarla karşılaştıkları her yerde, jandarmalar her zaman hantal kalıyordu. Öte yandan, eğer Avusturya dışarıdan yardım almış olsaydı, gerillaların daha büyük ve daha örgütlü güçlere karşı hiçbir şansı olmayacaktı, çünkü Avusturyalılar hem sayıca üstün olacaklardı, hem de silahları yiyecek ve tıbbi bakım tedarikleri konusunda gerillalara göre çok daha üstün olacaktı.,

Hükûmet ayaklanmadan en iyi şekilde yararlanmaya çalıştı ve bu nedenle, İtalya'nın Macar ve Avusturya tarafları arasında arabuluculuk üstlenmesi nedeniyle Ekim ayında Venedik'te düzenlenen bir konferans düzenlemeyi başardılar.

Bununla birlikte, konferans yapılmadan önce isyancılar, Eylül ayı sonuna kadar tüm Burgenland'ı Avusturya jandarmalarından temizlediler ve 4 Ekim 1921'de Felsőőr'de, bölge kilisesinin önünde, bölgenin bağımsızlığını ilan ettiler. Yeni devletin adı Lajtabánság başkanı ise Pál Prónay oldu. Bununla birlikte, geçici olarak kurulan hükûmetin paraya ihtiyacı olacağından, yeni devletin uzun ömürlü olmayacağı öngörülebilirdi. Ayrıca devletin toprakları küçüktü ve Avusturyalılar ve isyancılar burayı çoktan yağmalamışlardı. Ancak yeni devletin ilanı, Macar delegelerinin Venedik Konferansı'ndaki müzakerelerini görünürde zorlaştırsa da aslında müzakerelerin başarıya ulaşmasını sağlamıştır.

Venedik Konferansı 11 Ekim 1921'de başladı. Macaristan hükûmeti adına, Başbakan István Bethlen, Dışişleri Bakanı Miklós Bánffy, Dışişleri Dairesi Başkanı Sándor Khuen-Hédervári, eski Maliye Bakanı Lajos Walko ve ekspres ofis başkanı Henrik Fabró müzakerelere katıldı. Avusturya hükûmeti adına ise Şansölye Johann Schober ve Dışişleri Bakanlığı başkanı Richard Oppenheimer temsil etti.

Konferansın açılışını Dışişleri Bakanı Marquis Toretta yaptı. Macar delegelere söz verildiğinde, Sopron ve çevresinde bir referandum yapılmasını istediler (Miklós Bánffy daha sonra anılarında, burada olumlu bir sonuç çıkacağından emin oldukları için bu alanda bir referandum istediklerini kaydetti). Avusturya tarafı, Saint-Germain ve Trianon Antlaşmalarının harfi harfine yerine getirilmesinde ısrar ederek teklifi sert bir şekilde reddetti.

Konferansın ikinci gününde Macar heyeti sözde bildiriyi sundu. Millerand'dan gelen ve yerleşim yerlerinde yaşayanların görüşlerini de dinlenmesini içeren bir ön yazıydı bu. Ancak Avusturya tarafı tekrar protesto etti ve isyancı grupların derhal silahsızlandırılmasını talep etti ve bu olmazsa tüm kararları geçersiz sayacağını belirtti.

Gergin durumda, Bánffy isyancıların silahsızlandırılmasını garanti etti. Bu nihayet Avusturya tarafından kabul edildi ve bölgenin boşaltılmasından sekiz gün sonra Sopron ve çevresinin kaderini referandumla belirlenecekti.

Konferanstan sonra Macar yetkililer, Macaristan Kralı I. Karl'ın tahtı geri alma girişimleri sırasında I. Karl Budapeşte'ye ilerlerken, Iván Héjjas ve Gyula Ostenburg-Moravek de dahil olmak üzere Batı Macaristan'daki isyancıların birçoğu hemen kralın yanında yer aldı, ancak Prónay meşruiyetçi inançlarına rağmen çekimser kaldı ve aynı zamanda darbecilere karşı harekete geçmeyi reddetti.

Meşru ordu nihayet 23 Ekim'de hükûmete sadık güçler tarafından Budaörs Muharebesinde yenildi, I. Karl yakalandı ve bu kez kalıcı olarak Madeira adasına sürüldü. Darbe başarısız olduktan sonra Horthy, kralcı isyancılara karşı hemen harekete geçti. Kasım ayının başında, Prónay'a bölgeyi boşaltması için çağrıda bulunan bir ültimatom gönderdi. Prónay nihayet bunu yerine getirdi, bu nedenle 10 Kasım'da, ancak bir aylık varoluştan sonra, Lajtabánság'ın varlığı sona erdi.

14-16 Aralık 1921 tarihleri arasında Sopron referandumu nihayet gerçekleşti. Oylama, isimlerine göre dokuz yerleşimi etkiledi:

• Ágfalva
• Balf
• Sopronbánfalva
• Fertőboz
• Fertőrákos
• Harka
• Kópháza
• Nagycenk
• Sopron

Etkilenen yerleşim yerlerinin nüfusunun %89,5'i oylamaya katıldı, bunların %65,08'i Macaristan'a, %34,92'si Avusturya'ya oy verdi ve %2,09'u geçersiz oy kullandı. Macaristan için yalnızca Fertőboz, Kópháza ve Nagycenk oy kullansa da, oylama nihai olarak Sopron nüfusu tarafından belirlendi ve katılan nüfusun %72'si Macaristan'a oy verdi, böylece bölge Macar devletinin bir parçası oldu. Sopron, referandumun anısına 1922'de Parlamento tarafından Civitas fidelissima (En Sadık Şehir) unvanını aldı.

Sopron'daki referandum sayesinde Sopron ve çevredeki sekiz köy Macaristan'ın elinde kalabilse de, isyancılar eski Lajtabánság topraklarının tamamının Macaristan'a geri dönmesini istedikleri için bununla yetinmediler. Bu nedenle Prónay önderliğinde başka bir ayaklanmanın hazırlıkları başladı. Bu kez ayaklanmanın organizatörleri Pál Prónay, Antal Sigray ve György Hir idi.

Macar hükûmeti hareketi Gyula Gömbös'ten öğrendi ve ulusal polis şefi Imre Nádosy'ye hareketi ifşa etmesi talimatını verdi. Bu, 11 Haziran 1922'de oldu, bu nedenle Macar hükûmeti, Batı Macaristan'da ikinci ayaklanmanın yakında yaşanabileceğini öğrendi. Ancak ayaklanmanın başarısızlığı durumunda, bu aynı zamanda önceki kazanımların da akamete uğrayacağı anlamına da gelecekti ki bu oldukça muhtemeldi, çünkü Avusturya Sopron Referandumundan sonra yavaş yavaş Çekoslovakya'ya yaklaştı ve hatta 16 Aralık 1921'de birbirlerine karşılıklı ekonomik ve askeri yardım sözü veren antlaşmayı imzaladılar. O zamanlar Çekoslovakya, özellikle eski Çekoslovak Lejyonu'nun iç savaşta eğitilmiş 67.000'den fazla askerinin Rusya'dan dönmesi ve yeni devletin ordusunda profesyonel hizmet üstlenmesi nedeniyle, zaten önemli bir askerî güce sahipti.^[5] Modern savaş için gerekli cephaneliğe de sahip olan böylesine üstün bir güce karşı, birkaç yüz gerilla silahlarıyla savaşamadı ve Macaristan'ın neredeyse hiç ordusu yoktu. Ayrıca, Birinci Dünya Savaşı'nın hemen sonunda, Çekoslovakya sınırının Szombathely hattına kadar uzatılabileceği anlamına gelebilecek ortak bir Çekoslovak-Yugoslav sınır oluşturulması için Çek Koridoru önerilmişti. Bu plan o zamanlar çok rahat bir şekilde yeniden canlandırılabilirdi. Bu nedenle Macar hükûmeti henüz emekleme aşamasında ayaklanmayı bastırmaya karar verdi.

Bu arada isyancılar, savaş planı oluşturmuştu. Savaş planına göre Burgenland'daki operasyonları üç yönden başlatacak olan üç grup örgütlendi. Iván Héjjas liderliğindeki kuzey grubu Magyaróvár bölgesinde, Miklós Budaházy ve József Szabó liderliğindeki orta grup Kapuvár'da, László Apáthy liderliğindeki güney grubu ise Körmend yakınlarında toplandı. 15 Temmuz'da yaklaşık 400 kişilik bir grup sınırı geçerek Németújvár, Nagysároslak ve Monyorókerék bölgesinde telefon bağlantısını keserek Zurány ve Pándorfalu yerleşim yerlerine Macar bayrağı astı.

Macar yetkililer güneydeki grubu silahsızlandırdı ve liderleri László Apáthy'yi tutukladı. Tutuklanmamak için 38 kişi Körmend'den ayrıldı ve sınırı geçerek Karácsfa'ya doğru yola çıktı. Ancak burada, Avusturyalı jandarmalarla karşılaştılar.^[6] Uzun bir çatışmanın ardından 38 kişilik ekip geri çekildi. Macar verilerine göre herhangi bir kayıp yaşamazken, Avusturyalılara göre isyancılar tarafında bir ölü ve altı yaralı vardı.

Birim daha sonra, kendilerini silahsızlandırmak için bekleyen Macar jandarmalarının tuttuğu Macaristan sınırını tekrar geçti. Merkez grup 21 Temmuz'da Macar jandarmaları tarafından silahsızlandırılırken, kuzey grup 27 Temmuz'da silahsızlandırıldı.

Macar makamları örgüt liderleri hakkında dava açtı ancak Vali Horthy tarafından hepsi affedildiği için herhangi bir karara varılamadı ve yargılama sonlandırıldı. Ancak László Apáthy, tutukluluğu sırasında intihar etti.

Ayaklanma girişimi başarısızlıkla sonuçlansa da Macar diplomasisi bu sefer de bundan en iyi şekilde yararlandı. Macar yetkililerin organizatörlere karşı ne kadar sert davrandığına vurgu yapan István Bethlen, I. Dünya Savaşı'nı kaybeden devletlerden ilki olan Macaristan'ı 18 Eylül 1922'de Milletler Cemiyeti'ne kabul ettirmeyi başardı. Öte yandan, son ayaklanma girişiminin de bir sonucu olarak, çoğunluğu Hırvatların yaşadığı on yerleşim yerinin nüfusu, Aziz Petrus Kilisesinde halkın başlattığı gösteriler sonucunda bu yerleşim yerleri de 1923'te bir Avusturya-Macaristan köy mübadelesi anlaşmasıyla Macaristan'a iade edildi.

On yıllar boyunca, Düzensiz Muhafızların veya Batı Macaristan'daki ayaklanmanın hatırası kültürde neredeyse hiç yer almadı. Tek ciddi istisna, Máriássy Félix'in 1969 film draması Imposters'tır. Gerçek tarihsel olaylara dayanmasına rağmen, isimler değiştirildi ve birkaç olay oldukça farklı bir şekilde sunuldu.^[7] Ana roller Nándor Tomanek, Margit Bara, Péter Huszti, Jácint Juhász ve László Mensáros tarafından paylaşılmıştı.