Basra Seferi (1701)
| Basra Seferi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osmanlı-İran Savaşları | |||||||||
 17. yüzyılın sonunda Basra ve Gûrdilan kalesi | |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
 Osmanlı İmparatorluğu |  Müntefik aşireti  Safevîler | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
| Daltaban Mustafa Paşa | Şeyh Mâni Davud Han Ferecullah Han  | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| 25-30.000 asker 70 gemi 45 top | 30-40.000 bedevi savaşçı 5-10.000 Safevî askeri | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
| Çok hafif | 4.000 ölü 4-5.000 yaralı * Kayıpların tamamı Müntefik savaşçıları | ||||||||
Basra Seferi, 1701 yılında Osmanlı Serdarı Daltaban Mustafa Paşa (sonradan Sadrazam) komutasındaki Osmanlı ordusunun Osmanlı İmparatorluğu'na isyan halindeki Müntefik aşiretini tedip ve karışıklıktan bilistifade Basra idaresini gaspeden Safevîleri uzaklaştırmak için icra ettiği askerî harekât.
Sefer öncesi
Osmanlı İmparatorluğu'nun 1683'ten beri Kutsal İttifak'la yürüttükleri savaşlar nedeniyle uzak eyaletlerdeki denetimi de zayıfladı. Bundan istifade eden Müntefik aşireti önderi Şeyh Mâni 1691'de bir baskınla Basra Beylerbeyi Osmanpaşazade Ahmed Paşa'yı öldürerek Basra'ya hâkim oldu. Sonrasında Bağdat ve Rakka eyaletlerinden gönderilen zayıf kuvvetler de Basra'yı geri alamayınca, 1697 yılında Safevîlerin Huveyze Valisi Ferecullah Han küçük bir birlikle Basra'yı savaşsız zaptetti.[1] I. Hüseyin Basra'yı elde tutmanın Osmanlı İmparatorluğu'yla barışı bozmaya değmeyeceği fikriyle kentin anahtarlarını İstanbul'a gönderdiyse de, daha sonra bekle ve gör siyasetine başvurarak Ferecullah Han yerine Davut Han'ı Basra Valisi olarak atadı ve kenti Osmanlılara teslim etmedi.[2]
Osmanlı İmparatorluğu 1699 yılında imzaladığı Karlofça Antlaşması'yla batı ve kuzey cephesindeki savaş halini sonlandırdıktan sonra ilk olarak Basra'ya yöneldi. Aynı yıl Rakka Beylerbeyi olarak atanan Vezir Daltaban Mustafa Paşa 1700 yılında Bağdat Beylerbeyliğiyle birlikte Basra Seraskerliğine tayin edildi.
Sefer
Düzenlenecek seferde Basra Beylerbeyliği'ne atanan Ali Paşa, Diyarbekir Beylerbeyi Bıyık Mehmed Paşa, Şehrizor Beylerbeyi Topal Yusuf Paşa, Sivas Beylerbeyi Aşçı Mustafa Paşa, Karaman Beylerbeyi Eyüp Paşa ile Birecik, Amasya, İmadiye, Antep, Maraş ve Halep'ten birlikler Daltaban Mustafa Paşa'nın emrine verildi.
Oluşturulan ordunun sefer hazırlıkları sürerken diğer taraftan da Birecik'te 20 şayka inşa edildi ve Şat Kaptanlığı emrine verildi. Kaptanlığa ise Tuna Kaptanı Aşçıoğlu Mehmed Paşa getirildi. 1700 Aralık ayında Bağdat'ta toplanan ordu ve donanma (20 şaykaya ilaveten, 50 firkete ile büyük çaplı 15 top, 30 balyemez ve havan topu taşıyan 30 sal) 1701 Ocak ortasında Bağdat'ın doğusundaki Karakapı'den hareket etti.
25-30.000 kişilik Osmanlı ordusu 29 Ocak 1701'de Rumahiye Muharebesi'nde Müntefik ordusunu kesin bir yenilgiye uğrattı.[3] Bunun ardından Kurna'daki Safevî birliklerinin komutanı Abdurrahim Yüzbaşı teslim oldu ve Haseki Mehmed Ağa komutasında yeniçerilerden oluşan bir birlik 25 Şubat 1701'de anılan kente girdi.[4]
Birlikleriyle Basra karşısında inşa ettirdiği Gûrdilan kalesinde bulunan Safevî komutanı Davud Han Kurna'nın Osmanlılarca zaptedildiğini öğrenince geri çekildi ve Osmanlı karargahına elçi gönderdi. Huveyze Valisi Ferecullah Han ise Daltaban Mustafa Paşa'nın ordugahına gelerek itaatini bildirdi. İranlı elçilerle Basra'ya giden Eyüp Ağa Osmanlı ordusunun Basra'yı geri almaya kararlı olduğunu anlattı. Davud Han şehri teslim edeceğini açıklayarak biraz süre istedi. Buna mukabil, Daltaban Mustafa Paşa Devrak'ta Safevî kuvvetlerinin toplanmakta olduğunu söyleyerek uzun süre müsaade edilemeyeceğini ve Osmanlı ordusu Şattülarap'ı geçinceye kadar Basra'nın tahliye edilmesini talep etti. Eşzamanlı olarak Basra şeyhlerine ve ileri gelenlerine gönderdiği mektuplarla Safevîlerle ilişkilerini kesmelerini tavsiye etti.
4 Mart 1701 tarihinde Osmanlı ordusu ve donanması Şattülarap'ı geçti ve Şereş'e geldi. Ferecullah Han'ın oğlu Es-Seyyid Abdullah da Osmanlı ordusuna katıldı. Ordu ve donanma Basra'ya ilerledi. Bunun üzerine Basra'daki Safevî birlikleri önce Gûrdilan kalesine çekildiler. Davud Han bir gemiye binerek karşı kıyıya kaçtı. Han'ın kaçtığını gören İran askerleri de düzensiz bir şekilde Basra'yı tahliyeye başladılar.[5] Osmanlı ordusu 10 Mart 1701'de savaşsız Basra'ya girdi.[6]
Sefer sonrası
Serdar Daltaban Mustafa Paşa Basra halkına aman verdi ve Ali Paşa'yı törenle Basra Beylerbeyliğine oturttu. Ayrıca, Safevîlerin koyduğu yasakları da kaldırdı. Çevredeki şeyhlere istimâletnâmeler göndererek itaate davet etti. Basra'nın büyük kasabalarındaki şeyhler itaat arzetti.
Mustafa Paşa bir takım askerî önlemler de alarak Safevîlerin Basra‘nın karşı yakasına inşa ettikleri Gûrdilan kalesine 100 muhafız ve cephane bıraktı. Ardından ordusunun başında Bağdat'e dönüşe geçen Mustafa Paşa 20 Mart 1701'de Ferecullah Han'ı huzuruna kabul etti. İtaatini arzeden Ferecullah Han oğulları komutasındaki birlikleri Müntefik önderi Şeyh Mâni üzerine göndermeyi taahhüt etti. Mustafa Paşa, Kurna kalesine de 1.004'ü yeniçeri olmak üzere 1.767 muhafız bırakarak kaleyi onarttı.
Ordu Kurna'da ayrılıp kuzeybatıya yöneldiğinde 24 Mart 1701'de Şeyh Mâni'nin itaat bildiren mektubu ve hediyeleri karargaha ulaştı.[7] Osmanlı ordusu 23 Nisan 1701'de sevinç gösterileri altında Bağdat'a döndü.
Kaynakça
- ^ "İslam Ansiklopedisi, "Basra" maddesi, Yusuf Halaçoğlu, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (1992), c.5, s.113". 3 Haziran 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ağustos 2024.
- ^ "Târîh-i Râşid", Raşid, İstanbul (1282), c.II, s.515
- ^ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.13, s.33
- ^ "1701 Basra Seferi: Osmanlı Ordusunun Yürüyüşle Sağladığı İtaat", Funda Demirtaş, İstem (2013), sy.21, s.96
- ^ "Zübde-i Vekayiât", Defterdar Sarı Mehmed Paşa, haz. Abdülkadir Özcan, Ankara (1995), s.712
- ^ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.13, s.34
- ^ "Nusret-name'nin Kaynaklarından Tarih-i Seferü‘l-Basra", Vahid Çabuk, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul (1997), sy.15, s.69b-71a
