Basamak (matematik)

Basamak veya hane, matematikte bir sayıyı oluşturan rakamlardan her birinin o sayı içerisindeki konumunu ifade eder.

a, b, c birer rakam olmak üzere;

ab sayısı iki basamaktan oluştuğu için "iki basamaklı",

abc sayısı üç basamaktan oluştuğu için "üç basamaklı"

olarak adlandırılır.

Onluk sayı sisteminde, tam sayılarda en sağdaki basamak "birler basamağı" onun solundaki "onlar basamağı", onun solundaki "yüzler basamağı" şeklinde adlandırılır. Basamak adları, 10'un artan üsleri şeklinde sonsuza kadar devam eder.^[1]

Basamaklar, bir sayının sözlü ve yazılı olarak ifade edilmesini kolaylaştırır.

Rakamların bulunduğu basamağa göre aldığı değere basamak değeri denir. Salt rakamın kendisi de rakımın sayı değeri’ni gösterir.^[2]

Örnek:

237 sayısının basamak ve sayı değerleri nedir?

237: 2, yüzler basamağı; 3, onlar basamağı; 7, birler basamağı

Basamak	Basamak Değeri	Sayı Değeri
Birler	${\displaystyle 7\cdot 1=7}$	7
Onlar	${\displaystyle 3\cdot 10=30}$	3
Yüzler	${\displaystyle 2\cdot 100=200}$	2

Bir sayının basamak değerlerinin toplamı şeklinde yazılmasına, çözümleme denir.^[1]

Örnek:

${\displaystyle 237=(2\cdot 100)+(3\cdot 10)+(7\cdot 1)=200+30+7}$

Onluk sistemde basamak değerlerinin, 1, 10, 100 gibi çarpanları, 10'un artan üsleri (10ⁿ) şeklinde de gösterilebilir. Kuvvetler, sağdan sola doğru artar: 10⁰, 10¹, 10² gibi. Herhangi bir basamaktaki rakamın konum değeri, o rakamın ilgili basamağa denk gelen üslü sayı ile çarpılması sonucu elde edilir.^[1]

Basamak	Üslü Değer	Sonuç Değer
Birler	${\displaystyle 10^{0}}$	1
Onlar	${\displaystyle 10^{1}}$	10
Yüzler	${\displaystyle 10^{2}}$	100

Örnek:

${\displaystyle 756=(7\cdot 10^{2})+(5\cdot 10^{1})+(6\cdot 10^{0})}$

Rasyonel ya da irrasyonel sayılar kümesinde bulunan, 2,4537 gibi virgüllü (ondalıklı) sayılarda, virgülün sağındaki ilk basamak "onda birler basamağı" (10⁻¹), ikinci basamak "yüzde birler" basamağı (10⁻²), üçüncü basamak "binde birler" basamağı (10⁻³) vs... şeklinde adlandırılır.^[2]

Örnek:

${\displaystyle 0,184=0\cdot 10^{0}+1\cdot 10^{-1}+8\cdot 10^{-2}+4\cdot 10^{-3}}$

1. Farklı rakamlar kullanılarak yazılan üç basamaklı iki sayının toplamı en çok kaçtır (her rakam sadece bir kere kullanılabilir)?

Toplamda en büyük sayı aranıyor. Üç basamaklı bir sayının en yüksek olması için, en büyük basamak (yüzler basamağı) olabildiğince yüksek olmalıdır. Dolayısıyla, bu iki sayının birincisinin yüzler basamağında 9 bulunmalıdır. İkinci sayıda 9 rakamı kullanılamayacağı için 8, yüzler basamağındadır. Diğer basamaklarda da aynı mantık işletilir.

Çözüm:

${\displaystyle {\frac {\begin{matrix}975\\864\end{matrix}}{1839}}}$

2. Üç basamaklı dört doğal sayının onlar basamakları 3 azaltılıp, yüzler basamakları 2 arttırılırsa toplam sonuç nasıl değişir?

Çözüm: (+2)(-3)0

Yüzler basamağı 2 arttırılırsa, her sayı ${\displaystyle 2\cdot 100=200}$ artar. 4 sayı, ${\displaystyle 200\cdot 4=800}$ artar. Onlar basamağı 3 azaltılırsa her sayı ${\displaystyle 3\cdot 10=30}$ azalır. 4 sayı, ${\displaystyle 30\cdot 4=120}$ azalır. Toplam: ${\displaystyle 800-120=680}$ artar.

3. ${\displaystyle x=(0.01)^{3}\cdot (0.001)^{2}}$ olduğuna göre ${\displaystyle {\frac {y}{x}}}$ sayısı kaç basamaklıdır?

Çözüm:

${\displaystyle x=(10^{-2})^{3}\cdot (10^{-3})^{2}=10^{-6}\cdot 10^{-6}=10^{-12}}$

${\displaystyle y={\frac {2^{5}\cdot 3^{4}-2\cdot 3^{4}}{3^{6}+3^{4}}}}$

${\displaystyle y={\frac {(32-2)\cdot 3^{4}}{3^{2}\cdot 3^{4}+3^{4}}}={\frac {30\cdot 3^{4}}{(9+1)\cdot 3^{4}}}={\frac {30}{10}}=3}$

${\displaystyle {\frac {y}{x}}={\frac {3}{10^{-12}}}=3\cdot 10^{12}\implies 13}$ basamaklıdır.

• Onluk olmayan sayı sistemlerinde (örnek: İkili sayısı sistemi) basamak konusu için bkz: Sayı tabanı
• Tekli sayı sistemi
• İkili sayı sistemi
• Üçlü sayı sistemi
• Sekizli sayı sistemi
• On ikili sayı sistemi
• On altılı sayı sistemi
• Yirmili sayı sistemi
• Altmışlık sayı sistemi