Balıkesir yöresi halk oyunları

Balıkesir yöresi halkoyunları, Balıkesir ve çevresine özgü halkoyunlarıdır. Balıkesir yöresinde doğmuş veya gelişmiş oyunlar Balıkesir yöresine özgü oyunlardır.

Balıkesir ili gerek Marmara ve gerekse Ege Bölgesi sınırları içerisinde yer alan bir ildir. Bu özelliği Balıkesir halkoyunlarına yansımaktadır. Balıkesir ili sınırları içerisinde oynanan oyunlar incelendiğinde, güney ve batı ilçelerinde « zeybek » karakterli, doğu ilçelerinde « kaşık » karakterli oyunlara rastlanılmaktadır.

Balıkesir yöresi oyunlarında neşe, yas, aşk, kahramanlık, askerlik gibi konular ele alınmıştır. Başlıca enstrümanları davul, zurna, kabak kemane, klarnet, tahta kaşıklardır.

Oyunlarda dönmeler, açılıp kapanmalar diz vurmalar, kol çekmeler, kol döndürmeler, sekmeler hakimdir. Neşe ve eğlence yaratan, ahenkli hareketlerle « toplu » olarak yapılan oyunlardır. Balıkesir Yöresi oyunlarının tavırları oyuna göre değişmesine rağmen, birçok ortak yönleri vardır. Yörede kısa hareketler genelde canlılık ve neşe ifadesiyken, ağır, dalgalı hareketler hüznün ifadesidir. Oyunlar yöre insanının karakterini ve güzellik anlayışı ile ölçülerini yansıtmaktadır. Erkeklerde « güç gösterileri », kızlarda ise « zarafet gösterileri » oyunlar içinde bir bütün olarak gösterilmektedir.

Balıkesir Yöresi ova oyunlarıyla ilgili çalışmalar cumhuriyetten sonra başlamıştır. 1932 yılında kurulan halkevleri aracılığıyla Balıkesir yöresinde ova oyunlarına yönelik yapılan çalışmalar düzenli, bilinçli bir şekilde yapılmaya başlandı.

22 Ocak 1933 günü Atatürk'ün Balıkesir'i ziyaretinde Pamukçu köyü zeybekleri milli oyunlarını sergilediler. Bu oyunlara Atatürk de eşlik etmiş ve bu andan sonra Balıkesir ova oyunları dikkatini çekmeye başlamıştır. Bu yüzden Balıkesir oyunlarının kayıt altına alınması ve tanıtma çalışmaları bu tarihle birlikte başlar.

24 Haziran 1934 günü İran şahı ile beraber Balıkesir'e gelen Atatürk karşısında Balıkesir oyunları defalarca oynandı. Bu efeler arasında Tevfik Göngörmüş, Ahmet Atagün ve Necip Şengül vardı. Bu ekibin, Atatürk ve Ali Hikmet Paşa ile birlikte çektirdiği fotoğraf maalesef günümüze ulasmamıştır; Bu fotograf, istasyon önünde çekilmişti. Atatürk'ün emriyle gezinin devamına da katılan ekip, Balikesir Belediyesi'nin tahsis ettigi araçla Çanakkale'ye gitmiş ve birkaç defa Balıkesir oyunlarını oynamışlardır. Bu gezi sonunda efelere 300 Lira hediye verilerek Balıkesir'e gönderilirler.

1935 yılında Balıkesir ekibi, Ali Hikmet Paşa'nin davetlisi olarak Küçük Çiftlik Parkı'nda gösteri yapmak üzere İstanbul'a gider. Pamukçu ekibinin İstanbul'da oldugunu duyan Atatürk, bütün oyuncuları Dolmabahçe Sarayi'na davet eder. Dolmabahçe Sarayı'nda oyunları sergilerler. Bu dönemde İngiltere'den İran'a kadar pek çok devlet adamı huzurunda oynadılar ve Türkiye'nin yurt dışı tanıtımlarında Balıkesir oyunları ön planda yer almıştır.

Eylül 1935 yılında Atatürk tarafından düzenlenen İstanbul'da "Beylerbeyi Balkan Festivali" yapılmıştır. Bu festivale katılan çok az sayıdaki mahalli ekiplerden biri Balıkesir ekibiydi. Bu festivalden bazı fotoğraflar günümüze gelmiştir. Balkanlardan ise Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan halkoyunları toplulukları katılmıştır.

1936 yılında (Ağustos) « 2. Balkan Festivali » yapılmıştır. Balıkesir ekibi bu festivale de katılmıştır.

1957'de « Pamukçu Halk Oyunları Derneği » kurulmuştur. Dernek ekibi Dr. Fazıl Küçük'ün davetiyle 1958 yılında uçakla 19 Mayıs'ı kutlamak için Kıbrısa gitti. Bu derneğin « ilk yurt dışı seyahati » idi. Kıbrısta 19 Mayıs bayramını kutlamışlardır.

1958 yılının Haziran ayında Balıkesir Pamukçu ekibi vapurula İstanbul'dan Marsilya'ya oradan da otobüsle Nice'e giderek « Nice » ve « Kan Festivali »ne katılırlar. Daha sonra Brüksel'e geçen ekip, Brükselde O döneme kadar yapılmış ve Avrupa'nın en büyük Turizm Fuarı olan Brüksel Turizm Fuarı katılmış ve burada tertiplenen "Türk Gecesi"nde başarı ile ülkeyi temsil etmiştir. Bu festivallere katılan sayılı birkaç ekipten biridir. Brüksel'deki programdan sonra İtalya'ya geçen ekip « Emperia » şehrindeki askeri bayrama katılmıştır.

1958'de Balıkesir ekibi Fransa'nın Nice şehrinde 21 ülkenin yer aldığı « Uluslararası Halk Dansları » festivaline katıldı ve birinci oldu. Bu dönemden sonra Balıkesir'in yurt dışı ve yurt içi halkbilimi çalışmalarında önemi arttı. Balıkesir ova oyunlarının sahip olduğu şan ve bu oyunlara önem verilmesi, Batı ilçe oyunlarının derlenmesini geciktirmiştir.

4-14 Kasım 1968 tarihleri arasında Monako'da düzenlenen "Dünya Turizm Kuruluşları" kurumunun 70. kuruluş yılına katılan Balıkesir ekibi Prens Rainer ve Prenses Grace Kelly'in takdirlerini kazanmıştırlar.

Balıkesir Pamukçu ekibi 1973 yılında gerçekleşen ve Tunus'ta düzenlenen Akdeniz Oyunlarına katılmıştır. Türkiye'yi bütün Avrupa ekipleri arasında temsil eden ekip burada 35 gün kalmıştır. 1975 yılında Pamukçu oyunları yeniden derlendi. Yabancı devlet başkanlarından, ABD Başkanı « Eisenhower »'ın, Fransa Devlet Başkanı De Gaulle'ün ve Prens Hasan'ın karşılama törenlerinde hazır bulunan ekip, ayrıca üçüncü Cumhurbaşkanı Celal Bayar'ın, Başbakan Adnan Menderes'in ve Başbakan Süleyman Demirel'in karşısında da oynamıştır.

Dağ oyunlarına yönelik çalışmalar, 1960'lı yıllarda başlamıştır ve Dursunbey erkek oyunları derlenmiştir. 1970'li yıllarda Sındırgı, Bigadiç, Dursunbey kadın oyunları üzerine derlemeler yapılmıştır. 1990'lı yıllarda dağ karakterli kadın oyunları üzerine çalışmalar artmıştır.

1955 yılında ilk defa bir kurum olarak « Yapı ve Kredi Bankası » bu kültür hizmetine sahip çıktı. Türk halkoyunlarını geliştirmek ve yaşatabilmek amacıyla « Türk Halk Danslarını Yaşatma ve Yayma Tesisi » adlı bir bölüm kurdu ve kalan halkoyunlarını bu çatı altında barındırdı. Bu çatı altında değerli bilim insanları 14 yıl halkoyunlarını geliştirmek, yaşatmak ve yaymak için çalıştılar. Yapı Kredi Bankası "Türk Halk Danslarını Yaşatma ve Yayma Tesisi" bilim insanları tarafından « Balıkesir yöresi » oyunları kayıt altına alındı ve ilk kez filme çekildi. Yapı ve Kredi Bankasının tesisi sayesinde 1961 yılında ilk defa Türkiye halkoyunları semineri yapılmıştır. Yine bu tesis sayesinde 1968 yılında Milli Eğitim Bakanlığı, TRT işbirliğinde halk oyunları filme alınmıştır. Balıkesir yöresiyle ilgili ilk kasette « Pamukçu Bengisi, İkili Güvende ve Toplu Güvende » oyunları ile « Mendili Oyaladım, Sarı Karınca ve Akpınar » oyunları bulunmaktadır. Efelerin üzerinde klasik Balıkesir ova zeybek kıyafeti, kadınların üzerinde ise « Türkali » köyünden derlenen Türkmen kıyafetleri bulunmaktadır. Bu çalışmayla ilgili fotoğraflar da günümüze ulaşmıştır. Bu tarihte Dursunbey erkek oyunlarına yönelik de bir çalışma yapılmıştır.

Balıkesir ilindeki liseler Balıkesir yöresi oyunlarıyla, 1970-1980 arasında o dönemin tek yarışması olan Milliyet Gazetesi yarışmalarına katılmışlardır ve kaşıklı zeybek dalında dereceler elde etmiştir. Yine bu dönemde Dokuz Eylül Üniversitesi Balıkesir ekibi kurarak, Balıkesir Yöresi Oyunlarına katkıda bulunmuştur. Bu dönemde MEB ve Kültür Bakanlığı tarafından birkaç kere Köy Okulları Arası Halk Oyunları Yarışması da düzenlenmiştir.

1984 yılında o zamanki adıyla « Milli Eğitim, Gençlik ve Spor Bakanlığı Beden Eğitimi Spor ve İzcilik Dairesi Başkanlığı » ilk ve orta dereceli okullar ve dernekler arası tüm yurt çağında halkoyunlarını geliştirmek amacıyla yarışmalar yapmaya başlamıştır. Bu tarihten itibaren bu MEB yarışmaları Balıkesir yöresi halkoyunlarının gelişmesinde ana etken olmuştur ve pek çok derleme çalışmaları yapılmıştır. Gerek oyun repertuvarı gerekse sahne teknikleri bakımından gerekse de kostüm araştırmaları açısından ilerlemeler kaydetmiştir..

1990 yılında BAFAT (Balıkesir Folklorunu Araştırma ve Turizm Derneği) kurulmuştur.

2001 yılında « TC. Başbakanlık Gençlik ve Spor Müdürlüğü Türkiye Halk Oyunları Federasyonu » kurulmuştur. Bu kurum aracılığıyla Balıkesir'de kulüpleşme başlamıştır. Bu kulüpler federasyonun düzenlediği yarışmalara katılmaktadırlar.

2001 yılında Kültür Bakanlığı tarafından Balıkesir Yöresi (İli) Türk Halk Oyunları Giyimi ile ilgili kitap yayımlanmıştır.

2001 yılında <<Dursunbey Folkloru Araştırma Eğitim ve Turizm Derneği (DUFAD)>> faaliyetlerine başlamıştır.

Ekim 2000'de ilk düzenlenen TC. Kültür Bakanlığı I. Mahalli Halk Oyunları Yarışmasına « Balıkesir Bigadiç İlçesi Kızılçukur Köyü Halk Oyunları Topluluğu » da katıldı ve yarışmada "En İyi Kıyafet" Ödülü'nü aldı.

2005 yılında Karesi Tv ve halkbilimciler öncülüğünde ilçelerin kültürlerine yönelik çalışmalar yapılmıştır.

2007 yılında Balıkesir Valiliği I. Mahalli Halk Oyunları yarışması yapıldı ve bu yarışmaya 17 ekip katıldı. Bu yarışma, köylerin unutmaya başladıkları halk oyunlarına olan ilgisini arttırmaya ve devam ettirmeye yönelik büyük önem taşımaktadır.

2010 yılında Balıkesir Valiliği Mahalli Halk Oyunları yarışmasını şenliğe dönüştürdü ve bu şenliğe çeşitli köylerden 15 ekip katıldı.

Yöredeki oyunlar genel halk oyunlari türlerinden Zeybek türüne girmektir. Coğrafi olarak incelendiğinde Körfez ve körfeze yakın bölgelerde "ağır zeybek", merkeze yakın bölgeler ile ovalık bölgelerde Güvende,Karşılama Oyunları ve Bengi tipindeki "kırık zeybek", doğudaki dağlık bölgede ise "kaşıklı zeybek" oyunları olduğu görülmektedir. Bu yüzden yörede "yöre tavrı" yerine "oyun tavrı" dikkate alınmalıdır. Yöredeki oyunların ortak özellikleri <<toplu>> olarak oynanması ve daire,düz çizgi ve karşılıklı geçişler şeklinde icra edilmesidir. Erkek Oyunlarında Çalgı olarak bağlama,davul,zurna veya klarnet kullanılmaktadır.

Başka bir sınıflandırma ise dağ köy oyunları ve ova köy oyunları şeklinde yapılabilir.

a. Ağır Zeybek oyunları:

Genellikle Ayvalık, Burhaniye, Havran, Edremit ile Savaştepe dolaylarında rastlanılan oyunlar ağır zeybek oyunlarıdır. Sebai Güvende, Edremit Güvendesi (Zeybeği), Alay Havası, Tabancalı, Eski Kozak Zeybeği, Sabah Güvende, İsmailli, Koca Arap, Bağyüzünün Çamları, Ayvalık Zeybeği, Savaştepe Zeybeği, Harmandalı ve Karyolamın Demiri bu kategoride yer alan oyunlardır. Bu oyunlar aynı zamanda çoğunlukla Manav köyleri ile yörük ve tahtacı köylüleri tarafından oynanmaktadır. Bu kültür iki öğeden beslenmektedir. Birincisi, kazdağı kültürü. İkincisi kozak kültürü.

b. Kırık Zeybek oyunları:

Balıkesir merkez, Balya, İvrindi, Gönen ile Bigadiç'in batı köylerinde dolaylarında oynanan oyunlar genelde ağır ve ağdalı olmaktan ziyade kollardaki kırıklık ve hareketlerdeki çeviklikle ön plana çıkar. Bu oyunları üç gruba ayırabilir. Bu köyler aynı zamanda Manav ve muhacır köyleridir. Bu oyunların hepsine birden ova oyunları veya ova kültürü de denir.

• Güvende tipi oyunlar: <<İkili Güvende, Toplu Güvende, Ağır Hava, Doğru Hava, Sarhoş Havası, Kemeraltı, Koca Hava, Doğanlar Zeybeği, Balya Ağır Hava Zeybeği, Kocabaş Zeybeği bu tipte oyunlardır. Toplu olarak dairede oynanır.>>
• Bengi tipi oyunlar: <<Pamukçu Bengisi, Karşılama, Balıkesir Zeybeği, Balya Bengisi, Gönen Karşılaması, Bandırma Karşılaması, Bandırma Dörtlemesi. Bengi ayak yapısının kökeni Manav köyleridir. Yapılan araştırmalarda Manav köylerinde bengi ayak yapısı tespit edilmektedir.>>
• Zeybek tipli oyunlar: Bu köylerde Harmandalı, Karyolamın Demiri, Bağyüzünün Çamları gibi zeybek oyunlarına rastlanır.

c. Kaşıklı Zeybek oyunları:

Dursunbey, Sındırgı ile Bigadiç ve Kepsutun bir kısmında daha çok kaşıklı zeybek oyunlarına rastlanır. Bu ilçelere bağlı köylerdeki tespitlere göre giyim tarzı da oldukça farklıdır ve oyunlarda kaşık eşlik aracıdır. Oyunlar genelde sekmeli oyunlardır. Aynı zamanda bu oyunların oynandığı köyler yörük köyleridir.

Bu kesimdeki köylerde erkeklerin oynadığı oyunlara örnekler; << Akpınar, Azime, Sekme, Sektirme, Cezayir, Kayalcanın Taşları (ikili zeybek), Şerifem, Aşağı Yoldan, Yılanı Yılanı, Koca Kuş, Dada Zeybeği, Aşağıdan Çıktı Bayrağın Ucu, Evleri Var Üst Başta (dörtlü zeybek), Akdağ Yaylası, Şakir Efe, Köroğlu, İslamoğlu, Kocaceviz, Yörük Ali, Alçak Ceviz Dalları>>

Geleneksel olarak kadın oyun enstrümanları bakır tava,kazan,kaşık ve zilli maşa kullanılmaktadır. Oyunlar türkü eşliğinde oynanır. Kadın oyunları genelde etnik yapıya göre kategorize edilmektedir.

Yörede Türkler beş gruba ayrılmaktadır. Manavlar, Yörükler, Tahtacılar, Çepniler ve Muhacır Türkler. Söz konusu gruplar kendi oyunlarını üretmişler ayrıca birbirlerinden de etkilenmişlerdir. Bunun yanında altıncı Türk grubu Tatarlar olup, oyunları diğer beş gruptan oldukça farklıdır.

a. Manav Oyunları

Manav oyunları, Manav köylerinde kadınlar tarafından özel günlerde oynanan oyunlardır. Eskiden genelde evin içinde oynanırdı. Bu oyunlar kaşıksız oyunlardır. Manavlar, 10.-11.--12.-13.yy'dan itibaren bölgeye yerleşmiş yerli tarımcıl Türklerdir.^[1] Manav oyunları;

• Zeybek tipli oyunlar: Harmandalı, Karyolamın Demiri, Kayalar.
• Karşılıklı oynanan sekmeli oyunlar: Mende, Entarisi Damgalı, Fatmam, Şıngır, Eşmem Ben, Asmaların Filizi, Dere Boyu Düz Gider, Çay Benim Çeşme Benim, Yeşil Dağlar, Bandırmalı Güzelim, İnce Mehmet, Susurluk Karşılaması, Koca Oyun, Ninna, Aya Baktım.
• Bengi tipli oyunlar: Karşılama.

b. Yörük oyunları:

Bu oyunlar kaşıklı zeybek oyunlarıdır ve Dursunbey, Sındırgı, Bigadiç, Kepsut ile bazı Savaştepe köylerinde oynanır. Oyunlarda konar-göçerliğin etkisi vardır. Yörük kadın oyunları üç alt kategoride incelenir: Sekmeli, adımlı oyunlar, hoplamalı oyunlar.

• Sekmeli oyunlara örnek; << Akpınar, Azime, Şerifem, Aşağı Yoldan, Aşağı Yelden, Yörük Dağı, Aşağıdan Çıktı Bayrağın Ucu, Bir Yakadan Bir Yakaya, Güzelim Güzelim, Şıngır, Sındırgı Oyun Havası, Yanma Yürek, Zerdali Dali, Suda Balık Oynuyor>>
• Adımlı oyunlara örnek; <<Demirciler, Bakırcılar, Bahçelerde Üzerlik, Süpürgesi Aynalı gibi>>
• Hoplamalı oyunlara örnek; <<Tünleme, Oğlanın Adı Hakkı, Köroğlu, Kocaceviz, Kırmızı, Hatçam, Durnalar, Tüllek(İğde Dalı) gibi>>
• Kına havaları: Dursunbey Köy Oyunu.

c. Tahtacı Türkmen oyunları:

Balıkesir yöresindeki Tahtacı Türkmenleri tarafından oynanan oyunlardır. Bu oyunlarda kaşıksızdır. Kendine özgü tavrı vardır. Bu oyunlara örnekler; <<Al Basmadan Donum Var, Haydi Güzelim, Bağlarım, Armut Ağacı, Lamba Şişesi, Baydan Nazmiye, Mendili Oyaladım, Sarıkarınca, Akpınar.>>

d. Çepni Türkmen oyunları

Yörede Çetmi olarak adlandırılan köylerde oynanan geleneksel oyunlardır. Söz konusu oyunlar Türkmen oyunları ve Yörük oyunlarına benzerlik gösterir. Ayrıca kostüm bakımından Tahtacı türkmenlerinden daha çok Yörük giyimine yakın özellikler taşır. Bigadiç ve Balıkesir Merkez'de yoğunlaşan Çepni köylerinde tünlemeli oyunlara rastlanmaktadır. Bunlardan biri Kırmızı adlı oyundur.

e. Muhâcır oyunları:

Bu oyunlar Balıkesir yöresindeki genelde Bulgaristan'dan gelmiş muhacır köylüleri tarafından oynanan oyunlardır. Kaşıksız oyunlardır. Örnek; Vangel Çantası, Ayva ile Nar, Gürgenin Dalları.

İlde faaliyet gösteren halk oyunları kulüpleri;

• Karagücü Spor Kulübü
• BASAM Balıkesir Anadolu Sanat Merkezi Gençlik ve Spor Kulübü
• Balıkesir İli Gençlik ve Spor GM Kulübü
• Balıkesir Çağdaş Halk Oyunları Kulübü
• Balıkesir Ferman Halk Oyunları Derneği Spor Kulübü
• Pamukçu Belediye Spor Kulübü
• Pamukçu Bengisini Yaşatma Geliştirme Gençlik ve Spor Kulübü
• BAFAT Balıkesir Folklor Araştırma Spor Kulübü
• YDS Gençlik Spor Kulübü
• Balıkesir Engelliler Spor Kulübü
• Gönen Gençlik ve Spor Kulübü
• Gönen Termal Spor Kulübü
• İvrindi Spor Kulübü
• Burhaniye Spor Kulübü
• DUFAD Spor Kulübü
• Sındırgı Spor Kulübü
• Kepsut Spor Kulübü
• Ayvalık Spor Kulübü
• Edremit Spor Kulübü

Ayrıca ildeki pek çok okul bu uğraşa gönül vermekte ve Balıkesir yöresi halk oyunlarını geliştirmeye çalışmaktadır. Gerek kostüm gerekse sahne ve müzik açısından Balıkesir yöresinin gelişmesini sağlamaya çalışmaktadırlar.

Başarı kazanmış okullardan bazıları şunlardır; Alişuuri İlköğretim Okulu, Mehmetçik İlköğretim Okulu, İvrindi 7 Eylül İlköğretim Okulu, Hatice Fahriye Eğinlioğlu İlköğretim Okulu, Balıkesir-Karesi İlköğretim Okulu, Zağnospaşa İlköğretim Okulu, Pamukçu Mebruke Hakkı Kabakçı İlköğretim Okulu, Vehbi Bolak İlköğretim Okulu.

Liselerden ise; Sırrı Yırcalı Anadolu Lisesi, Adnan Menderes Lisesi, Balıkesir Lisesi, Ticaret Odası Lisesi, Endüstri Meslek Lisesi.

İlçelerden ise başta Burhaniye olmak üzere Edremit, Gönen, İvrindi, Savaştepe ve Kepsut'taki okullar bu uğraşa destek vermektedir.

Halk Eğitim Merkezleride halk oyunları faaliyetlerine destek olmaktadırlar. Özellikle Balıkesir H.E.M. Savaştepe H.E.M ve Kepsut H.E.M. Türkiye finallerinde Balıkesir ilini başarıyla temsil etmişlerdir. Yine okullarda açtıkları kurslarla öğrencilerin boş zamanlarını değerlendirip, yöre halk oyunlarını öğrenmelerine vesile olmaktadırlar.

• 1-Mahmut Ragıp Gazimihal, (Düzenleme:Nail Tan, Ahmet Çakır), Türk Halk Oyunları Kataloğu, Kültür Bakanlığı HAGEM Yayınları, 2. cilt. 2002.
• 2-1982 Yurt Ansiklopedisi, Balıkesir'de Halk Kültürü bölümü.
• 3-Mesude Eğilmez, Gelenekten Geleceğe Halkoyunları, Ankara: Ütopya Yayınevi,2006.
• 4-Balıkesir Bitek Şehir, Yapı ve Kredi Bankası Yayınları, 2003.
• 5-Balıkesir Belediyesi Balıkesir Kent Tanıtımı, Belediye Yayınları, 1989.
• 6-Atilla Erden, Anadolu Giysi Kültürü, 1998.
• 7-Berkan Karagöz, Balıkesir Yöresi Halk Oyunları, Gece Akademi Yayınları, 2019.

• Balıkesir Halk Oyunları Sitesi 7 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.