İçeriğe atla

Baktarça

Baktarça
αριαο (aryao)
Telaffuz[arjaːu̯ɔ]
BölgeOrta Asya
Dil ailesi
Hint-Avrupa dilleri
Yazı sistemiYunan alfabesi
Mani alfabesi
Resmî durumu
Resmî dilKuşan İmparatorluğu, Eftalitler
Dil kodları
ISO 639-3xbc
Glottologbact1239[1]

Baktriya dili (Αριαο, Aryao), Orta Asya'nın Baktriya bölgesinde (günümüz Afganistan ve Tacikistan) konuşulmuş bir İrani dildi.[2] Dil, Kuşan ve Eftalit İmparatorluğu'nun resmi diliydi.

Etimoloji

Eskiden Avestaca dilinin "Eski Baktriya" dilinin atası olduğu düşünülmekteydi, ancak bu düşünce 19. yüzyılın sonunda aldığı desteği kaybetmiştir.[3]

Yunan alfabesi kullanmış Baktriya dili, kendi dilinde İran halkları arasında yaygın bir isim olan dirαριαο/arjāu̯ɔ ("Arya") olarak biliniyordu. Dil aynı zamanda Grek-Baktriya dili, Kuşan dili ve Kuşan-Baktriya dili gibi isimlerle de bilinmektedir.

Sınıflandırma

Baktriya dili, Doğu İran dil birliğinin bir parçasıdır ve soyu tükenmiş Orta İran dilleri olan Soğdca ve Harezmce (Doğu) ile Partçayla (Batı), Modern Doğu İran dillerinden ise Peştuca, Yidga ve Munci ile benzer özellikler paylaşmaktadır.[3] Soysal konumu belirsizdir.[4] Bir başka kaynağa göre ise, Afganistan'ın kuzeyindeki Muncan Vadisi'nde konuşulan Modern Doğu İran dili Munci, Baktriya diliyle en yakın dilsel ilişkiyi sergilemektedir.[5]

Yazı sistemi

Baktriya dili ağırlıklı olarak Yunan alfabesi kullanılarak yazılmıştır. /ʃ/ sesini temsil etmek için ise alfabeye şo harfi eklenmiştir.

Hint-İran dilleri arasında Yunan alfabesi kullanımı sadece Baktriya diline özgüdür. Bu yazı sisteminin yol açtığı dezavantajların bir kısmı, alfabeye /h/ sesi için heta (Ͱ, ͱ), /ʃ/ sesinin temsili için ise şo (Ϸ, ϸ) harfinin eklenmesi ile giderilmiştir. Baktriya dilinde ks ve ps dizileri yan yana gelmediğinden ötürü dilin alfabesinde ksi (Ξ, ξ) ve psi (Ψ, ψ) harfleri kullanılmamıştır. Ancak, muhtemelen rakamları temsil etmek için bu harfler de kullanılmıştır (diğer Yunanca harflerde olduğu gibi).

Ayrıca bakınız

  • Kidarite Krallığı

Dipnotlar

  1. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "{{{name}}}". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  2. ^ Sims-Williams, N. "Bactrian Language". Encyclopaedia Iranica. 25 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2019. 
  3. ^ a b Gershevitch 1983, s. 1250
  4. ^ Novák, Ľubomir (2014). "Question of (re)classification of Eastern Iranian languages". Linguistica Brunensia. ss. 77-87. 
  5. ^ Waghmar, Burzine K. (2001) 'Bactrian History and Language: An Overview.' Journal of the K. R. Cama Oriental Institute, 64. pp. 45.

Kaynakça

  • Falk (2001): “The yuga of Sphujiddhvaja and the era of the Kuṣâṇas.” Harry Falk. Silk Road Art and Archaeology VII, pp. 121–136.
  • Henning (1960): “The Bactrian Inscription.” W. B. Henning. Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 23, No. 1. (1960), pp. 47–55.
  • Gershevitch, Ilya (1983), "Bactrian Literature", Yarshater, Ehsan (Ed.), Cambridge History of Iran, 3 (2), Cambridge: Cambridge UP, ss. 1250-1258, ISBN 0-511-46773-7 Gershevitch, Ilya (1983), "Bactrian Literature", Yarshater, Ehsan (Ed.), Cambridge History of Iran, 3 (2), Cambridge: Cambridge UP, ss. 1250-1258, ISBN 0-511-46773-7 .
  • Gholami, Saloumeh (2010), Selected Features of Bactrian Grammar (pdf) (PhD thesis), University of Göttingen 
  • Sims-Williams, Nicholas (1989), "Bactrian Language", Encyclopedia Iranica, 3, New York: Routledge & Kegan Paul, ss. 344-349, 25 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Nisan 2019 .
  • Sims-Williams, Nicholas (1989), "Bactrian", Schmitt, Rüdiger (Ed.), Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert, ss. 230-235 Sims-Williams, Nicholas (1989), "Bactrian", Schmitt, Rüdiger (Ed.), Compendium Linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert, ss. 230-235 .
  •  Bu madde artık kamu malı olan bir yayından alınan metni içeriyor: Chisholm, Hugh, (Ed.) (1911). "Tochi Valley". Encyclopædia Britannica (11. bas.). Cambridge University Press. "Tochi Valley" . Encyclopædia Britannica (11th ed.). Cambridge University Press.
  • Sims-Williams, Nicholas (1997), New Findings in Ancient Afghanistan: the Bactrian documents discovered from the Northern Hindu-Kush, [lecture transcript], Tokyo: Department of Linguistics, University of Tokyo, 10 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 27 Nisan 2019  

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dalga fonksiyonu</span>

Kuantum fiziğinde dalga fonksiyonu izole bir kuantum sistemindeki kuantum durumunu betimler. Dalga fonksiyonu karmaşık değerli bir olasılık genliğidir ve sistem üzerindeki olası ölçümlerin olasılıklarının bulunmasını sağlar. Dalga fonksiyonu için en sık kullanılan sembol Yunan psi harfidir ψ ve Ψ.

<span class="mw-page-title-main">Medler</span> Antik İranlılar

Medler, İran'ın kuzeybatı bölgesinde yaşayan eski İran halklarından biridir. Yunanlar bu halkın yaşadığı bölgeye Medya adını vermişlerdir. Medler ilk kez Asur kralı III. Salmaneser'in dönemindeki yazılarda "Mada" adı ile kaydedilmişlerdir. Medler'in şu anki adı Antik Yunan dilindeki Mêdos'tan (Μῆδος) gelmektedir. Asurlular "Medyan ülkesi", Kurmada, Mata veya Manda olarak kendilerinden bahsederken, Babiller onları Ummān-manda olarak adlandırdılar.

<span class="mw-page-title-main">Kuşan İmparatorluğu</span>

Kuşanlar, Hindistan’ın kuzeyinde M.Ö. 2. yüzyılın ikinci yarısında hüküm sürmüş bir hanedan. Batılı kaynaklarda Sogdiana ve Bactria, Çin kaynaklarında ise Tai Hsia diye adlandırılan, bugün Afganistan'ın kuzey kesiminde Ceyhun Irmağı ile Hindukuş Dağları arasında kalan bölgenin Orta Asya kavimleri istilası sonucunda, M.Ö. 3. yüzyılda kurulmuş olan Grek Baktriya Krallığı çökmüş ve yerine M.S. 1. yüzyılda yerli kayıtlara göre Kuşan, Çin kaynaklarına göre ise Ta-Yüeh-chih adında kurulan devlettir. Kuşanlar, Yüeçi Konfederasyonun beş bölümünden biriydi, ve yüksek ihtimalle İrani veya Tohar, Ön Hint-Avrupalı Kansu'dan göç eden ve eski Baktriya'ya yerleşen göçebe insanlardır. Kuşanlar ilk dönemler muhtemelen idari işlerde Yunancayı kullanıyorlardı, ancak kısa sürede Bactrian dilini kullanmaya başladılar. Kurucu hanedanın Türk kökenli olduğuna dair çeşitli iddialar da vardır. Öyle ki bir Keşmir tarihçisi olan Kalhana’nın Rajatarangini’sinde zikredilen “Turushkanvaya” ismidir. Grandhara bölgesinde Türk asıllı krallar olduğundan bahseder.

<span class="mw-page-title-main">İskit dilleri</span>

İskitçe, doğuda Saka, batıda İskit adlarıyla tanınan ve antik dönemde Avrasya'da geniş bir alana yayılmış kurgan kültürünü temsil eden atlı toplulukların ortak bir iletişim diline sahip oldukları varsayımı ile varlığı ileri sürülen bir dil grubudur. Günümüzde sadece Osetçe konuşulmaktadır. Avrupa merkezli akademisyenler; bazı dolaylı kanıtlar üzerinden bu varsayımsal dil öbeğini, kendi Hint-Avrupa dil teorilerinin bir parçası olarak Doğu İran dili grubu içinde sınıflandırırlar.

<span class="mw-page-title-main">Partça</span>

Partça, aynı zamanda Arsasid Pehlevicesi olarak da bilinmektedir, tarihte Part ülkesinde konuşulan ve günümüzde kaybolmuş bir Kuzeybatı İrani dili. Partça Part İmparatorluğu ve dominyonları Arsak Krallığı, İberya Krallığı ve Albanya Krallığı'nın resmî devlet diliydi. Partça, İskitçe, Sakaca, Soğdca ve Harezmce ile aynı dönemde konuşulmuş İran dillerinden biridir.

Lekler; Luristan, Kirmanşah, İlam ve Huzistan'da ikamet eden İranlı topluluk. Bağımsız bir İran dili veya Lurca veya Kürtçe dillerinin bir lehçesi olan Lekî'yi konuşuyorlar. Bu Aşiret grubunu oluşturan başlıca aşiretler; Zand, Lek, Biranavend, Dilfan, Tarhan ve Çegini aşiretleridir. Lek diline çok büyük benzerlik gösteren Şeyhbızın (Şêxbizinî) aşireti Ankara'nın Haymana ilçesinde yaşamaktadır. Bu aşiretin geçen yüzyılda buraya göç ettikleri sanılmaktadır. Bazı araştırmacılar Şeyhbızın aşiretinin konuştuğu lehçeyi Leki olarak görürken diğer bazı araştırmacılar Feyli veya Kelhuri olarak da sınıflandırmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Mâzenderanca</span> Kuzeybatı İran dili

Mazenderance Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubunun Kuzeybatı İran dilleri koluna bağlı bir dildir. Hazar Denizi'nin güney kesiminde başta Mazenderan olmak üzere Gilan ve Gülistan eyaletlerinde konuşulur. Mazenderanca, Farsçadan çok büyük ölçüde etkilenmiş olmasına rağmen, kuzeybatı İran kökenli bağımsız bir dil olarak varlığını sürdürmektedir.

The Cambridge History of Iran İran tarihi hakkında Cambridge University Press tarafından yayınlanan 7 ciltli bir araştırma eseri. Yayınlanan ciltlerde günümüz İran'ının tarihöncesi dönemlerden bugüne dek tarihi ve tarihi coğrafyası dışında İran kökenli halkların yaşadığı bölgeler de konu edinmiştir.

Batı İran dilleri, Doğu İran dilleri ile birlikte Hint-Avrupa dil ailesinin İran dilleri grubunu oluşturan iki koldan biridir. Batı İran dilleri temelde Kuzeybatı İran dilleri ve Güneybatı İran dilleri olmak üzere iki kola ayrılmaktadır. Eski Farsça, Medce, Partça ve Orta Farsça gibi diller İran dillerinin batı grubunda yer almış belgelenmiş en eski dilleridir. Farsça, Kürtçe, Beluçça, Lurca, Zazaca, Talışça, Tatça, Simnanca, Sengserce, Gilekçe gibi diller bu grupta yer almaktadır.

Doğu İran dilleri, Orta İran dilleri döneminde ortaya çıkmış bir İran dili alt grubudur. Avestaca genellikle bir erken Doğu İran dili olarak sınıflandırılır. En büyük modern Doğu İran dili, Hindukuş dağları ile İndus Nehri arasındaki bölgede yaşayan 50-60 milyon konuşura sahip Peştucadır.

Eski Farsça, Avestaca ile beraber kayıt altına alınmış iki Eski İran dilinden biridir. Eski Farsça, başlıca Ahameniş dönemi yazıtlarında, kil tabletlerinde ve mühürlerinde görülür.

Harezm dili veya Harezmce, Soğdca ile yakından ilgili, soyu tükenmiş bir Doğu İran dilidir. Dil, Ceyhun yakınlarında bulunan Harezm bölgesinde konuşulmuştur.

Pamir dilleri, Pamir Dağları'nda, özellikle Panç Nehri ve kolları boyunca konuşulan bir Doğu İran dilleri bölgesel grubudur.

<span class="mw-page-title-main">Goranlar</span> Khozyr adlı Bizans kralından üreyen Arî halk

Goranlar, Kirmāns̲h̲āh'tan Ḳaṣr-i S̲h̲īrīn yakınlarındaki İran sınırına giden ana yolun kuzeyinde bir bölgede yaşayan İranî halktır.

<span class="mw-page-title-main">V. Fraates</span> Part kralı

V. Fraates, aynı zamanda adının Phraataces, Phraatakes, MÖ 2'den MS 4'e kadar Part İmparatorluğu'nun Krallar Kralıydı. IV. Fraates ve Musa'nın küçük oğluydu.

<span class="mw-page-title-main">Tatça (İran)</span>

Tatça İran'un kuzeybatısında Hazar Denizi'nin güneyinde Tatlar tarafından konuşulan ve Eski Azerice, Talişçe, Zazaca, Gilekçe ve Mazenderanca ile yakından ilişkili bir Kuzeybatı İran dilidir. Bazı kaynaklar, Eski Azerice terimini, Türk dillerinin yayılmasından önce Azerbaycan'da konuşulan Tatçayı belirtmek için kullanmaktadır. Tatça Erdebil, Kazvin, Zencan gibi bölgelerde konuşulmaktadır. Zazaca ve Talışça gibi ergatiflik özelliği gösteren bir dildir; aynı zamanda Zazaca gibi gramatik cinsiyet özelliği taşımaktadır. Glottolog Tatçayı Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Talışça lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Ruşanca</span>

Ruşanca, İran dilleri'nin Pamir dilleri koluna ailt olup Tacikistan'da konuşulan bir dildir.

Hingila Mührü, Orta Asya'nın güneyindeki Baktriya bölgesine ait tarihi bir mühürdür. Mühür yakın zamanda Pierfrancesco Callieri ve Nicholas Sims-Williams tarafından yayınlandı. Şu anda Bay A. Saeedi'nin (Londra) özel koleksiyonundadır. Kurbanov bunu önemli bir Ak Hun mührü olarak görüyor. Aynı zamanda Kidaritler ve Ak Hunlar arasında bir ara madde olarak kabul edilmiştir.

İron Osetçesi İran dillerinin Doğu İran dilleri grubunda yer alan Osetçenin Kuzey Osetya-Alanya ve Güney Osetya'da konuşulan lehçesidir. İron Osetçesi, Digor Osetçesi'nin standart formunun 1939'da lağvedilmesiyle birlikte Osetçenin standart formu olarak kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Hyspaosines</span>

Hyspaosines Güney Mezopotamya'da bulunan Harakini krallığının kurucusudur. Başlangıçta Kral IV. Antiohos tarafından tahta çıkarılan bir Selefkî satrapıydı ancak Selefkîlerin İran ve Babil'deki otoritesinin yıkılması ve ardından Partlara geçmesinin ardından MÖ 141'de bağımsızlığını ilan etmiştir. Hyspaosines, MÖ 127 yılında kısa bir süre Part şehri Babil'i işgal etti ve kayıtlarda kral (šarru) olarak kaydedildi. Ancak M.Ö. 124'te Part egemenliğini tanımak zorunda kalmıştır. Aynı yıl ölmüş ve yerine küçük oğlu Apodakos geçmiştir.