Büyükusta (satranç)

Büyükusta, çok güçlü satranç oyuncularına FIDE tarafından verilen bir ünvandır. "Dünya Şampiyonu" ünvanı bir yana bırakılırsa büyükusta, bir satranç oyuncusunun erişebileceği en yüksek onurdur.

Ünvan, kazanıldığı andan itibaren yaşam boyu geçerlidir. Terminolojide GM (“Grand Master”) kısaltması ile birlikte kullanılan büyükusta ünvanına eski kaynaklarda “Uluslararası Büyükusta” (IGM) olarak da rastlanmaktadır.

GM, IM ve FM ünvanları erkekler ve kadınların her ikisi için geçerlidir. Nona Gaprindashvili'nin 1978'de kazandığı GM normu daha sonra birkaç kadın oyuncu tarafından da izlenmiştir. 2000 yılından bu yana en iyi 10 kadın satranççı GM ünvanına sahip oyunculardır. FIDE Ustası ve Uluslararası Usta arasında Kadın Büyükusta (WGM) ünvanı da yer alır. Bu ünvan, adı itibarıyla çeşitli tartışmalara konu olmuştur.

FIDE, satranç problemlerini hazırlayan ve çözen kişilere de büyükusta ünvanı vermektedir.

Uluslararası Satranç Federasyonu ise oyuncuları Uluslararası Satranç Büyükustası (ICCGM) ünvanıyla onurlandırmaktadır.

Büyükusta terimine ilk kez 1838 tarihli Bell's Life adlı gazetede rastlanmıştır.^[1] Ancak Arpad Elo "büyükusta" sözcüğünün İngilizceye 1914 yılından sonra girdiğini savunmaktadır.

"Büyükusta" (Almancada Großmeister) terimi 1907 yılında yapılan Ostend turnuvasında kullanılmıştır. Turnuva, şampiyona ve ustalar turnuvası olmak üzere iki öbeğe ayrılmıştı. Şampiyona, daha önce uluslararası bir turnuvada birincilik kazanan oyunculara yönelikti.^[2] Turnuvayı Carl Schlechter, Dawid Janowski, Frank Marshall, Amos Burn ve Mikhail Chigorin'in önünde birincilikle tamamlayan Siegbert Tarrasch bu oyuncularla birlikte büyükusta olarak anılmaktaydı.

1912 yılında yapılan ve Akiba Rubinstein'ın kazandığı San Sebastián turnuvası büyükustaların katıldığı bir etkinlikti.^[1] Rubinstein, turnuvayı 12½ puanla tamamlarken ikinciliği on ikişer puan toplayan Aron Nimzowitsch ve Rudolf Spielmann aldı.^[3]

"Büyükusta" ünvanı resmi olarak 1914 Sankt-Peterburg Satranç Turnuvası'nın sponsorlarından Rus Çarı II. Nikolay tarafından ortaya atıldı.^[2] Çar, bu ünvanı finale kalan şu oyunculara vermiştir: Emanuel Lasker, José Raúl Capablanca, Alexander Alekhine, Siegbert Tarrasch ve Frank Marshall (sırasıyla Dünya Şampiyonu, gelecekte Dünya Şampiyonu olacak iki oyuncu ve Dünya Şampiyonluğu'nu Lasker'a kaptıran iki oyuncu). Satranç tarihçisi Edward Winter bu olguyu Robert Lewis Taylor'ın 15 Haziran 1940 tarihli bir makalesine ve Marshall'ın yaşamöyküsünün anlatıldığı Satrançla Geçen 50 Yılım (1942) adlı kitaba dayandırmaktadır.^[4][5]

"Büyükusta" terimi 1950 yılı öncesinde bazı satranç oyuncuları için de kullanılmıştır. FIDE (FIDE ya da Dünya Satranç Federasyonu) 1924 yılında Paris'te kurulmuştu ancak bu kurum, büyükusta ünvanının hangi ölçütlere göre verilmesi gerektiğini henüz saptamamıştı.

Sovyetler Birliği Satranç Federasyonu 1927 yılında aldığı bir kararla ülkedeki tüm oyunculara Sovyetler Birliği Büyükustası ünvanını verdi. Bunun nedeni, bu oyuncuların ülke dışındaki turnuvalara katılamıyor olmalarıydı. Bu ünvan, 1929 Sovyet Şampiyonası'nı kazanan Boris Verlinsky'ye verildi ve 1931 yılında uygulamadan kaldırıldı.^[6] Ünvan 1935 yılında yeniden kullanılmaya başlandı ve SSCB'nin ilk "resmi" büyükustası olan Mikhail Botvinnik'e verildi. Buna karşın, Verlinsky ünvanını geri alamadı.

II. Dünya Savaşı'nın ardından yeniden yapılanan FIDE, uluslararası ünvanların hangi ölçütler uyarınca verileceğine ilişkin düzenlemeler yapma kararı aldı. Buna göre ünvanlar FIDE Genel Kurulu ve Liyakat Çalıştayı tarafından belirlenecekti. FIDE, büyükusta ünvanını ilk kez 1950 yılında 27 oyuncuya verdi. Bu oyuncular şunlardı:

• O zamanın en iyi oyuncuları: Dünya Şampiyonu Botvinnik ve Adaylık Turnuvası'na katılma hakkını elde eden oyuncular Boleslavsky, Bondarevsky, Bronstein, Euwe, Fine, Flohr, Keres, Kotov, Lilienthal, Najdorf, Reshevsky, Smyslov, Ståhlberg ve Szabó.
• Yaşamını sürdürmekte olan oyuncular: Bernstein, Duras, Grünfeld, Kostić, Levenfish, Maróczy, Mieses, Ragozin, Rubinstein, Sämisch, Tartakower ve Vidmar.

1950 öncesi dünya çapındaki oyuncuların da göz önüne alınmasıyla büyükusta ünvanı 1914 yılından bugüne sürekli bir yol izlemiştir. 1914-1950 yılları arasında yaşamlarını yitiren oyuncular (Carl Schlechter, Richard Réti ve Aron Nimzowitsch) bu tanımlamanın dışındadır.

Yürürlükteki düzenlemeler uyarınca verilen ünvanlar politik kaygılara konu olmuştu. Sovyetler Birliği'nden Almanya'ya göç etmiş olan Efim Bogoljubov, Alekhine'a karşı Dünya Şampiyonası karşılaşmalarında bulunmasına karşın yetkin oyuncular arasında sayılmıyordu. Bogoljubov bu ünvanı 1951 yılında yapılan ve on üçe karşı sekiz oyla kabul edilen oylama sonucunda kazandı. Yugoslavya bu başvuruyu desteklerken diğer komünist ülkeler karşı tarafta yer aldılar. FIDE 1953 yılında aldığı bir kararla eski düzenlemeleri kaldırdığını duyurdu ancak bu tarihten önce büyükusta ünvanını hak etmiş ancak alamamış oyuncuların onurlandırılmasını onayladı. Yeni düzenlemeler aşağıda sayılan ölçütlere uygun her oyuncunun FIDE Uluslararası Büyükusta ünvanını kazanmasını sağladı.^[7]

1. Dünya şampiyonu
2. Dünya Şampiyonası Adaylık Turnuvası'nda oynamaya hak kazanan ustalar ve %50 ve üzerinde galibiyet oranına sahip her oyuncu
3. Denkliği FIDE tarafından kabul edilen uluslararası turnuvalarda birincilik kazanan ya da sözü edilen turnuvalarda dört yıllık bir zaman dilimi içinde iki kez ikincilik almış oyuncular. Bu turnuvalar en az on bir turdan oluşmalı ve katılımcıların en az %80'i Uluslararası Büyükusta ya da Uluslararası Usta olmalıdır. Ayrıca, katılımcıların %30'u bir sonraki Dünya Şampiyonası Adaylık Turnuvası'na katılma hakkı olan oyunculardan ya da adı geçen turnuvada son on yıl içinde bulunmuş oyunculardan oluşmalıdır.
4. Üçüncü maddede özellikleri sayılan turnuvalara eşdeğer uluslararası bir turnuva ya da karşılaşmada üstün başarı gösteren oyuncular. Bu madde uyarınca verilen ünvanlar Liyakat Çalıştayı tarafından en az beş kabul oyuyla onaylanmak zorundadır.

FIDE'nin 1953 düzenlemelerini yürürlüğe koymasının hemen ardından bu düzenlemelerin gelişigüzel oldukları gözlenmiştir. 1957 yılında Viyana'da toplanan FIDE Genel Kurulu FAV sistemi denilen düzenlemeleri onayladı. Bu sistem, Uluslararası Hakem Giovanni Ferrantes (İtalya), Alexander (Conel Hugh O'Donel Alexander) ve Giancarlo Dal Verme (İtalya)'e atfedilmiştir. 1957 düzenlemeleri aşağıda sayılan ölçütlere uygun her oyuncunun FIDE Uluslararası Usta ünvanını almasını sağlamıştır.

1. Dünya şampiyonu
2. Bölgelerarası turnuvalardan Adaylık Turnuvası'na yükselen oyuncular
3. Bölgelerarası turnuva sonuçlarına göre Adaylık Turnuvası'nda oynamaya hak kazanmış ancak üyesi olduğu federasyonun bu turnuvaya gönderebileceği oyuncu sayısının aşılması nedeniyle adı geçen turnuvada yer alamamış oyuncular
4. Adaylık Turnuvası'nda oynamış ve en az %33'lük bir galibiyet oranı yakalamış oyuncular

Bu düzenlemeler Liyakat Çalıştayı tarafından uygun görülen oyuncuların FIDE Genel Kurulu tarafından onurlandırılmalarına da izin veriyordu. Liyakat Çalıştayı'nın bir oyuncuyu bu ünvana aday olarak gösterebilmesi için oyuncunun katıldığı turnuvalardaki büyükusta sayısı da göz önüne alınıyordu.^[8]

1957 düzenlemelerinin çok gevşek olduğuna ilişkin kaygılar artmaktaydı. GM Milan Vidmar 1961'de yapılan FIDE Genel Kurulunda yaptığı konuşmada yürürlükteki düzenlemelerin uluslararası ünvanları hak etmeyen birçok oyuncuyu onurlandırdığını söyledi. 1964 yılında Tel Aviv'de toplanan kurul, düzenlemeleri gözden geçirmek amacıyla bir alt çalıştay oluşturulmasına karar verdi. Çalıştay, ünvanların verildiği ölçütlere ciddi eleştiriler getirdi ve Liyakat Çalıştayı'nın oluşumunu düzenleyen kurallarda bazı değişiklikler önerdi. Aralarında GM Miguel Najdorf'ün de bulunduğu birçok delege bu öneriye destek verdi.^[8] FIDE, 1965 yılında Wiesbaden'da yapılan genel kurulda uluslararası ünvanların kazanılmasına ilişkin kuralları sıkılaştırdı. Buna göre Uluslararası Büyükusta ünvanı aşağıdaki kurallar uyarınca dağıtılacaktı.

• 1. Dünya Şampiyonu her koşulda GM ünvanına sahip olabilecek
• 2a. Adaylık Turnuvası'nın çeyrek finalinde %40 ve üzerinde galibiyet oranına sahip her oyuncu
• 2b. Bir turnuvada büyükustalar karşısında %55, Uluslararası Ustalar karşısında %75 ve diğer oyuncular karşısında %85'lik bir galibiyet oranına sahip oyuncular (GM "normu")

2b koşulunun sağlanabilmesi için oyuncu ya 1a ulamındaki turnuvalarda GM normu kazanmalı, ya üç yıllık bir zaman dilimi içinde 1b ulamındaki turnuvalarda iki norm kazanmalı ya da aynı süre içinde 2a ve 1b ulamlı turnuvalarda norm kazanmalıdır.

Turnuva ulamları aşağıdaki gibidir.

• 1a—en az on altı oyuncudan oluşur. Oyuncuların en az %50'si GM, %70'i IM olmalıdır
• 1b—en az on iki oyuncudan oluşur. Oyuncuların en az üçte biri GM, %70'i IM olmalıdır
• 2a—en az on beş oyuncudan oluşur. Oyuncuların en az %50'si IM olmalıdır
• 2b—10 ila 14 oyuncudan oluşur. Oyuncuların en az %50'si IM olmalıdır.

FIDE ünvanlarının yaşam boyu geçerli olması nedeniyle turnuvadan beş yıl önceye değin GM ya da IM ünvanı bulunmayan oyuncular bu hesaplamaya katılmazlar.

Ayrıca 10 ila 12 oyuncudan oluşan turnuvalarda bir ülke için yarışan oyuncu sayısı toplam oyuncu sayısının yarısından bir fazlasını geçemez. Bu sayı, daha büyük turnuvalar için toplam oyuncu sayısının yarısından iki fazladır.

1951-1968 yılları arasında 74 GM ünvanı verilmiştir. Bu ünvanlardan yalnızca on tanesi 1965'te verilmiştir. 1966 ve 1968 yıllarında da birer kez ünvan dağıtımı yapılmıştır.

Büyükusta ünvanını kazanmak için gereken koşullar oldukça karmaşıktır. Bir oyuncunun bu ünvanı kazanabilmesi için en az 2500 ELO puanına sahip olması gerekir. Uluslararası Usta ünvanını kazanmak için gerekli ELO puanı 2400'dür. Ayrıca, FIDE'nin bir oyuncuyu bu ünvanlardan birine layık görmesi için halihazırda büyükustaların katıldığı turnuvalarda birkaç norm kazanılması gerekmektedir. Bir oyuncunun uluslararası ünvanlara aday olabilmesi için izleyebileceği farklı yollar da mevcuttur. Bunlar, Dünya Kadınlar Satranç Şampiyonası, Dünya Gençler Satranç Şampiyonası ya da Dünya Büyükler Satranç Şampiyonası'nda birincilik kazanmaktır. Halihazırda yürürlükte olan düzenlemeler için FIDE El Kitabı'na göz atılabilir.^[9]

1972 yılındaki büyükusta sayısı yalnızca 88'di. Bunların 33'ü SSCB'yi temsil etmekteydi. 2005'in Temmuz ayına gelindiğinde ise büyükusta sayısının 900'ü aştığı görülür. Bunun temel nedeni FIDE reytinglerinin (ünvan normları ve eşik değerlerinin hesaplanmasında kullanılan sayılar) büyükusta normlarının kazanılmasını kolaylaştırmasıydı. Bu konuda yapılan bir araştırma reytinglerde görülen yükselişin 1985-2000 yılları arasında 100 puana dek çıktığını göstermektedir.^[10] Örneğin, 1989 yılında dünyanın en iyi üçüncü oyuncusu olarak kabul edilen Nigel Short'un reytingi 2650'ydi. Bu reyting bugün için ancak 50 ila 60. sıralarda yer bulabilir. Bugünkü en iyi üçüncü oyuncunun reytingi ise 2750 dolaylarındadır. ünvan sayısındaki artışı tetikleyen başka etkenler de vardır. Ucuzlayan hava ulaşımı ve dünya çapındaki turnuva sayısında görülen artış birçok oyuncunun reytingini kısa süre içinde yükseltebilmesini olanaklı kılmaktadır. 1990'dan önce ülke dışına çıkışı belirli ölçüde kısıtlanan eski Sovyetler Birliği ve Doğu Avrupa ülke oyuncularının bugün için böyle bir engelinin bulunmaması da ünvan sayısındaki beklenmeyen artışın bir nedeni olarak görülebilir. Bunun yanında, bugünkü oyuncular eskiden çok kısa olarak nitelendirilebilecek turnuvalarda norm kazanabilmektedirler.^[11]

Büyükusta ünvanının bugün için bile güvenilirliğini yitirmemesinin temel nedeni diğer ünvan sahibi oyunculara göre çok güçlü bir oyuncu kitlesini temsil etmesidir. Bir satranç ustası tüm oyuncular içinde en üst %2'lik dilimde yer alırken bu rakam, büyükustalar için %0.02'dir.^[12]

Ne var ki, bugünkü büyükustaların birçoğu eski büyükustaların kendi dönemlerinde yarattığı baskınlığa erişememişlerdir. Lasker, Capablanca ve Alekhine zamanın dünya şampiyonlarıydı. Tarrasch ve Marshall ise Dünya Şampiyonluğu karşılaşmalarında oynayabilecek kadar güçlüydüler (Lasker'a karşı kaybetmelerine karşın).

Büyükusta ünvanının hak ettiği değeri yeniden kazanmasını sağlamak amacıyla birçok öneri dile getirilmiştir. Bunlardan biri, ünvanın Dünya Şampiyonluğu'nu kariyeri boyunca kovalayan ya da bu ünvana gerçekten sahip olan oyuncular dışındaki hiçbir oyuncunun bu ünvanı alamamasının sağlanmasıdır. Nigel Short, Dünya Şampiyonluğu'ndan çok uzak olan oyuncuların da sahip olduğu büyükusta ünvanının tümüyle kaldırılmasını savunmaktadır. Short şöyle konuşmaktadır: "Aptal ünvanlardan vazgeçin."^[11]

Ünvan sayısındaki artış bugünkü büyükustaların görece güçleri arasındaki farkın çok büyümesine neden olmuştur. En güçlü oyuncuları daha güçsüz büyükustalardan ayırt etmek amacıyla "büyük-büyükusta" terimi ortaya atılmıştır. Bu terim, resmi olmadığı gibi genelgeçer bir tanıma da sahip değildir.

Büyük-büyükusta olarak değerlendirilmesi olası oyuncuların listesi için 2700 ve üzerinde ELO reytingine sahip oyuncular listesine bakılabilir.

Satranç büyükustaları listesi

• Elo, Arpad (1978), Geçmişteki ve Günümüzdeki Satranç Oyuncularının Reytingleri, Arco, ISBN 0-668-04721-6 
• Sunnucks, Anne (1970), Satranç Ansiklopedisi, St. Martins Press, ISBN 978-0-7091-4697-1