Büyük ünlü uyumu
Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, Türkçedeki iki ses uyumundan biri. Kökeni Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılır. Türkçedeki öz Türkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.
| Ünlülerin Nitelikleri | ||||
|---|---|---|---|---|
| İnce | Kalın | |||
| Düz | Yuvarlak | Düz | Yuvarlak | |
| Dar | i | ü | ı | u |
| Geniş | e | ö | a | o |
Kurallar
- Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:
- adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç
- Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
- beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük
İstisnalar
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Ekler[1]
Türkçede ekler sözcüğün son ünlüsüne göre uyuma girer. Fakat bazı ekler bu kurala aykırılık gösterir: -ki, -yor, -ken, -mtırak, -gil, -leyin. Bu ekler her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez.
- akşam-leyin, bakla-gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.
-daş eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz ancak ünsüz sertleşmesine uyar:
- din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.
-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:
- akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.
Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Sözcükler
Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öz Türkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:
- anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile[2]) vb.
Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler
Bitişik yazılan birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
- açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli
Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
- Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay vb.
Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:
- ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vb.
Diğer Durumlar
Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:
- adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır çünkü kelimenin son ünsüzü ince söylenir:[3]
- alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate vb.
Genelde ilk heceden sonra hem geniş hem de yuvarlak ünlüler kullanılmaz.[4]
- dudak, duvak
Kaynakça
- ^ "Büyük Ünlü Uyumu – Türk Dil Kurumu". www.tdk.gov.tr. 25 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ "Nişanyan - Türkçe Etimolojik Sözlük". Nişanyan Sözlük. 18 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2021.
- ^ Lewis, Geoffrey (2000). Turkish grammar. Oxford University Press. ISBN 978-0198700364.
- ^ Hulst, Harry van der (2018). Asymmetries In Vowel Harmony : a Representational Account. Oxford University Press. ss. 197-241. ISBN 978-0198813576.
