Bürünbirimcik

Bürünbirimcik^[1] ya da mora, bazı dillerdeki vurgu ya da dilsel eş değerlemenin boyutunu ortaya koyan, hece değerinin belirlendiği ses bilimsel birimdir. Bürünbirimcik, hece kavramından farklı olup heceden farklı bir zamansal ölçüme dayanmaktadır. Bununla birlikte, bürünbirimciğin birçok farklı tanımı vardır. İngilizcede kullanılan mora terimi Latincede "kalabalık, gecikme" anlamlarına gelir ve Yunanca "chronos" kelimesinin birebir çevirisidir. 1968'de Amerikan dil bilimci James D. McCawley bürünbirimciği "iki parçadan oluşan uzun bir hece ya da tek bir parçadan oluşan kısa bir hece" olarak tanımlamıştır.

Tek parçalı seslemler bir bürünbirimciğe, iki parçalı seslemler iki bürünbirimciğe ve üç parçalı seslemler üç bürünbirimciğe sahiptir. Buna rağmen, üç parçalılık nadirdir.

Genel olarak, bürünbirimcikler şu özelliklere sahiptir:

1. Bir hece başlangıcı (birinci ünsüz veya hecenin ünsüzleri) hiçbir bürünbirimciği temsil etmez.
2. Seslem çekirdeği, kısa bir ünlü olması durumunda bir bürünbirimciği, uzun bir ünlü veya çift ünlü olması durumunda iki bürünbirimciği temsil eder. Eğer kısa veya iki uzundan oluşuyorsa, seslem çekirdeğine hizmet eden ünsüzler de bir bürünbirimciği temsil eder. Örneğin Slovakçada hem uzun hem de kısa ünsüz çekirdekleri vardır.
3. Japoncada, hece sonu bir bürünbirimciği temsil eder. Örneğin obasan keilimesi o-ba-sa-n şeklinde bürünbirimciklere ayrılır. Bazı araştırmacılara göre, İngilizcede, vurgulu hecelerin hece sonları bir bürünbirimciği temsil eder. Yani cat sözcüğü iki bürünbirimcik içerir. Ama bu genelgeçer bilgi değildir. Yakın sesletimsel özelliklere sahip olan rabbit kelimesinin son hecesi muhtemelen monomoraik yani tek bürünbirimciklidir.^[2]
4. Bazı dillerde, çekirdekteki uzun ya da çift ünlülü heceler ve hece sonundaki bir veya birden fazla ünsüz üç bürünbirimcik oluşturur. Bu duruma Sanskritçede rastlanır. (Bakınız pluti).
5. Türkçe gibi bazı diller, ses erimesine başvurarak bürünbirimciklere izin vermez. Örneğin, çağırı şeklinde uzunlanan yapı çağrı biçimine dönüştürülerek birimleme bürünbirimciğe gerek kalmaksızın hece ile sağlanır.

Genel olarak, tek bürünbirimcikli heceler "hafif", iki bürümbirimcikliler "ağır", üç bürünbirimcikliler "yoğun" heceler olarak adlandırılır. Bazı dillerde, örneğin Eski İngilizce ve bugünkü İngilizcede, dört bürünbirimciğe sahip yapılar bulunabilmektedir.^[3]

Eski Yunanda kısa heceler bir bürünbirimcik ve uzun ünlüler ile çift ünlüler iki bürünbirimcik olarak kabul edilmiştir. Böylece, uzun ē (eta: η), ee şeklinde iki kısa ünlünün bileşimi şeklinde düşünülmüştür.^[4] Eski Yunanda, bir kelimedeki söyleyiş perdesi yalnızca bir bürünbirimcik üzerine yerleştirilirdi. Eski İngilizcede, kısa çift ünlüler ve tek ünlüler tek bürünbirimciklidir. Uzun çift ünlüler ve tek ünlüler iki bürünbirimciklidir. Bir hecenin ünsüzle biten her parçası bir bürünbirimcik barındırır. Ayrıca ikiz ünsüzler kendilerinden önceki heceye bir bürünbirimcik ekler. Modern İngilizcede de, aynı eski İngilizcede olduğu gibi heceler 4 bürünbirimcikten fazla barındıramaz. Aksi takdirde, ses düşmesi yaşanır. İngilizce, Eski İngilizceden beri İngilizcede, tüm anlamlı kelimeler en az iki bürünbirimciğe sahip olmak zorundadır.^[5] Türkçe hece tabanlı bir dil olup bürünbirimcik barındırmaz. Yalnız hece ve aruz ölçüsü hesabı yapılırken, uzun ünlüler iki ünlü değerinde değerlendirilir ki.^[6] bu da ölçüleme durumunda Türkçedeki bazı yabancı kökenli kelimelerin bürünbirimcikler olarak değerlendirildiğini gösterir. Ayrıca aruz ölçüsü bulunurken kullanılan med tekniği, bürünbirimcik mantığına farklı bir bakış açısı getirmektedir. Luandaca, Kiribati dili, Hawaice, Japonca ve Sanskritçe, bürünbirimciklerin kullanıldığı dillere verilebilecek diğer örneklerdir.

• Ünlü uzunluğu
• Ödünleyici uzunluk
• Vurgu perdesi
• Seslem (hece)

• Vikisözlük'te Bürünbirimcik ile ilgili tanım bulabilirsiniz.