Ağrı (il)

Ağrı
il
Ağrı'nın Türkiye'deki konumu
Koordinatlar: 39°43′7.3″K 43°3′7.6″D / 39.718694°K 43.052111°D / 39.718694; 43.052111
Ülke	Türkiye
Bölge	Doğu Anadolu Bölgesi
Alt idari birimler	8 İlçe Ağrı Diyadin Doğubayazıt Eleşkirt Hamur Patnos Taşlıçay Tutak
İdare
• Belediye Başkanı	Hazal Aras (DEM Parti)
• Vali	Mustafa Koç
Yüzölçümü
• Toplam	11.099 km²
Nüfus	549.435[1]
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TRS)
Alan kodu	(+90) 472
Plaka kodu	04
Resmî site Ağrı Belediyesi Ağrı Valiliği

Ağrı Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde Yukarı Murat-Van Bölümü'nde bulunan bir ildir. Adını kısmen sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı'ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır bulunmaktadır.

İlin nüfusu 524.644'tür. Bu nüfusun %60,58'i şehirlerde yaşamaktadır (2021 sonu).^[1] Yüzölçümü 11.099 km²'dir, km²'ye 47 kişi düşmektedir. İl merkezi Ağrı'nın denizden yüksekliği: 1630 m.'dir. Rakımı en yüksek ilçesi Diyadin'dir (1933 m).

2021 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 ilçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.^[1]

Orta Asya'dan gelen kavimlerin Anadolu'ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı'yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluşturamamışlardır.

Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititler'in güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 - MÖ 1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa'dan uzak olan Ağrı'yı ellerinde tutamamışlardır.

En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartu'nun Van Gölü'nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 - MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 - MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı'nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua'nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.

MÖ 712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı'da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 - MÖ 555) Asur Devleti'nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.

Medler'in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender'in Pers Kralı lll. Darius'u MÖ 331'de yenerek Anadolu'yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender'in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.

Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.

Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler'in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans'ın kontrolüne geçmiştir.

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti'nin sınırları içine girmiştir. 1027 - 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239'da Cengizliler, 1256 - 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı'da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı'nda yapmış, Anadolu ve İran'ı buradan yönetmişlerdir. 1393'te Türk kağanı Temir Küreğen, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 - 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514'te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise olarak değiştirilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa zamanında ise Karakilise ismi değiştirilerek Karaköse diye adlandırılmıştır.^[2]

Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat'ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı'ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir. 5165 m. yüksekliğiyle Türkiye'nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı da il sınırlarındadır.

Güncel Nüfus Değerleri(TÜİK 6 Şubat 2024 verileri^[3])

Ağrı ili nüfusu: 511.238'dir. Bu nüfusun %61,6'sı şehirlerde yaşamaktadır (2023 sonu). İlin yüzölçümü 11.099 km²'dir. İlde km²'ye 46 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 91, Patnos'da 81'dir.) İlde yıllık nüfus% 0,12 oranında azalmıştır. Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler Merkez (% 3,27), Diyadin (-% 1,79)

06 Şubat 2024 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 100 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.

Ağrı il nüfus bilgileri
Yıl	Toplam	Sıra	Fark	Şehir - Kır
1927[5]	104.586	56		%14     14.442 90.144     %86
1935[6]	107.206	56	%3	%12     12.504 94.702     %88
1940[7]	121.477	56	%13	%15     17.631 103.846     %85
1945[8]	133.504	56	%10	%15     19.503 114.001     %85
1950[9]	155.455	55	%16	%14     21.209 134.246     %86
1955[10]	181.348	56	%17	%18     33.373 147.975     %82
1960[11]	215.118	55	%19	%19     41.320 173.798     %81
1965[12]	246.961	56	%15	%22     53.420 193.541     %78
1970[13]	290.311	51	%18	%25     72.573 217.738     %75
1975[14]	330.201	48	%14	%28     92.386 237.815     %72
1980[15]	368.009	45	%11	%29     108.414 259.595     %71
1985[16]	421.131	45	%14	%34     141.852 279.279     %66
1990[17]	437.093	43	%4	%36     158.758 278.335     %64
2000[18]	528.744	40	%21	%48     252.309 276.435     %52
2007[19]	530.879	39	%0	%53     282.361 248.518     %47
2008[20]	532.180	39	%0	%50     265.714 266.466     %50
2009[21]	537.665	39	%1	%50     269.147 268.518     %50
2010[22]	542.022	38	%1	%51     275.785 266.237     %49
2011[23]	555.479	38	%2	%52     290.904 264.575     %48
2012[24]	552.404	38	%1	%53     292.525 259.879     %47
2013[25]	551.177	38	%0	%53     294.705 256.472     %47
2014[26]	549.435	39	%0	%55     299.628 249.807     %45
2015[27]	547.210	39	%0	%56     306.352 240.858     %44
2016[27]	542.255	39	%1	%56     305.406 236.849     %44
2017[27]	536.285	39	%1	%57     305.531 230.754     %43
2018[27]	539.657	40	%1	%56     304.543 235.114     %44
2019[27]	536.199	41	%1	%57     307.539 228.660     %43
2020[27]	535.435	42	%0	%58     310.896 224.539     %42
2021[27]	524.644	43	%2	%59     309.256 215.388     %41
2022[27]	510.626	43	%3	%59     309.256 215.388     %41

Konum Bilgileri
İlçe	Kuruluş Yılı[28]	Önceden bağlı olduğu ilçe	Alanı km²[29]	Rakım mt.	Merkeze Uzaklık km[30]	Ulaşan Yollar[30]
Ağrı Merkez			1.695	1.630		/D.100-31, D.965-07
Diyadin	Cumh.önce		1.351	1.933	59	/D.100-32=>04.26
Doğubayazıt	Cumh.önce		2.250	1.594	94	/D.100-33, /D.975-02
Eleşkirt	Cumh.önce		1.307	1.810	33	/D.100-31
Hamur	1958	Merkez	873	1.690	14	D.965-08
Patnos	1936	Malazgirt	1.394	1.639	79	D.965-08=>D.280-02
Taşlıçay	1954	Diyadin	822	1.762	31	/D.100-32
Tutak	Cumh.önce		1.407	1.567	40	D.965-08, D.270-03
AĞRI	Cumh.önce		11.099

• Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani 'nin türbesi İshak Paşa Sarayı'nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl birçok insan tarafından ziyaret edilir.^[31]

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.^[32][33]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ağrı Valisi, 1976-Kozan doğumlu Mustafa KOÇ'dur. Ağustos 2023/376 sayılı kararla Niğde Valisi iken atanmıştır.^[34]

Ağrı Belediye Başkanı, 1975 Ağrı doğumlu Hazal Aras (DEM Parti), 31 Mart 2024 seçimlerinde %51,06 oy oranıyla seçilmiştir.^[35]

2024 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ağrı İl Genel Meclisi üye sayısı, 20 DEM Parti, 8 AK Parti ve 1 Y.Refah olmak üzere 29'dur.^[36] Ağrı Belediye meclisi ise 21 DEM Parti ve 10 AK Parti olmak üzere 31 üyeden oluşur.^[37]

2023 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Ağrı'nın Türkiye Büyük Millet Meclisindeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 3 Yeşiller ve Sol Gelecek Partisi ile 1 AK Parti'dir^[38]

• Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi

2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL'dan 3. Lige çıktı. BAL' daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.

İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.

• 
  Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
• 
  Amerikalı ressam Edward Hickse ait bir tablo. Bu tabloda Nuh Tufanı tasvir edilmiştir.
• 
  İshakpaşa Sarayı.

• Balık Gölü

• Ağrı Valiliği 6 Aralık 2000 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ağrı İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 30 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ağrı Köyleri ve Kasabaları