Açık lisans
Açık lisanslar, kısıtlayıcı bir telif hakkı koruması içeren "her hakkı saklı" kısıtlaması yerine "bazı hakları saklı" yaklaşımını benimseyen lisanslardır. Telif hakları üretilen içeriğin yeniden paylaşılmasına ve kullanılmasına izin vermez. Üretilen içeriğe erişim kısıtlanınca da toplumsal yarar ortadan kalkmış olur. Açık lisansların kullanılması, telif haklarından tamamen kurtulmak anlamına gelmez. Bir konuyla ilgili tarama yaparken kullanım koşullarına bakmak, hak sahibine sormak ve hatta içerik üreticisiyle iletişime geçerek izin almak gerekir. Ancak Creative Commons ve diğer benzeri açık lisansların standart kullanım koşullarına uyarak insanların vakit kaybı yaşamadan ve kolaylıkla kullanımına izin verilir. Açık lisansların tarihi 1980 yılında ortaya çıkan GNU Genel Kamu Lisansıdır.[1]
Telif hakları
Telif hakkının gelişiminin matbaayla güçlü bir ilgisi vardır. Matbaayla birlikte kitaplar daha ucuz hale gelmiştir ve yaygın bir şekilde artmıştır. Böylelikle sanat ve bilgi zenginliğinin oluşmasında katkıda bulunan insanların haklarını korumak için telif hakkı yasası ortaya çıkmıştır.[2] İngiliz Parlamentosu tarafından 1709 yılında kabul edilen Kraliçe Anne Kanunu eser sahiplerini koruyan ilk kanundur. Telif hakları soyut niteliğe sahiptir. Telif hakları ile koruma altına alınan, insan düşüncesinin yarattığı maddi olmayan mallardır. Telif hakları hukuki değere sahiptir ve eserin başkaları tarafından nasıl kullanılabileceğini tanımlayan anlaşmadır. Sıradan insanların yaratıcılıklarını artırmak, bilgiyi ve veriyi daha farklı şekilde üretebilmek için bilgiye erişimlerinin olması gerekmektedir. Telif hakkı kavramı bugün üreticiyi desteklemek yerine endüstride söz sahibi olan kişileri desteklemektedir.[3]
Açık Lisanslar ve Açık Kültür
Özgür kültür hareketi olarak da bilinen açık kültür, yaşam boyu öğrenme topluluğu için yaratıcı ve sanatsal çalışmaları yasal olarak kullanma, paylaşma, yeniden düzenleme gibi ayrıcalıklar sunar. Ayrıca açık kültür yaratıcı çalışmaların halka tamamen ücretsiz olarak istenilen zamanda ve istenilen mekânda erişilmesini amaçlar. Creative Commons, üreticilere çalışmalarını lisanslamak için seçenekler sunar ve içerik üreticilerinin daha geniş bir kitleye ulaşabilmeleri için ürünlerini açık bir şekilde lisanslamalarını sağlar. Çalışmaların daha keşfedilir ve yararlanılabilir olması için açık lisansları tercih ederler.[4]
Açık Lisanslar ve Creative Commons (CC)
Creative Commons bilgilerin paylaşılmasına, tekrar kullanılmasına ve adaptasyonuna olanak sağlayan kâr amacı olmayan uluslararası bir organizasyondur. Creative Commons lisanslama araçlarına sahiptir, bu lisansların her biri dünya genelinde geçerlidir, herkesin kullanımına açıktır, ücretsizdir ve geçerli telif hakkı süresince uygulanabilir. CC lisansları dört ana koşul ile birlikte altı farklı lisans türüne sahiptir. Bunun yanı sıra kamu lisansları başlığı altında iki araç daha vardır. CC Lisanslar ile eserin kullanım koşulu belirtildiğinden, kullanıcının telif hakkı sahibi ile iletişime geçmesine gerek yoktur. Creative Commons lisans türleri makinece okunabilir yapıdadır.[5]
Açık Lisanslar ve Özgür Yazılım
Özgür yazılım, kullanıcıların özgürce bir yazılımı çalıştırma, kopyalama, dağıtma ve geliştirme haklarına sahip olması anlamına gelmektedir. Açık lisanslarda olduğu gibi özgür yazılım lisanslarında da telif hakları bulunmaktadır. Eğer telif hakları özgürlük kısıtlayıcı maddeler içeriyorsa lisansın özgür olarak kabul edilmemesine yol açar. Ancak özgürlüğe saygı gösteriyorsa bir sorun ile karşılaşılmaz. Özgür yazılımdan bahsederken "bedava" kelimesini kullanmaktan kaçınmalıyız. Çünkü bedava kelimesi özgürlükle alakalı değildir.[6]
Kamu haklarının üç katmanı
Kamu Telif Hakkı Lisansları kendine has üç katmanlı bir yapıya sahiptir.
Lisansın geleneksel lisanslama aracı ile başlamasına Legal Kod katı denir.
Lisansların normal insanların anlayacağı dilde sunulması Commons Özet katıdır. Kullanıcılar için önemli terimleri, durumları belirten ve özetleyen yararlı bir rehberdir.
Eserlerin yaratılmasında, kopyalanmasında, keşfedilmesinde algılamayı sağlayan yazılıma Makinece Okunabilir kod adı verilir. Yazılım sistemlerinin, arama motorlarının ve derleyici servislerin anlayacağı şekilde temel özgürlükler ve yükümlülükler tanımlanmıştır.[7]
| Logo | Kısaltma | Tanım |
|---|---|---|
 | BY | Kredi oluşturucuya verilmelidir (Atıf) |
 | SA | Uyarlamalar aynı şartlar altında paylaşılmalıdır |
 | NC | Çalışmanın sadece ticari olmayan kullanımlarına izin verilir |
 | ND | Çalışmanın türevlerine veya uyarlamalarına izin yoktur |
| Lisans Türü | ||||
|---|---|---|---|---|
 | Atıf yapılmalı | İçeriği değiştirilebilir, uyarlanabilir | Ticari kullanıma izin var | |
 | Atıf yapılmalı | Uyarlamalar aynı şartlar altında paylaşılmalıdır | Ticari amaçla kullanıma izin var | Aynı lisansla paylaşılmalı |
 | Atıf yapılmalı | İçeriği değiştirilebilir, uyarlanabilir | Ticari amaçla kullanılamaz | |
 | Atıf yapılmalı | İçeriği değiştirilebilir, uyarlanabilir | Ticari amaçla kullanılamaz | Aynı lisansla paylaşılmalı |
 | Atıf yapılmalı | İçerikte değişiklik yapılamaz, uyarlanamaz | Ticari kullanıma izin var | |
 | Atıf yapılmalı | İçerikte değişiklik yapılamaz, uyarlanamaz | Ticari amaçla kullanılamaz | |
 | Atıf zorunluluğu yok | İçeriği değiştirilebilir, uyarlanabilir | Ticari kullanıma izin var | Public Domain Mark Kamu lisansları |
 | Atıf zorunluluğu yok | İçeriği değiştirilebilir, uyarlanabilir | Ticari kullanıma izin var | CC 0 Kamu lisansları |
Kamu Lisansları
Kamu malı araçları, telif hakkı sahiplerinin eserlerini veya çalışmalarını dünya çapında açık hale getirmesini sağlar.[11] Her yıl 1 Ocak'ta Kamu Malı Günü kutlanmaktadır ve yaratıcı çalışmaların telif hakkı sona ermektedir, bu çalışmaların bir kısıtlama veya izne gerek olmadan herkes tarafından kullanılmasına izin verilir.[12] Public Domain Mark, PDM olarak bilinen telif hakkı ve ilgili hak sınırlamalarından bağımsız olarak tanımlanmıştır. Telif hakkı sınırlaması yoktur.[8] PDM, Creative Commons' ın CC0 Kamu Malı adanmışlığını tamamlar ve yazarların telif hakkı sona ermeden önce haklarından feragat etmelerine olanak sağlar.[13] PDM'nin telif süresi ülkeden ülkeye değişmektedir, 50 yıl veya daha uzun yıllar boyunca korunmaktadır.[10] Kamu Malı Atfetme (CC0) telif haklarından kanunların izin verdiği çerçevede dünya genelinde feragat eder.[9] CCO bilim insanları, sanatçılar ve diğer yaratıcıların ihtiyaçlarına yol göstermek amacıyla oluşmuştur.[10] Ayrıca CC0 bir nedenden dolayı feragatnamenin herhangi bir kısmının geçerli yasalar uyarınca geçersiz veya etkisiz olduğuna karar verilmesi durumunda yürürlüğe giren Kamu Lisansı Geri Çekme maddesine sahiptir.[14]
Kaynakça
- ^ Yaratıcılığınızı paylaşın: açık lisanslar ve Creative Commons. (2019, 19 Temmuz). Erişim adresi: https://sarkac.org/2019/07/yaraticiliginizi-paylasin-acik-lisanslar-ve-creative-commons/ 26 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Erer, Nadide Güher (2014). "Batı Dünyası, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye'de Telif Hakları Tarihçesi". Türk Kütüphaneciliği. 28 (4): 638-644. ISSN 2147-9682. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ocak 2021.
- ^ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Telif Hakları Genel Müdürlüğü. (t.y.). Telif hakkı nedir. Erişim adresi: https://www.telifhaklari.gov.tr/Telif-Hakki-Nedir 27 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Creative Commons USA. (t.y.). Open culture. Erişim adresi: https://creativecommonsusa.org/index.php/open-culture/ 12 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Creative Commons Türkiye. (t.y.) Creative Commons nedir. Erişim adresi: http://creativecommons.org.tr/hakkinda/ 12 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Özgür yazılım nedir. (2020, 22 Ağustos). Erişim adresi: https://www.gnu.org/philosophy/free-sw.tr.html 23 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Creative Commons. (t.y.). Telif haklarının üç katmanı. Erişim adresi: https://creativecommons.org/licenses/?lang=tr 9 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Creative Commons. (t.y.). Kamu malı işareti 1.0. Erişim adresi: https://creativecommons.org/publicdomain/mark/1.0/deed.tr 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b Creative Commons. (t.y.). CC0 1.0 evrensel (CC0 1.0) kamu malı atfetme. Erişim adresi: https://creativecommons.org/publicdomain/zero/1.0/deed.tr 30 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c Holt, İlkay. (2017, 30 Ocak). Creative Commons ve açık lisanslar. [PowerPoint slayt]. Slideshare. Erişim adresi: https://www.slideshare.net/ilkayholt/creative-commons-ak-lisanslar
- ^ Creative Commons. (t.y.). Public domain. Erişim adresi: https://creativecommons.org/share-your-work/public-domain/ 20 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Creative Commons. (t.y.). Happy Public Domain Day. Erişim adresi: https://creativecommons.org/2013/01/01/happy-public-domain-day-2/ 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Creative Commons. (t.y.). Improving access to the public domain: the public domain mark. Erişim adresi: https://creativecommons.org/2010/10/11/improving-access-to-the-public-domain-the-public-domain-mark/ 24 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Web Archive. (t.y.). What about the Creative Commons "CC0" ("CC Zero") public domain dedication? Is that open source? Erişim adresi: https://web.archive.org/web/20151204100815/http://opensource.org/faq#cc-zero
