Azmîzâde Hâletî

Azmizade Haleti, Osmanlı Divan şairidir. (1570, İstanbul - 30 Mart, 1631 İstanbul) Osmanlı zamanında doğmuş, kadılık, kazaskerlik ve şairlik yapmıştır. Asıl adı "Mustafa" idir.

1570 yılında İstanbul'da doğdu. Asıl adı Mustafa idir. Pîr Mehmed Azmi Efendinin oğlu olduğundan Azmizâde diye bilinir. Hâletî, iyi bir medrese tahsîli görerek yetişti. Hoca Sa'deddîn Efendiden icâzet (diploma) aldı. Yirmi bir yaşında iken kırk akçe maaşla Hâce Hâtun Medresesi müderrisliğine (hocalığına) tâyin edildi. Birçok medresede ve Sahn-ı Süleymâniye'de müderrislik yaptı.

1602'de Şam, 1604'te de Kahire kâdılığına (hâkimliğine) tâyin edildi. Mısır Emîr-ül-Ümerâsı Hacı İbrâhim Paşa, asker isyânı netîcesinde şehid düşünce onun yerine geçti. Fakat asâyişi temin edemediği için azledildi. İki yıl açıkta kalan Hâletî, 1606'da Bursa kâdılığına getirildi. Bursa'nın, Kalenderoğlu tarafından kuşatılarak yağma edilmesinden sonra şehirden ayrılmak mecbûriyetinde kaldı.

1611'de Edirne kâdısı olan Hâletî, Yahyâ Efendinin yerine İstanbul kâdılığına getirildi. Daha sonra Mısır kâdısı oldu. Sultan IV. Murad’ın cülûsundan (tahta geçmesinden) bir ay sonra Anadolu kazaskerliğine getirildi ise de bir yıl sonra ayrılmak mecbûriyetinde kaldı. 1627 yılında Rumeli Kazaskerliğine tâyin edilen Hâletî, bir yıl sonra Silistre arpalığı ile emekliye ayrıldı. 1631 yılında İstanbul’da vefât etti. Sofular’da evinin karşısında tâmir ettirdiği mektebin bahçesine defnedildi.

Meslekî hayatı yüksek mevkilerde geçmekle beraber, gerek devrinin içinde bulunduğu sosyal, idari ve siyasi durum; gerek idare kabiliyetinden mahrum olması, gerekse bazı ters işlerin neticesinde bu mevkîlerde uzun süre kalamamıştır. Talebesi olan Atâî, Şakâyık Zeylinde onun hakkında; “Doğru, çalışkan, ilme ve kültüre son derece düşkün, geniş bilgili, cömert, iyi niyetli, sözü, sohbeti dinlenir bir zât idi.” demektedir.

Devrinin ileri gelen âlimlerinden olan Hâletî Efendinin ölümünden sonra evindeki kütüphânede bilfiil okunup kenarlarına not konulmuş, açıklamalar yapılmış üç-dört bin eser bulunmuştur. Âlimliği yanında, diğer meşhur bir yönü de şâirliğidir. Hâletî, gazel ve kasîdelerinden çok, rubâîleriyle tanınmış bir şâirdir. Özel ve meslekî hayatında karşılaştığı acılı hâdiseler ve hayâl kırıklıklarından akisler taşıyan Dîvân'ındaki rubâî dışındaki şiirlerinden çoğunluğunda yüksek bir şâir hüviyeti görülmez. Dîvân'ı ve Üçüncü Sultan Mehmed'e sunduğu kasîdesi, edebî bakımdan önemli bir değer taşımakla berâber devrinin Nef'î, Nâbî, Neşâtî gibi meşhur şâirlerinin eserleriyle karşılaştırılınca, nispeten sönük kalır. Hâletî, tasavvuf konularını, Türk şâirleri içinde hemen hemen hiç kimsenin başaramadığı bir ustalıkla rubailer ile ifâde etmiştir.

Azmizâde Hâletî'nin Dîvân'ı yanında çeşitli ilmî eserleri de vardır. Bunlardan bâzıları şunlardır: 1) Halveti divanı
2) Muğn-il-Lebîb Şerhi
3) Enîs-ül-Ârifîn fî Tercümet-i Ahlâk-i-Muhsinî
4) Hidâye ve Miftâh şerhlerine Ta'likât,
5) Sâkînâme: Şehnâme vezninde yazılmış yaklaşık 520 beyitten meydana gelmiş uzun bir manzûmedir. On beş ayrı makâleden meydana gelmiştir.
6) Münşeât: Resmî yazılardan meydana gelen yazı ve mektupları ile kendi hayâtı ve yaşadığı devrin olayları anlatılmaktadır.

Haletî'nin en ünlü eseri Rubâîyât-ı Hâletî’dir. Kâfiyelerini son harflerine göre tertib etmiştir. Meşhur Şâir Nedim bile onun için:

Hâletî, evc-i rubâîde (rubâî burcunda) uçar ankâ gibi

demektedir.

---Bir rubai örneği---

Esrârını dil zaman zaman söyler imiş
Hengâme-i gamda destan söyler imiş
Aşk ehli olup da mihnet-i hicrâne
Ben sabr iderin diyen yalan söyler imiş

-Günümüz Türkçe'siyle-

Gönül, sırlarını zaman zaman söylermiş.
Gama düştüğü zaman destan söylermiş.
Âşık olup da ayrılık acısına,
Ben sabrederim diyen yalan söylermiş.

• Doğan, Muhammet (1999), "Haletî (Mustafa Azmîzade)" Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi Cilt:1 sayfa:508, İstanbul: Yapi Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, ISBN 975-08-0071-0
• Mehmed Süreyya (haz. Nuri Akbayar) (1996), Sicill-i Osmani, C.II s.103, İstanbul:Tarih Vakfı Yurt Yayınları ISBN 975-333-0383 [1]

• İpekten, Halûk (2001) "Azmîzâde Mustafa Haletî", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c.4 say. 348-349 Online: [2]