İçeriğe atla

Azerice dilbilgisi

Azerice veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dillerinden biri olup, Azerbaycan'ın resmî dili konumundadır. Tarihî seyir içerisinde de Türkiye Türkçesine en çok benzeyen Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azerbaycan Türkçesinin de Türkiye Türkçesi gibi Batı Türkçesine ve Oğuz grubuna dâhil olmasıdır.

Ad çekimi

Azericedeki ad çekimleri Türkiye Türkçesindekilere benzer. Yalnız belirtme hâlinde bir sesli harfi takiben araya yardımcı sessiz olarak n girer. Başında d bulunan eklerin tli biçimleri yoktur; örneğin yapmıştır–yapmışdır.

Ad Çekimi
qızkızqapıkapıevevişiş
qızıkızıqapınıkapıyıevieviişiişi
qızakızaqapıyakapıyaevəeveişəişe
qızdakızdaqapıdakapıdaevdəevdeişdəişte
qızdankızdanqapıdankapıdanevdənevdenişdənişten
qızınkızınqapınınkapınınevinevinişinişin

Zamirler

Kişi zamirleri

Türkiye Türkçesindekinden farklı olan yalnızca birinci teklil kişi zamiridir.
mən, sən, o, biz, siz, onlar

Azericede birinci ve ikinci teklik kişilerin yönelme durumlarında ince ünlü bulunur: mənə, sənə

İşaret zamirleri

Azericede 'şu' işaret zamiri yoktur. Bu, o gösterme zamirlerinin yanında, aynı anlamlara gelen həmən ve həmin zamirleri vardır.

Eylemler

Şimdiki zaman


-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Şimdiki Zaman
OlumluOlumsuz
gəlirəmgeliyorum oxuyuramokuyorum gəlmirəmgelmiyorum oxumuramokumuyorum
gəlirsəngeliyorsun oxuyursanokuyorsun gəlmirsəngelmiyorsun oxumursanokumuyorsun
gəlirgeliyor oxuyurokuyor gəlmirgelmiyor oxumurokumuyor
gəlirikgeliyoruz oxuyuruqokuyoruz gəlmirikgelmiyoruz oxumuruqokumuyoruz
gəlirsinizgeliyorsunuz oxuyursunuzokuyorsunuz gəlmirsinizgelmiyorsunuz oxumursunuzokumuyorsunuz
gəlirlər geliyorlar oxuyurlarokuyorlar gəlmirlər gelmiyorlar oxumurlarokumuyorlar

Geniş zaman


-(y)ar-, -(y)ər- Geniş Zaman Eki + Şahıs Ekleri

Geniş Zaman
OlumluOlumsuz
gələrəmgelirim oxuyaramokurum gəlmərəmgelmem oxumaramokumam
gələrsəngelirsin oxuyarsanokursun gəlməzsəngelmezsin oxumarsanokumazsın
gələrgelir oxuyarokur gəlməzgelmez oxumazokumaz
gələrikgeliriz oxuyarıqokuruz gəlmərikgelmeyiz oxumarıqokumayız
gələrsinizgelirsiniz oxuyarsınızokursunuz gəlməzsinizgelmezsiniz oxumazsınızokumazsınız
gələrlərgelirler oxuyarlarokurlar gəlməzlərgelmezler oxumazlarokumazlar

Gelecek zaman


-(y)acaq-, -(y)əcək- Gelecek Zaman Eki + Kişi Ekleri

Gelecek Zaman
OlumluOlumsuz
gələcəyəmgeleceğim oxuyacağamokuyacağım gəlməyəcəyəmgelmeyeceğim oxumayacağamokumayacağım
gələcəksəngeleceksin oxuyacaqsanokuyacaksın gəlməyəcəksəngelmeyeceksin oxumayacaqsanokumayacaksın
gələcək(dir)gelecek(tir) oxuyacaq(dır)okuyacak(tır) gəlməyəcək(dir)gelmeyecek(tir) oxumayacaq(dır)okumayacak(tır)
gələcəyikgeleceğiz oxuyacağıqokuyacağız gəlməyəcəyikgelmeyeceğiz oxumayacağıqokumayacağız
gələcəksinizgeleceksiniz oxuyacaqsınızokuyacaksınız gəlməyəcəksinizgelmeyeceksiniz oxumayacaqsınızokumayacaksınız
gələcəklərgelecekler oxuyacaqlarokuyacaklar gəlməyəcəklərgelmeyecekler oxumayacaqlarokumayacaklar

Görülen geçmiş zaman


-dı-, -di-, -du-, -dü- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Görülen Geçmiş Zaman
OlumluOlumsuz
gəldimgeldim oxudumokudum gəlmədimgelmedim oxumadımokumadım
gəldingeldin oxudunokudun gəlmədingelmedin oxumadınokumadın
gəldigeldi oxuduokudu gəlmədigelmedi oxumadıokumadı
gəldikgeldik oxuduqokuduk gəlmədikgelmedik oxumadıqokumadık
gəldinizgeldiniz oxudunuzokudunuz gəlmədinizgelmediniz oxumadınızokumadınız
gəldilərgeldiler oxudularokudular gəlmədilərgelmediler oxumadılarokumadılar

/d/ ile başlayan eklerin /t/li şekilleri olmayıp sadece /d/li şekilleri bulunmaktadır. Bu, "d" ile başlayan bulunma, ayrılma, görülen geçmiş zaman gibi eklerde uyumsuzluk olduğunu göstermektedir.[1]

Öğrenilen geçmiş zaman I


-mış-, -miş-, -muş-, -müş- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Öğrenilen Geçmiş Zaman I
OlumluOlumsuz
gəlmişəmgelmişim oxumuşamokumuşum gəlməmişəmgelmemişim oxumamışamokumamışım
gəlmişsəngelmişsin oxumuşsanokumuşsun gəlməmişsəngelmemişsin oxumamışsanokumamışsın
gəlmiş(dir)gelmiş(tir) oxumuş(dur)okumuş(tur) gəlməmiş(dir)gelmemiş(tir) oxumamış(dır)okumamış(tır)
gəlmişikgelmişiz oxumuşuqokumuşuz gəlməmişikgelmemişiz oxumamışıqokumamışız
gəlmişsinizgelmişsiniz oxumuşsunuzokumuşsunuz gəlməmişsinizgelmemişsiniz oxumamışsınızokumamışsınız
gəlmişlərgelmişler oxumuşlarokumuşlar gəlməmişlərgelmemişler oxumamışlarokumamışlar

Öğrenilen geçmiş zaman II


-(y)ıb-, -(y)ib-, -(y)ub-, -(y)üb- Geçmiş Zaman Eki + Kişi Ekleri

Öğrenilen Geçmiş Zaman II
OlumluOlumsuz
-- -- -- --
gəlibsəngelmişsin oxuyubsanokumuşsun gəlməyibsəngelmemişsin oxumayıbsanokumamışsın
gəlib(dir)gelmiş(tir) oxuyub(dur)okumuş(tur) gəlməyib(dir)gelmemiş(tir) oxumayıb(dır)okumamış(tır)
-- -- -- --
gəlibsinizgelmişsiniz oxuyubsunuzokumuşsunuz gəlməyibsinizgelmemişsiniz oxumayıbsınızokumamışsınız
gəliblərgelmişler oxuyublarokumuşlar gəlməyiblərgelmemişler oxumayıblarokumamışlar

Kaynakça

  1. ^ Kültür Bakanlığı, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türk alfabesi</span> Türkçenin yazımında kullanılan alfabe

Türk alfabesi, Türkçenin yazımında kullanılan Latin alfabesi temelli alfabedir. 1 Kasım 1928 tarihli ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Türkçe</span> Türk halkının Oğuz Türkçesi dili

Türkçe ya da Türk dili, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya'da konuşulan, Türk dilleri dil ailesine ait sondan eklemeli bir dildir. Türk dilleri ailesinin Oğuz dilleri grubundan bir Batı Oğuz dili olan Osmanlı Türkçesinin devamını oluşturur. Dil, başta Türkiye olmak üzere Balkanlar, Ege Adaları, Kıbrıs ve Orta Doğu'yu kapsayan eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulur. Ethnologue'a göre Türkçe, yaklaşık 90 milyon konuşanı ile dünyada en çok konuşulan 18. dildir. Türkçe, Türkiye, Kuzey Kıbrıs ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nde ulusal resmî dil statüsüne sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Azerice</span> Azerbaycanın resmî dili olan Türk dili

Azerice, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi, Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Türkmence</span> Türkmenistanın resmî dili olan Türk dili

Türkmence, çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu Türk dil ailesine bağlı Doğu Oğuz dili. Dil, Türkmenistan'daki yaklaşık 7 milyon konuşuru ile resmî dil olup, çevresindeki Afganistan ile İran'ın sınır bölgelerinde de konuşulur.

Kip, dilbilgisinde bir fiilin kök veya gövdesinin zaman, yargı veya niyete göre girdiği geçici kalıptır. Kip, bir fiilin haber veya dilek kipi eklerinden birini almış hâlidir.

Türk dilleri alfabeleri veya çağdaş Türk yazı dilleri alfabeleri çağdaş dönem Türk yazı dilleri için kullanılan çeşitli alfabelerdir. Uzun tarihî dönemler içinde kullanılmış olan Türk yazı sistemlerinin sonrasında, bazılarının terki, bazılarının devamı ile günümüzde kullanımda olmuşlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kiril alfabesi</span> Slav dillerinin kullanımında rol oynayan bir alfabe

Kiril alfabesi, Avrasya'da çeşitli dillerin yazımı için kullanılan alfabedir. Çeşitli Slav, Kafkas, Moğol, Ural, ve İranî dillerinin resmî alfabesidir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri olan Kiril yazısı, Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.

Eski Türkçe, Türk yazı dilinin ilk dönemidir. Dönem Orhun Türkçesi ve Eski Uygur Türkçesi olmak üzere iki altdönemde incelenir. Orhun Türkçesinin kesin tarihlere dayandırılabilir ilk belgesi olan ve VIII. yüzyılın ortalarına tarihlenen Orhun Yazıtlarından Uygur Türkçesinin tarihe karıştığı XIII. yüzyıla değin sürer. Doğu Asya'dan Doğu Avrupa'ya dek önemli bir coğrafyada konuşulduğu anlaşılmaktadır. İlk dönemlerinde yabancı etkilerden epey uzak ve dönemin diğer dillerine göre oldukça yalın olduğu, Uygur çağında git gide zenginleştiği ve yabancı dillerden etkilendiği anlaşılmaktadır. Dil XIII. yüzyılda ölse de türlü Türk toplulukları tarafından yazı dili olarak kullanıldığı XVII. yüzyıla tarihlenen Altun Yaruk nüshasından anlaşılmaktadır.

Türkçe dil bilgisi, Türkçeyi meydana getiren ses, sözcük yapılışı, sözcük hazinesi, anlam değişmeleri, tümce kuruluşu ve yapısı gibi ögeleri inceleyip kurallara bağlayan dil bilgisi bütünüdür.

İyelik ekleri veya sahiplik ekleri, isimlere ve isim görevinde kullanılan sözcüklere eklenerek kime veya neye ait olduğunu bildiren ekler.

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi, Karahanlıca veya Hakaniye lehçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10.-15. yüzyıllar arası Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkologlar, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.

Kaynaştırma ünsüzü veya yardımcı ünsüz, Türkçede iki ünlü harf yan yana gelemeyeceği için, ünlü ile biten bir kök veya gövdenin sonuna eklenen ve yine bir ünlü ile başlayan ekin önüne gelen ünsüzü belirtir. Sadece Türkiye Türkçesi için değil, bütün tarihî ve çağdaş Türk yazı dillerinde temel kaynaştırma ünsüzü veya yardımcı ünsüz /y/ ve /n/ sesleridir. Bu ünsüz; kök+ek veya ek+ek durumlarında, iki ünlü yan yana geldiğinde kullanılır.

Eski Anadolu Türkçesi veya Eski Türkiye Türkçesi, 13. yüzyılın başlarında oluşup sonrasında Anadolu ve Rumeli'de kullanılan Oğuz Türkçesi temelindeki ölü dildir. Batı Türkçesinin ilk dönemini teşkil eden Eski Anadolu Türkçesine Batı Türkçesinin bir oluş, bir kuruluş devresi olarak bakılmaktadır. Batı Türkçesini Eski Türkçeye bağlayan birçok bağlar bu devrede henüz kendisini iyice hissettirmektedir. Bu devreden sonraki Türkçede görülen birçok yeni şekiller bu devrede henüz Eski Türkçedeki eski şekillerinin izlerini taşımaktadırlar.

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek. Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Türk dili tarihi, çivi yazılı Sümerce tabletlerdeki alıntı kelimeler şeklinde bilinen ilk örneklerine rastlanan, coğrafya olarak Moğolistan ve Çin içlerinden Avrupa’nın ortalarına, Sibirya’dan Hindistan ve Kuzey Afrika sahasına kadar yayılmış olan Türk dilinin tarihidir. Günümüzde Asya ve Avrupa kıtalarında konuşulan ve yazılan Türk yazı dilleri ve bunların ağızlarının tarihî süreçlerini kapsar.

Klasik Azerice, Klasik Azerbaycan Türkçesi veya Klasik Azerbaycanca Azerbaycan yazı dilinin ilk dönemidir. Bu tarihî dönem 16. yüzyıl başlarından 19. yüzyıl ortalarına dek sürmüştür. Şah İsmail Hatayî, Fuzûlî, Habibî, Molla Penah Vâkıf bu dönemin başlıca temsilcileridir.

Ortak Türk Alfabesi, Türk dillerindeki asal sesler esas alınarak ve aynı kaynaktan çıkanlar sınıflandırılarak tüm harflerin gösterildiği bir sistemdir. Henüz ortak bir biçime ulaşılamamış olmasına rağmen büyük oranda şekillenmiştir.

İki nokta, Türkçede ve pek çok dilde yalnızca sesli harflerde kullanılan ve harflerin ses değerlerini değiştiren bir işarettir. Bu değişim genellikle ince bir harfe dönüme şeklinde ortaya çıkar.

Esperanto dilbilgisi, kuralları aşırı şekilde düzenli olması için tasarlanmıştır. Eklemeli bir dil olan Esperanto'nun kelime dağarcığı Hint-Avrupa dil ailesi, özellikle de Latin, Slav ve Germen dilleri esas alınarak hazırlanmıştır. Esperanto serbest cümle dizimine sahiptir, cümledeki ögelerin yerleri değiştirildiğinde cümlenin anlamı değişmez.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.