Azeri mitolojisi

Azerbaycan mitolojisi, Azerbaycan halkının tarihi köklerini, orijinal dünya görüşlerini, ilkel yaşam biçimlerini, kadim geleneklerini ve manevi hayatlarının başlangıcını şarkılarla,manilerle,şiirlerle tasvir etme yaratıcılığıdır. Azerbaycan mitolojisi, siyasi ve sosyal faaliyet alanının bütününde hala bir gizemdir. Folklor açısından bütünüyle araştırılmamıştır. Türk mitolojisinin bir türüdür.

Geleneksel kültürün kadim unsurlarını, folklorun bir takım teorik problemlerini, özellikle de oluşumla ilgili sorunları çözmek için ana kaynaktır. İlkel inançların analizini yapmak, mitolojik görüşlerin ve diğer ilkel düşünce biçimlerinin tarihini aydınlatmak için büyük önem taşımaktadır. Mitlerden, ritüellerden, geleneklerden ve inançlardan doğan merasim şarkıları, çeşitli etnik süreçleri düzenlemenin yanı sıra halkın kendini tanımlama sürecinde de özel bir rol oynamaktadır.

• Gök Tanrı veya Tengri . Azerbaycan dilinde "Tengri" kelimesinden türemiş "Tanrı" kelimesi vardır. Azerbaycan Türklerinin Tanrı'yı gökyüzündee düşünme eğilimi vardır. Allah'a şükrederken Güneş'e dönerlerdi ya da şükredilen nimet Güneş'e çevirilirdi. Güneş ilahi bir bilgelik olarak kabul edilirdi. ^[1]
• Ulu Ana . Azerbaycan mitolojik metinlerinde dünyanın sonu geldiğinde tüm canlıların öleceği, geriye sadece yaşlı bir kadının ve bir kurdun kalacağı belirtilmektedir. Dünyanın sonu ile ilgili olan eskatolojik mitlerde yaşlı kadın imgesinin ortaya çıkması, bu olay örgülerinin kozmogonik mitler dizisine ait olduğu gerçeği açısından bakıldığında yaratma eylemindeki Ulu Ak Ana imgesini anımsatmaktadır.^[2]
• Ağaç Ata veya Ağaç kişi . Onlar dağ ormanlarında yaşayan ruhlardır. Hoş olmayan bir kokuya sahip olup maymunla insan arası bir görünüşe sahiptirler. Her iki cinsiyetin üyeleri de tüylüdür. İnanışa göre yiyecek arayan ağaç-kişiler gecenin karanlığında bahçelere,bağlara girerler ve insanlar tarafından atılan kıyafetleri giyerler.^[3]
• Al Ana veya Hal anası . O kötülüğün tanrıçasıdır. O kırmızı elbiseli kızıl saçlı bir kadındır. Doğum sırasında bebeğin başına dayanır. Görünmez Hal anası, anneye veya çocuğa zarar vermeye çalışır. Ondan korumanın çeşitli yolları vardır: tüfekle ateş etmek, erkek kıyafetleri giymek vs.^[4]
  • Unukay (Unuqay) . Mezarlığın etrafındaki alanlarda bulunur. Bir atlıya veya bir arabalıya genellikle başıboş bir keçi gibi görünür. Çoğu metinde keçinin rengi beyazdır, yalnızca bir metinde siyah olarak geçer. Keçi değil Unukay olduğu bilindiğinde bacakları uzamaya başlar. Unukayın bacaklarının uzaması onun güçlenmesine sebep olur.^[5]
• Al Dede (Al Dədə) Ülkenin koruyucusu bir rol oynar. Bu mitsel düşünce Türk halkları arasında yenilmez kahramanların dağlara dönerek vatanlarını koruduğu inancı haline gelmiştir. Tovuz'daki Al Dede ocağı bununla bağlantılıdır. ^[6]
• Albasdı . Türk halklarının mitolojisinde olumsuz bir varlık olmasına rağmen Azerbaycanlılar için doğum ve refahın koruyucusu olup, bazı çocukları acı ve ıstıraptan korur. ^[7]
• Alvız veya Dağ ana . ^[8]
• Andar Han (Andır xan). O ateş tanrısıdır. "Andıra qalmaq" ifadesi "lanetlenmek" anlamında kullanılır. "əntər" kelimesi de kara ve çirkin anlamında kullanılmaktadır. ^[9]
• Cembil . O bir dağ tanrıçasıdır. Azerilerin Köroğlu destanında yerin adı olmuş ve Çenlibel/Çamlıbel dağı olmuştur. ^[10]
• Kanım Han . Güven tanrısıdır. Azerbaycan'da doymayan kişilere "qanmaz" denir. ^[11]
• Qodu . Güneşi veya yağmuru çağıran tanrı. Qodu-qodu merasimi bununla bağlantılıdır.^[12]
• Saya Han . Hayvancılıkla uğraşanları korur. Saya töreni bununla bağlantılı. ^[13]
• Tufan div . Yıldırım tanrısının yıldırım çaktığında kız kaçırması efsanesindeki durum, "Tapdıq" masalındaki "Tufan div"de de görülür. ^[14]
  • Tapdıq . Tufan tanrının oğludur, tıpkı Göklerin Oğlu gibi, gökten yere gönderilir ve tapıldığı için Tapdık denilir. ^[14]
• Umay Ana . Azerbaycan inanışlarında Humay kayasına yatan bir kadının bir çocuğu olurdu. ^[15]
  • Fatma Kadın. Azerbaycan'ın bazı bölgelerinde, Doğu Anadolu ve Kuzey Irak'ta Umay Ana'nın görevleri Fatma Kadın motifinin etno-kültürel bağlamında yürütülmektedir. Azerbaycan inanışlarında sırtında ok ve yay olan bir yaratık olarak tasvir edilir. Fatma yayını göğe tuttuğunda bolluk, yere tuttuğunda ise kıtlık olur. ^{[16] [15]}
• Yahu . Hazar bölgesindeki balık avlama şarkılarında adı geçer.^[17]
• Yel Baba . Eskiden başaktan dane çıktıktan sonra buğdayı samandan çıkarmakaiçin çağırılırdıi: “Tahılımız yerde kaldı, yakamızelde kaldı. Bir Yel baba, Yel baba, Sana kurban, gel dede! " (Azerbaycan Türkçesi:"Taxılımız yerdə qaldı, yaxamız əldə qaldı. A Yel baba, Yel baba, Qurban sənə, gəl, baba!") ^[18]
• Yer Ana/Tanrı . Nevruz'da, toprağı iki taraftan kazılır ve altına bir geçit inşa edilirdi. Ardından insanların bu geçitin içinden geçmesi; toprak ruhunun ve Yer Ana ruhunun dirilişini simgeleyen, yer kültünün bir kalıntısıydı. Türk mitolojisinde, toprak ana ile ilişkilendirilen bir başka gelenek, zayıf doğmuş bir bebeğin eski bir mezara bırakılması ve gece orada saklanılmasıydı. ^[19]

• Caferoğlu, Ahmet (1956). Azerbaycan ve Anadolu Folklorunda Saklanan İki Şaman Tanrısı. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 5, Sayı 1-4. 
• Kalafat, Yaşar (1998). Eski Türk Dini İzleri. 
• Beydili, Celal (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Yurt Yayınevi.