Azerbaycan müzik aletleri

Azerbaycan müzik aletleri(Azerice: Azərbaycan musiqi alətləri) Azerbaycan'da, öncelikle halk çalgı aletleri topluluğunda kullanılan müzik aletleridir. Eski müzik aletleri, halkın tarihi, kültürel ve manevi anıtlarıdır. Azerbaycan halk çalgı aletlerinin sınıflandırılması Azerbaycan'da var olan çalgı aletlerinin türleri belirlenirken klasik şiirlerden alınan dizeler de çok değerli kaynaklardır^[1].

Nizâmî-i Gencevî 'nin, Fuzûlî'nin, Nesimi'nin, Hakanî'nin şiirlerinde halk çalgı aletlerinin isimleri geçerken, minyatür okulu ressamlarının eserlerinde de bu aletlerin tasvirleri verilmiştir. Sonraki dönemlerde bazıları zamanla kaybolmuş, diğerleri ise gelişerek daha yaygın hale gelmiştir^[2].

Yaratılış dönemlerine göre Azerbaycan çalgı aletleri dört gruba ayrılır^[3]:

Eski dönemde ortaya çıkan ve günümüze kadar ulaşan aletler: tar, kemençe, tulum, düdük, saz, balaban, zurna, davul, tef vb.
Eski dönemde ortaya çıkıp unutulmuş, sonradan yeniden hayata döndürülen aletler: barbat, rud, çeng, kos, kaşık, çanak vb.
"Çağdaş" olarak adlandırılan aletler: Koşkar rubabı, dutar, setar, tambur, davul, daire, kerene, musigar vb.
Çağdaş dönemde icat edilen aletler: sineud, zülfar, dilruba, esa nej, neyvari vb.

Üçüncü gruba dahil edilen aletler, zamanında Azerbaycan'da yaygın olarak kullanılmış ancak sonraları çeşitli nedenlerden dolayı gözden düşmüş ve kullanılmaz hale gelmiştir. Fakat bu tür aletler başka bölgelerde, dünyanın çeşitli halkları tarafından geliştirilmiş ve günümüze kadar gelmiştir. Bu "modern" aletleri elde etmek çok zor değildir. Küçük değişikliklerle bu aletleri Azerbaycan'da kullanılan formlarında yeniden üretmek mümkündür^[4].

Yapılarına göre, Azerbaycan'da orkestralarda, çeşitli topluluklarda ve solo performanslarda kullanılan halk çalgı aletleri şunlardır:

Telliler: tar, saz, kemençe, kanun, ud, tambur, elbuta, gorbuta, canbuta, cangor;
Nefesliler: balaban, düdük, zurna, ney, tulum;
Vurmalılar: davul, tef, çift davul, dümbek;
Kendinden ses çıkaranlar: şakşak, kemen ve laggutu.

Vurmalı çalgılar

Azerbaycan'da vurmalı çalgıların kökenleri çok eski dönemlere, ilkel yaşam dönemlerine kadar uzanır. Bu dönemlerde insanlar, çeşitli yöntemlerle ritimler oluşturmuşlardır. Bu yöntemlerden biri ayakla vurma tekniğiydi. Yere kazılan bir kuyunun üzerine kuru ağaç yerleştirip üstünü çeşitli hayvan derileriyle örterek ayakla vurarak farklı ritimler elde etmişlerdir. İlk vurmalı çalgılar muhtemelen bu şekilde ortaya çıkmıştır^[5].

Günümüzde zorhane oyunlarından biri "Ayak Dövme" olarak adlandırılmaktadır. Azerbaycan'da en eski yerleşim yerlerinden biri olan Gobustan'da Cingirdağ'ın eteklerinde, on-on iki bin yıl öncesine ait kaya resimlerinin yanında "Kaval Taşı" adı verilen büyük bir kaya parçası bulunmaktadır. Bu kayaya elle, ayakla ya da herhangi bir cisimle vurulduğunda tefin tınısına benzer sesler elde edilmektedir. Bu kaya parçasının, atalarımız tarafından vurmalı bir çalgı olarak kullanıldığı ve bu nedenle "Kaval Taşı" adıyla günümüze kadar geldiği düşünülmektedir. Kaval Taşı, günümüzde de vurmalı çalgılara özgü olan niteliklerini korumaktadır. Vurmalı çalgıların çeşitli türleri, Azerbaycan topraklarında tarih boyunca yaygın olarak kullanılmış ve halkımızın kültürel hayatında önemli bir rol oynamıştır^[6]. Çalgı biliminin en belirgin özelliklerinden biri de vurmalı çalgıların zenginliğidir.

Günümüzde müzik sanatımızın gelişiminde başlıca rol oynayan birçok vurmalı çalgıdan geniş bir şekilde yararlanılmaktadır. Bu çalgılar, esasen 3 gruba ayrılmaktadır:

Membranlı: Bu gruba davul, kos, koşa nağara, nağara, dümbek ve bu tür diğer vurmalı çalgılar dahildir.
İdiofonlu: Bu gruba kâse ve toprak kaplar, çeşitli türdeki çıngıraklar, şakşaklar, zil, kumrov ve benzeri çalgılar dahildir.
İdiomembranlı: Bu tür vurmalı çalgılara def ve tamburin dahildir.

Membranlı vurmalı çalgılar arasında en yaygın olanı nağaradır. Halkımızın adet ve geleneklerinin, düğün ve bayram eğlencelerinin öncüsü olan nağaranın birçok çeşidi mevcuttur. Boyutlarıyla farklılık gösteren bu çeşitler büyük nağara, cüra nağara, çiling nağara, koltuk nağara ve el nağarası olarak adlandırılmaktadır. Bu çalgı esasen iki yapıda mevcuttur: tek taraflı ve iki taraflı. Tek taraflılara qoşa nağara, nağarazen, davul, def, tamburin; iki taraflılara ise büyük nağara (kos nağara), cüra nağara ve koltuk nağara dahildir. Nağaralar arasında en çok yaygın olanı koltuk nağara ve koşa nağara olarak kabul edilmektedir. Zengin ve çeşitli türdeki vurmalı çalgılardan birçokları: bas davul, denbal, mazhar, gumrov, zil, düğul, zurna, kaman, sinc, davul, nagus, halhal, nagara ve diğerleri müzik kültürümüzün gelişiminde istisnai bir rol oynamış, ancak günümüze kadar ulaşmamıştır.

Azerbaycan topraklarında en eski zamanlarda müzik aletleri mevcuttu. Gobustan’daki "Kaval taşı", Mingeçevir’de bulunan balabana benzer müzik aleti bu fikri doğrulamaktadır. Azerbaycan halkı çok eski zamanlardan beri zengin bir müzik kültürüne sahip farklı türde müzik aletleri yaratmıştır. Azerbaycan halk çalgılarının en eskisi Gobustan’da "kaval çalan daş" olarak kabul edilmektedir. Müzik aletleri hakkında özel bilgiler Azerbaycan klasiklerinin eserlerinde, Azerbaycan edebiyatında, halk destanlarında ve müzikologların eserlerinde toplanmıştır.

Orta çağlarda Azerbaycan'da yaygın olarak kullanılan telli-mızraplı çalgılar geniş bir alana yayılmıştır. "Kitabi-Dede Korkut" destanında da müzik aletlerine dair bilgiler yer almakta olup, burada kopuz, zurna ve nağara gibi çalgıların adları geçmektedir. Orta çağlardan itibaren Azerbaycan'da kamança, kopuz, rubab, ceng, santur, kanun, şeypur, ertenüm (nefesli), davul, nağara, def, dümbek gibi müzik aletleri geniş bir şekilde kullanılmaktadır^[7] Azerbaycan halkı tarafından muğamlarda, halk müziği, orkestralarda kullanılır. Azerbaycan müzik aletleri üç ana gruba ayrılır - telli, vurmalı çalgılar ve nefesli çalgılar.^[8].