İçeriğe atla

Azerbaycan ekonomi tarihi

Azerbaycan ekonomi tarihi, Azerbaycan ekonomisinin 20. yüzyılın başından modern Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomisine kadar olan gelişiminin tarihsel bir incelemesidir.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti dönemi

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükûmeti çarlığın devrilmesinden sonra düşüşe geçen Azerbaycan ekonomisini eski haline getirmek için 1918'den 1920'ye kadar çok çalıştı.

1919'da Azerbaycan'ın Devlet Bütçesi 665 milyon manat düzeyindeydi. Bu bütçenin büyük bir kısmı, petrol satılarak ve o zamanlar %30 seviyesinde olan kâr vergisi toplanarak dolduruldu. Diğer mali gelir kaynakları ise, şarap, tütün ve yağ satışından alınan tüketim vergileriydi.

O yıllarda kurulan gümrük hizmetleri hazineye 100 milyon manat katkıda bulundu. Serbest ticaret, yük ve yolcu taşımacılığına uygulanan vergilerden 15 milyon manat geldi. O yıllarda Azerbaycan daha çok tarıma dayalı bir ülke olup, ağırlıklı olarak hayvancılığa yönelikti. Bu dönemde sığırlar 1 milyon başa, atlar - 150 bin başa, mandalar - 300 bin başa, develer - 12 bin başa, koç ve keçiler 1,5 milyon başa ulaştı. Cumhuriyet'in ticari ve ekonomik ilişkilerinde takas uygulaması yaygındı: İthal edilen mallar karşılığında petrol veriliyordu.

Azerbaycan, Amerika, Fransa, İtalya ve diğer ülkelerin askeri malları, telefonları, arabaları, 100 lokomotifi, 2 bin tankı, 5 bin kapalı vagonu, gıda ürünleri için ödemeyi genel olarak petrol, pamuk, yün, ipek ve deri ile yapıyordu.

Rusya'daki devrimin ardından Azerbaycan petrolünün ihracatı önemli ölçüde azaldı. 1919'da kuzey pazarının kapanması nedeniyle üretilen 3,6 milyon ton petrolün sadece 600 bin tonu ihraç edildi. Avrupa'ya petrol ihracatı ancak 1919'da Bakü-Batum petrol boru hattının restorasyonu ve Bakü-Culfa demiryolunun inşasından sonra mümkün oldu.

1918-1920 yıllarında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ülkenin idarî-mülki yapısında bazı değişiklikler yapmış ve ülkenin mali işlerini yeniden düzenlemiştir.[1]

Sovyetler Birliği içerisinde

Kaganoviç Petrol Sahası, Bakü, 1940

1920-1939 yılları arasında ülkenin ekonomik yapısının şekillenmesi yavaş bir tempoda devam etti. Birincil ekonomik sektörler petrol, gaz, kimya, hafif sanayiler, gıda işleme, makine yapımı ve metal işleme idi.

İkinci Dünya Savaşı'ndan sonraki ilk yıllarda ekonominin tüm dalları barış döneminin gereklerine göre ayarlandı. 1948'de cumhuriyet endüstrisi savaş öncesi yıllara göre daha fazla mal üretti. 1950'de sanayi malları üretimi 1940'a göre %39 oranında arttı. 1950'li ve 1960'lı yıllarda Azerbaycan sanayisinin gelişimi ivme kazanmış, bölgesel ve sektörel yapılar iyileştirilmiştir. Sanayi malları üretimi 1940'a göre 5,5 kat artmıştır. 1941 ile 1970'ler arasında, tüm inşaatların %60'ını oluşturan 146 büyük sanayi tesisi inşa edildi ve üretime başlandı. Sumgayıt'ta boru, alüminyum ve kauçuk sentez fabrikası, Gence alüminyum izabe tesisi, Daşkesen cevher arıtma tesisi, Mingeçaur hidroelektrik santrali vb. gibi büyük fabrikalar Azerbaycan sanayisi için inşa edildi ve üretime başlandı. Böylece ağır sanayi, enerji, kimya, petrokimya, petrol arıtma, demir metalurjisi ve demir dışı metalurji, alet yapımı ve elektrik mühendisliği gibi sanayilerin gelişmesinin temelleri atılmıştır.

Bu yıllarda sanayi sektörlerinin ve tesislerinin yurt içinde karlı bir şekilde yerleştirilmesi, yaşam standardı düşük bölgelerin kalkınması, küçük ve orta ölçekli şehirlerde iş gücü kaynaklarının kullanım düzeyinin artırılması yönünde birçok çalışma yapılmıştır.[1][2]

Bağımsızlık yılları

1991 yılında ülke bağımsızlığını kazanmasından itibaren, Azerbaycan Cumhuriyeti ekonomi alanında bağımsız bir politika izlemiştir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Azerbaycan ekonomisi büyük zarar görmüştür. Yoksulluk oranı 2001 yılında %49'a ulaşmıştı. Daha sonra Azerbaycan'ın gayri safi milli geliri (GSMH) kişi başına 7.350 $ (2013) düzeyine, kişi başına düşen GSYİH ise 7.912,5 $ (2013) düzeyine çıktı ve yoksulluk oranı 2013'te % 5 seviyesine düştü.

Hidrokarbon kaynaklarının işletilmesi Azerbaycan'ın ekonomik kalkınmasında çok önemli bir rol oynamıştır. Yabancı şirketler ve yabancı yatırımlarla yapılan anlaşmaların sayısı da ülke ekonomisine katkıda bulunmuştur. İlgili reformların hayata geçirilerek piyasa ekonomisine geçilmesi de ekonomi politikasının temel hedeflerinden biri olmuştur.

Azerbaycan'ın ekonomik kalkınmasının ilk dönemi (1991-1995) ekonomik durgunluk dönemi olarak tanımlanabilir. 1996 sonrası dönem, dinamik ekonomik gelişme dönemi olarak gösterilebilir.

Azerbaycan, 1991'den önce farklı yönlerde gelişen geniş tabanlı ekonomik temellere sahipti. Bağımsızlık Azerbaycan'da ekonomik gerilemeye yol açtı. Birçok faktör 1996 yılına kadar GSYİH'nın küçülmesine neden oldu. Ermenistan ile olan durum ise ekonomik gerilemeyi daha da ağırlaştırdı.

1994 yılında Azerbaycan ile dünyanın 8 ülkesini temsil eden 13 büyük petrol şirketi arasında önemli petrol sözleşmelerinden biri imzalandı. Bu anlaşma tarihe "Asrın Anlaşması" olarak geçti.

Aynı yıl ABD, Türkiye, Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan ve Türkmenistan Cumhurbaşkanları, Bakü-Tiflis-Ceyhan petrol ihraç boru hattının inşasına ilişkin devletler arası bir anlaşma imzaladılar.

1996 yılında Bakü'de BP, Statoil, LUKAgip, Elf Aquitaine (Fransa) (şimdi TOTAL), OIEC (İran) (şimdi NICO), TPAO ve SOCAR arasında Şahdeniz gaz kondensat sahasının gelecek vadeden yapısı hakkında bir sözleşme imzalandı.

1999 yılında Bakü-Supsa petrol boru hattı işletmeye açıldı. Boru hattı, Azeri-Çırak-Güneşli sahalarının geliştirilmesine yönelik sözleşmenin bir parçası olarak inşa edildi. Petrol-gaz sektörü, ekonominin diğer alanlarının gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Makroekonomik ve finansal istikrarın sağlanması için yeni reformlar ve önlemler alınmıştır. O yıllarda Azerbaycan devleti farklı uluslararası kuruluşlara (IMF, Dünya Bankası, EBRD, İslam Kalkınma Bankası, Asya Kalkınma Bankası) katılmıştır. 1995'te yüzde 68 olan yoksulluk oranı, ekonomik büyümenin etkisiyle 2005'te yüzde 29'a düşürüldü.

2005 yılında hükûmet, ülkenin para birimi manattan 4 sıfır atarak 5.000 manatı 1 yeni manat (AZN) oranında yeniden değerlendirmeye karar verdi.[3] 2005–2010 yıllarında, "petrol" GSYİH'sının ortalama yıllık büyüme oranları, "petrol dışı" GSYİH'deki artışın 3,5 katından daha fazla gerçekleşti. Bu dönemde petrol sektörünün ülke GSYİH içindeki payı %39'dan %60'a yükseldi. Banka kredileri ve hükûmetin teşvik önlemleri de, petrol dışı sektörlerin hızlı büyümesine katkıda bulundu. İnşaat sektörü ve hizmet sektöründeki bu önemli büyüme, 2010 yılında Azerbaycan ekonomisindeki petrol dışı sektörlerin büyüme oranları açısından petrol endüstrisini geride bırakmasına neden oldu.

2004-2013 yılları arasında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin sosyo-ekonomik kalkınması ile ilgili 3 adet beş yıllık program uygulanmıştır. Bu programlar ekonomik çeşitlendirmeyi hedefliyordu. "2014-2018 Sosyal ve Ekonomik Kalkınma Devlet Programları", "2008-2015 Yılları Azerbaycan Cumhuriyeti'nde Yoksulluğun Azaltılması ve Sürdürülebilir Kalkınma Devlet Programları", "2008-2015 Yılları Azerbaycan Cumhuriyeti Halkına Güvenilir Gıda Tedarikine Yönelik Devlet Programları" ve bugüne kadar bir dizi sektörel gelişim programı uygulanmıştır.

2004-2018 yılları arasında ekonomik çeşitlendirmeyi amaçlayan bir dizi sosyoekonomik bölge kalkınma programı uygulanmıştır.

Davos Dünya Ekonomik Forumu'nun tahminleri, Azerbaycan ekonomisinin rekabet gücü açısından dünyada 38. sırada yer aldığını göstermiştir.[1][2][4]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b c "GENERAL INFORMATION ON AZERBAIJANI ECONOMY". 20 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2018. 
  2. ^ a b "Azerbaijan economy". 13 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "Exchange rate Azerbaijan Manat (AZN) - Convert Azerbaijan Manat to Eur, USD and other currencies". www.fx24converter.com. 20 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2020. 
  4. ^ "ECONOMIC DEVELOPMENT IN AZERBAIJAN" (PDF). 13 Eylül 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hattı</span> Petrol boru hattı

Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hattı, 1.768 km uzunluğunda, Azerbaycan Bakü yakınlarındaki Sangaçal Terminali'nden gelen petrolü, Türkiye Akdeniz kıyısında Ceyhan deniz terminaline; Azerbaycan, Gürcistan ve Türkiye üzerinden geçerek taşıyan petrol boru hattı.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti</span>

Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, bugünkü Azerbaycan'dan önce 1920 yılında Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin yıkılması ve Kızıl Ordu'nun işgaliyle kurulan, 1920–1922 ile 1936–1991 yılları arasında varlığını sürdüren, Sovyetler Birliği'ni oluşturan 15 cumhuriyetten biridir.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan manatı</span> Azerbaycanda kullanılan para birimi

Manat, Azerbaycan'da kullanılan para birimidir. Azerbaycan'ın millî parası olarak 15 Ağustos 1992'te Ruble ile beraber kullanılmaya başlanmıştır. 1 Ocak 1994'ten beri ülkede geçerli olan tek para birimidir.

<span class="mw-page-title-main">Ekonomik büyüme</span> Malların piyasa değerindeki artışın ölçüsü

Ekonomik büyüme, bir ekonomide zaman içinde mal ve hizmet üretimi miktarında artış olmasıdır ve para yaratımında artış olmasına bağlıdır. Büyüme, geleneksel olarak reel veya reel GSYİH artış oranı yüzdeleriyle ölçülür. GSYİH genellikle reel olarak hesaplanır. Örneğin "enflasyona göre düzeltilmiş" terimi, mal ve hizmet üretiminin fiyatı üzerindeki enflasyonun net satış etkileri için kullanılır. Ekonomide, "ekonomik büyüme" veya "ekonomik büyüme teorisi", potansiyel üretimin büyümesi manasına gelir. Örneğin, toplam talep veya gözlenen satıştaki büyümenin neden olduğu, "tam istihdam"daki üretim.

Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi - Azerbaycan devletine ait petrol ve doğalgaz şirketidir. Devlet şirketi ve ulusal petrol şirketi grupuna dahildir. Azerbaycan'ın iki rafinerisi ile tüm petrol ve gaz boru hatlarını işleten SOCAR, aynı zamanda uluslararası konsortiyumların ülkede gerçekleştirdiği petrol ve doğal gaz projelerine de nezaret etmektedir. Merkez binası SOCAR Tower'dir.

<span class="mw-page-title-main">Gayrisafi yurt içi hasıla</span> Bir ülkede üretilen mal ve hizmetlerin piyasa değeri toplamı

Gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH), bir ülke veya ülkeler tarafından belirli bir zaman diliminde üretilen ve satılan tüm nihai malların ve hizmetlerin piyasa değeri’nin parasal bir ölçü’südür.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan ekonomisi</span>

Azerbaycan, doğal kaynakları, gelişmiş sanayisi ve coğrafyası itibarıyla önemli bir ülkedir. Azerbaycan'da özellikle büyük petrol ve doğalgaz rezervleri bulunmaktadır. Hacim ve çeşit bakımından hammadde yatakları ile dünyanın sayılı ülkelerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Petrol endüstrisi</span>

Petrol endüstrisi, petrol sanayi veya petrol ve doğal gaz endüstrisi, küresel olarak petrol ve petrol ürünlerinin aranması, çıkarılması, rafine edilmesi, taşınması ve pazarlanması süreçlerini kapsayan terimdir. Sektörün en büyük hacme sahip ürünleri arasında mazot ve benzin bulunmaktadır. Petrol ayrıca ilaçlar, solventler, gübre, pestisit ve plastik gibi birçok kimyasal ürün içinde ham madde niteliği taşımaktadır. Petrol endüstrisi upstream, midstream ve downstream şeklinde üç ana bileşene ayrılmaktadır. Midstream yani orta kısım işlemler genellikle downstream kategorisine dahil edilmektedir.

Kazakistan ekonomisi Orta Asya'nın en büyük ekonomisidir. Büyük petrol rezervleri yanı sıra mineraller ve metallere sahiptir. Aynı zamanda hem canlı hayvan ve tahıl üretimini barındıran geniş bozkır toprakları ile önemli tarımsal potansiyele sahiptir hem de yanı sıra Uluslararası Uzay İstasyonu'na her Uzay aracı fırlatmasında geliştirilen uzay altyapısına sahiptir. Güneydeki dağlar elma ve ceviz için önemli bir yeterliğe sahiptir; her iki tür de vardır ve yabani olarak yetişmektedir. Kazakistan'ın sanayi sektörü bu doğal kaynakların çıkarılması ve işlenmesi ve aynı zamanda inşaat malzemeleri, traktör, tarım makineleri ve bazı askeri öğeler konusunda uzmanlaşmış nispeten büyük bir makine yapı sektörüne sahiptir. SSCB'nin dağılmasından ve Kazakistan'ın geleneksel ağır sanayi ürünlerine olan talebin çöküşü ile 1994 yılında meydana gelen en dik yıllık düşüş, 1991 yılından bu yana ekonomide keskin bir daralmaya yol açmıştır. 1995-97 ekonomik reformlar ve özelleştirmelerle hükûmet programı özel sektöre varlıkların önemli olarak kaymasına neden oldu. Birkaç yıl içinde önemli ölçüde daha büyük petrol ihracatı için Karadeniz artış beklentileri ile batı Kazakistan'ın Tengiz Alanı'nda Hazar Boru Hattı Konsorsiyumu anlaşmasıyla yeni bir boru hattı inşası Aralık 1996'da imzalanmasıyla sonuçlandı. Kazakistan'ın ekonomisi petrol fiyatları ve Rusya'da Ağustos finansal krizinin çökmeye uğratması nedeniyle GSYİH büyümesinde %2,5 düşüş ile 1998 yılında aşağı döndü. 1999 yılında parlak bir nokta, bir iyi zamanlanmış tenge devalüasyonu ve tampon görevinde tahıl hasatı ile birlikte, durgunluk ekonomiyi dış satıma itti ve uluslararası petrol fiyatlarındaki artış kurtarıcı oldu.

<span class="mw-page-title-main">Suriye ekonomisi</span> Ulusal ekonomi

Suriye ekonomisi, tarım, petrol, endüstri ve hizmete dayanmaktadır.

Azerbaycan'da bankacılık sisteminin faaliyeti "Banklar Hakkında" yasasıyla düzenlenmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan'da tarım</span>

Azerbaycan'da tarım, Azerbaycan ekonomisinin sektörlerinden birisi. 2006 yılında toplam istihdam edilen nüfusun % 39,1'i tarım sektöründe yoğunlaşmıştır. GSYİH'nın % 5,7'si (2012). tarımın sektörüne ait. Tarımın ülkenin GSYİH'sındaki payı 2014 yılında % 5,3 iken 2015 yılında bu oran % 6,2'dir. 2015 yılında gayri safi tarımsal üretimin gerçek fiyatlarla değeri 5635,3 milyon manat olmuştur. 2015 yılında yaklaşık 2999,0 bin ton tahıl üretildi. Bu rakam, 2014 yılının aynı dönemine göre yüzde 25,8 daha fazla. Ayrıca 2015 yılında 839,8 bin ton veya yüzde 2,5 daha fazla patates, 1273,3 bin ton veya yüzde 7,2 daha fazla sebze, 484,5 bin ton veya bir önceki yıla göre yüzde 9,9 daha fazla kavun ürünlerde 886.3 bin ton veya yüzde 4.2 daha fazla meyve ve çilek, 578.9 ton veya yüzde 22.1 daha fazla yeşil çay yaprağı, 157.0 bin ton veya yüzde 6.3 daha fazla üzüm hasat edildi.

Azerbaycan'da enerji, Azerbaycan'daki enerji ve elektrik üretim, tüketim ve ihracatı açıklar.

Azerbaycan'da genel yatırım ortamı, yaşanan zorluklara rağmen büyümeye devam etmektedir. Son yıllarda ülke, küresel pazara daha tam entegre olma ve yabancı yatırımı çekmek için çaba sarf etti.

Azerbaycan ekonomisinin hızlı büyümesi, istikrar ve krizin farklı aşamalarından geçti. Genel olarak Azerbaycan ekonomisi, saha sınıflandırmasına ek olarak, üç kategoriye ayrılabilir:

Makine üretiminin ana alanları takım tezgahlarının hazırlanması, traktör ve otomobil ekipmanı, gemi yapımı, uçak yapımı, Tarımsal Makine Yapımı, Elektrik Mühendisliği, Radyo Mühendisliği ve otomasyon ekipmanlarıdır.

Azerbaycan'da bağımsızlığın yeniden sağlanmasından sonra ekonomik olarak bağımsızlıktan sonraki yıllar iki ana döneme ayrılabilir. 1991-1995 dönemi ekonomik kaos ve gerileme ile tanımlanabilir. 1996 sonrası dönem, makroekonomik istikrarın artması ve dinamik ekonomik kalkınmayla bilinir. Azerbaycan, Dünya Ekonomik Forumu'nun (WEF) 2009-2010 Küresel Rekabet Raporu'nda 18 puan yükselmiş ve 133 ülke arasında 51. sırada yer almış ve BDT ülkeleri arasındaydı. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) raporunda belirtildiği gibi, Azerbaycan'ın 2016 yılında yurt dışına doğrudan yatırımları, 2010 yılında 232 milyon dolardan önemli ölçüde fazla olan 533 milyon dolardı.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan'da petrol endüstrisi</span>

Azerbaycan'daki petrol endüstrisi yaklaşık 873.260 varil (138.837 m3) günlük petrol ve 2013 itibarıyla yılda 29 milyar metreküp gaz üretmektedir. Azerbaycan, petrol endüstrisinin doğum yerlerinden biridir. Tarihi petrol servetiyle bağlantılıdır. Dünyadaki en önemli petrol ve gaz üreticisi olmaya adaydır.

<span class="mw-page-title-main">Mirza Esedullayev</span>

Mirza Esedullayev, Azerbaycanlı bir sanayici, hayırsever ve devlet adamı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin üçüncü kabinesinde Sanayi ve Ticaret Bakanı olarak görev yapmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan merkezli şirketler listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Azerbaycan, Güney Kafkasya bölgesinde bulunan bir ülkedir. Ülke, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından, devletin büyük rol oynadığı bir ekonomiden petrole dayalı büyük bir ekonomiye geçişini tamamlamış bir ekonomiye sahiptir. Hükûmet, tarım arazilerinin ve küçük ve orta ölçekli işletmelerin özelleştirilmesini büyük ölçüde tamamlamıştır. Ağustos 2000'de hükûmet, birçok büyük devlet kuruluşunun özelleştirileceği ikinci aşama bir özelleştirme programı başlatmıştır. 2001 yılından bu yana ülkedeki ekonomik faaliyetler Azerbaycan Cumhuriyeti Ekonomik Kalkınma Bakanlığı tarafından düzenlenmektedir.