İçeriğe atla

Ayakkabı

Bir çift iskarpin ayakkabı

Ayakkabı; ayakların yerle doğrudan temasını keserek yabancı maddelerden ve değişik hava koşullarından koruyan, bunun yanı sıra şıklığı tamamlayan her türlü ayak giyimi'dir. Bot, çizme, sandalet, topuklu, spor ayakkabı, iskarpin gibi pek çok farklı türü vardır. Genelde "taban" adı verilen alt parça ile "saya" denen üst parçadan oluşur. Ayakkabının yer ile temasında dolayı yıprandığı için taban daha dayanıklı ve kalın bir malzeme kullanılarak yapılır. Ayağı saran saya ise deri, kumaş gibi daha ince bir malzemeden yapılır.

Ayakkabı modelleri çağlar boyunca çok çeşitlilik göstermiştir. Bunun başlıca nedeni ayakkabıların tropikal iklimden soğuk iklime kadar değişen farklı coğrafyalara ve modaya uygun yapılmasıdır.

Tarihçe

Ayakkabının tarihi kıyafetlerin tarihi kadar eskidir. Eski çağlarda çoğu insan, tabanı deriden ya da tahtadan sandallar giyerdi. Bu tür sandallara örneğin Antik Mısır'da rastlanır.[1] Eski Yunanların avlanırken çizme giydikleri bilinmektedir. Bunun yanında hamama da bir tür ayakkabı ile girdikleri bilinmektedir. Girit'teki Minos uygarlığı ve Roma dönemlerinde bu tür ayakkabı ve çizmeler kullanılmıştır.[]

Orta Çağ'da, ayağı sarması için yumuşak deri ya da kumaştan yapılan ayakkabıların burunları sivriydi. Yolculuk sırasında ise potinler ya da baldırlara kadar çıkan çizmeler giyilirdi. 14. yüzyıl sonlarına doğru öylesine uzun burunlu ayakkabılar üretildi ki, bunlarla yürüyebilmek için ayakkabının burnunu bir zincirle diz kemerine bağlamak gerekiyordu.[2]

Daha sonraki tarihlerde ayakkabılara yüksek mantar topuklar eklendi. Ayakkabıyı korumak amacıyla giyilen mantar topuklu şosonlar 1575'te moda oldu. Ama kötü havalarda ya da çok yağışlı bölgelerde tahta tabanlı ayakkabılar da giyiliyordu. Bu tür tahta ayakkabıları (sabo), Hollandalı çiftçiler günümüzde de giyerler.

17. yüzyılın başlarında ayakkabıların yerini alan yüksek topuklu uzun çizmeler, evde bile giyiliyordu. Sonraları, dantelli çorapların görünmesi için çizmelerin üst kenarları dışa doğru kıvrıldı. 1660'tan sonra siyah, üzeri bağcıklı ya da tokalı, kalkık kare burunlu ayakkabılar çizmenin yerini aldı. Kadın ayakkabıları erkek ayakkabılarının modasını izledi. 17. yüzyıldan başlayarak, sivri burun ve yüksek topuklarıyla özgün bir biçim aldı.[3]

1720'lere kadar kare burunlu ayakkabılar yaygındı. Bu tarihten sonra bunların yerini yuvarlak burunlu ayakkabılar aldı. 1770'lerde üstte geniş kıvrımları bulunmayan uzun çizmeler moda oldu. 18. yüzyılda kadın ayakkabıları saten ya da brokardan yapılıyor ve toka, kurdele ya da fiyonklarla süsleniyordu. Yüksek topuklu ayakkabılar 1790'da tümüyle ortadan kalktı. Sokaklar ve yollar öylesine kötü ve çamurluydu ki, insanlar evden dışarıya çıkarken şosonlarını giymek zorunda kalıyorlardı.

19. yüzyılda kadın ayakkabıları saten ya da kadifedendi ve topuksuzdu. Erkekler ise genellikle düğmeli, bağcıklı ya da yanları esnek çizmeler giyiyorlardı. 1860'ların bağcıksız ve yanları esnek yarım çizmeleri çoğu zaman beyaz ipekten yapılıyordu. On yıl sonra yüksek topuklar yeniden moda oldu, çizmeler de yanları düğmeli olarak yapılmaya başlandı.[4] Ayakkabılarda ve çizmelerde hâlâ bez kullanılıyordu, ama ayakkabıların burunları bazen deriden yapılıyordu.

19. yüzyılda kadınlar fabrikalarda ve bürolarda çalışmaya, ayrıca yürüyüş ve bisiklete binmek gibi sporlar yapmaya başlayınca daha sağlam ayakkabılar kaçınılmaz hale geldi. Bağcıklı rahat yürüyüş ayakkabısı Birinci Dünya Savaşı (1914-18) sırasında ortaya çıktı. Günümüzde de ayakkabı yapımında moda önemli rol oynamaktadır. Spor yaparken kas, kiriş, bağ, kemik ve kıkırdak yaralanmaları riskinin alt düzeye çekilebilmesi için doğru ayakkabı seçimi önem taşımaktadır.

Türklerde ayakkabı

Orta Asya'da Türkler deriden ve yünden giyim eşyaları yapmakta ustaydılar. Çizme ve çarık en yaygın ayakkabı türüydü. Deri çizmenin yanı sıra, yaygın olarak yünden keçe çizme de yapılıyordu. Hükümdarlar kırmızı renkli çizmeler giyiyorlardı. Çizme ata binenler için çok elverişliydi.

Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde ordunun, yönetici sınıfların ve kentli halkın gereksinimlerini karşılamak üzere zamanla ayakkabı çeşitleri çoğaldı ve ayakkabıcılık çok gelişti. Diğer zanaatçıların olduğu gibi ayakkabıcıların da bir örgütü vardı. Üretilen ayakkabıların niteliğini lonca denetlerdi. Ayakkabı satıcıları için kullanılan kavaf sözcüğü, giderek yapımcıları da kapsadı. Kavaflar da çizmeci, yemenici, nalıncı, terlikçi ve pabuççu gibi adlar alırlardı.

Osmanlı toplumunda ayakkabı, giyenlerin toplumsal konumuna ve mesleğine göre çeşitlilik gösterirdi. Ev içinde yüzleri atlas ve kadife gibi kumaşlardan yapılmış, üzerleri sırmayla işlenmiş hafif ayakkabı ve terlikler giyilirdi. Dışarıda giyilen deri ayakkabı ve çizmelere de süslenirdi. Topkapı Sarayı Müzesi'nde, ince bir zevkle ve hünerle işlenmiş deri ayakkabı ve çizmeler sergilenmektedir.

Osmanlı dönemindeki ayakkabılar, yapıldıkları malzemeye, biçimlerine ve kullanıldıkları yere göre adlar alırdı. Başmak, cimcime, çapula, çizme, yarım çizme, çedik, çedik pabuç, edik, fotin, galoş, mest, kalçın, kundura, merkub, nalın, sandal, terlik, tomak, yemeni başlıca ayakkabı çeşitleriydi. Genellikle alçak ökçeli ya da ökçesiz, yumuşak deriden yapılan rahat ayakkabılar tercih edilirdi. Dışarıda giyilen ayakkabılardan bazıları mest-ayakkabı gibi iki parçadan oluşurdu. Ayağa giyilen mestin üzerine onu yağmur ve çamurdan korumak amacıyla, önceleri ayakkabı, sonraları da lastik giyildi. Şoson ya da galoş denen lastik ayakkabının içine geçirilerek giyilen mestler, bir hadise dayanarak[5] namaz öncesi abdestde ayak yıkamak yerine mesh ederek (sıvazlayarak) kolaylık sağlaması bakımından özellikle soğuk kış aylarında örneğin namazlarını camilerde kılanlarca kullanılır.

16.-18. yüzyıllarda İstanbul, Edirne ve Bursa'da ayakkabıcılık çok gelişmişti. 19. yüzyıl sonlarına kadar Türkiye'de ayakkabı yapımı tümüyle el işçiliğine dayanıyordu. Beykoz'daki deri fabrikasına 1884'te ayakkabı yapım bölümü eklendi. 1933'te Sümerbank'a devredilen Beykoz Deri ve Kundura Fabrikası makineli üretimin yapıldığı önemli bir yerdi. Günümüzde ayakkabı üretimi daha çok özel sektör tarafından gerçekleştirilmektedir.

Günümüzde ayakkabı

Neredeyse tamamen makinelerle yapılmaktadır. Bir işçi makineyle günde 40-50 çift üretebilir. Elle çalışan bir ayakkabıcı ise günde yaklaşık bir çift ayakkabı yapabilir.

Ayakkabı yapmak için, önce sol ve sağ ayak modelleri, sonra da bunların tahta kalıpları yapılır. Ayakkabı yapımı genellikle sekiz aşamada gerçekleşir. Hayvan derisi, kumaş ya da yapay deriden, ayakkabının sayası ve astarı uygun biçimde kesilir. Sayayı oluşturan parçalar ile astar birbirine dikilir. Ayrıca ayakkabının burnuna sertlik veren parça ile topuğa konulan yumuşak parça da dikilir. Bağcık delikleri bu aşamada açılır ve ayakkabının iç yüzeyine numara ve model kabartmaları yapılır. İç ve dış taban parçaları ile topuklar hazırlanır. Bunlar genellikle kösele, kauçuk, bunların bileşimi ya da öteki yapay malzemelerden yapılır. Topuklar tahta da olabilir. Parçaların eklenmesiyle oluşan saya, kalıbın üzerine gerilir; iç tabana dikilir ya da çivilerle tutturularak kalıplanır. Saya ve iç taban, kalıcı biçimini alıncaya kadar kalıpta tutulur. Tabanlama aşamasında dış taban sayayla birleştirilir. Bu işlem dikerek, yapıştırarak, çivileyerek ya da bunlardan birkaçı birden uygulanarak yapılabilir.

1953'te geliştirilen bir işlemle kauçuk, polivinil klorür (PVC) ve poliüretan tabanlar kalıp-baskı yöntemiyle biçimlendirilir ve ayakkabının üst bölümüne tek bir işlemde yapıştırılır. Topuklama aşamasında topuk ayakkabının tabanıyla birleştirilir ve son biçimini alır. Bitirme, cilalama, ayakkabıyı kalıptan çıkarma, topuk ve taban yastıklarının yerleştirilmesi işlemlerini içerir. En son biçimini verme sırasında bağcıklar, fiyonklar ve tokalar takılır.

Türleri

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Ayakkabı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
Vikisözlük'te ayakkabı ile ilgili tanım bulabilirsiniz.
Wikimedia Commons'ta Ayakkabı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 18 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021. 
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2021. 
  5. ^ https://books.google.no/books?id=XF1eDAAAQBAJ&pg=PT236&lpg=PT236&dq=Khuffain+-+Kuff+khuff+Quff+-+hadith&source=bl&ots=4NF7G5pZw9&sig=PRvuYODLLNbANIPErtXrBvBh_XM&hl=no&sa=X&ved=0ahUKEwjI1K6xnrTYAhViCpoKHQWcAlgQ6AEIYDAM#v=onepage&q=Khuffain%20-%20Kuff%20khuff%20Quff%20-%20hadith&f=false 1 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Brand Islam: The Marketing and Commodification of Piety, bölüm: Halal Accessories, alıntı no 50 ve 51.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Maklak</span>

Maklak, Eskimolar tarafından giyilen fok veya ren geyiği derisinden yapılmış bot. Ordu tarafından kullanılan mukluk botlarına Eskimolar (kamik) derler. Bunların tabanları kuru tabaklanmış deri veya kauçuktandır; yelken bezinden konçlar dizin alt kısmına kadar uzanır. Bu botlar ayaklarını çok sıcak tutar.

<span class="mw-page-title-main">Ayak</span> hareket etmek için kullanılan biyolojik organ

Ayak, birçok omurgalıda bulunan anatomik bir yapıdır. Ağırlık taşıyan ve hareket etmeye olanak sağlayan bir uzvun terminal kısmıdır. Ayakları olan birçok hayvanda, ayak, bacağın terminal kısmında, genellikle pençeler veya tırnaklar da dahil olmak üzere bir veya daha fazla segment veya kemikten oluşan ayrı bir organdır.

<span class="mw-page-title-main">Çorap</span>

Çorap, ayağa giyilmesi için üretilen veya örülen giysi. Bir tür ayakkabı veya çizme tipik olarak çorapların üzerine giyilir. Elde ve yuvarlak örme makinesinde örülür. Yuvarlak örgü makineleri iki çeşit olup, tek silindirli ve çift silindirli diye adlandırılırlar. Tek silindirli bilgisayar teknolojisiyle donatılmış makinelerin çorapları piyasada en çok bulunan çorap çeşididir. Bunun sebebi bilgisayarda çizilen desenleri ve bu desenlerin çok renkli olabilmeleridir. Son teknoloji kullanarak çorap örülürken fotoğrafınızı, isminizi, kartvizitinizi desen olarak örmeniz mümkündür.

<span class="mw-page-title-main">Converse</span>

Converse, 20. yüzyılın başlarında kurulan bir Amerikan ayakkabı üreticisidir. Converse 2003 yılından itibaren Nike'ın yan kuruluşudur.

<span class="mw-page-title-main">Terlik</span>

Terlik, farklı biçimlerde olabilen, özellikle evde giyilen, arkası açık ayakkabı çeşididir. Kumaş, yün, ipek, ahşap, deri, lastik veya sentetik malzemelerden yapılır.

<span class="mw-page-title-main">Iğdır yöresi halk kültürü</span>

Iğdır yöresi, Doğu Anadolu Bölgesi kültür özelliklerini barındırmaktadır. Tarihi, gelenekleri, tarihî eserleri, inançlarıyla doğu kültürünün beşiklerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Nike Mercurial Vapor</span>

Mercurial Vapor Nike tarafından üretilen bir futbol ayakkabısıdır. Bu ayakkabı bilinen en hafif ayakkabıdır ve en son versiyonları ayakkabı başına 90gr gibi bir ağırlığı vardır. Zira bu ayakkabı birçok oyuncunun favorisidir. Özellikle kanat oyuncuları ve forvetlerin oyunlarındaki hızlarında çok önemli bir parçadır. Ayakkabının şimdiki dördüncü versiyonunda sekiz renk çeşidi vardır. Bunlar Portakal Kabuğu, Taş Kömürü/Berrak Mavisi, Spor Kırmızısı, Ananas Yeşili, Siyah/Beyaz Kıvılcımı ve 2008 Avrupa Futbol Şampiyonası için bir özel yapım olan Kahverengi Deri ve Kristal Mavisi'dir. Bunların haricindeki özel yapımlar Böğürtlen/Beyaz, Marina/Volt ve Ağaç Kavunu/Odun Kömürü, Klasik Odun Kömürü/Portakal'dır.

<span class="mw-page-title-main">Gislaved (ayakkabı)</span>

Gislaved, Türkiye'de, özellikle de kırsal kesimde 1930'lu yıllardan beri kullanılagelen lastik ayakkabının adıdır. Genellikle Cızlavet veya Cislavet biçiminde de telaffuz edilir.

<span class="mw-page-title-main">Kar ayakkabısı</span>

Kar ayakkabısı, kar üzerinde batmadan rahat yürüyebilmek için dıştan ayakkabı altına kenetlenen ayak giyeceği. Ağırlığı kar yüzeyine yayıp batmamak için ayakkabı boyutundan daha geniş ve delikli olarak tasarlanır. Geleneksel kar ayakkabıları daha çok söğüt, melez ve huş ağacı gibi ağaçların dal ve kabuklarından dar deri kayışlarla örülerek yapılırken, modern tasarımlarda hafif metal, plastik ve sentetik kumaş kullanılabilmektedir. Esnek ve hafif olan kar ayakkabıları rahat manevra yapabilmek için ön ucu yukarı kalkık olarak dizayn edilir. Arktik ve Subarktik bölgeler başta olmak üzere yıllık kar yağışı yoğun olarak görülen yerlerde daha yaygın kullanılır. Tarihöncesinde tekerleğin icadından daha önce bulunduğu düşünülüyor. Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenler gibi Çukçi-Kamçatka halklarıdır. Günümüzde geleneksel örme kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar Alaska yerlileri ile Kanada Kızılderilileridir. Sportif faaliyet olarak kar ayakkabılı yürüyüş (snowshoeing) Arktik Kış Oyunlarına 1974 yılından beri dahil edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Platform ayakkabı</span>

Platform ayakkabı, tabanı normal ayakkabılardan çok daha yüksek olan ayakkabı. Bazı modellerinde taban ve topuk aynı yükseklikteyken, bazılarında topuk tabandan daha yüksektir. Yüksek topuklu, bot, spor ayakkabı gibi pek çok ayakkabı türünün platform modelleri bulunur. Günümüzde yaygın olarak yüksek topuklu ayakkabılarda kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Sandalet</span>

Sandalet, giyicinin ayağına üst kısmından ve bazen topuğundan kayışlarla tutunan, tabandan oluşan açık tip dışarı ayakkabısı. Sandalet ve diğer ayakkabılar arasındaki fark bazen bulanık da olsa, genel anlayış sandaletin ayağın çoğu üst kısmını, özellikle ayak parmaklarını açık bırakmasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Tayt</span> bacakları sıkı saran pantolon türü

Tayt bacakları sıkı saran bir pantolon türüdür. Sıklıkla likra, naylon, pamuk ve polyester karışımından yapılsa da yün, ipek ve benzeri diğer malzemelerden de yapılabilirler. Kendi başlarına ya da üzerini örten bir etek, tights ve şortla giyilebilirler.

<span class="mw-page-title-main">Ayak giyimi</span>

Ayak giyimi, ayakta giyilen giyeceklerdir. Ayak giyecekleri ayakları normal ısıda tutmak ve korumak için tasarlanmış olup yün, deri, çok ince veya biraz daha kalın plastik ve kumaş gibi birçok malzemelerden yapılabilir.

<span class="mw-page-title-main">Valenki</span>

Valenki, geleneksel Rus kış ayakkabısı, esasen keçe bot: valenok ismi tam anlamıyla "keçeden yapılma" anlamına gelir. Valenki yün keçeden yapılmıştır. Suya dayanıklı değildir ve genellikle su geçirmemesi ve ayakkabı tabanlarını aşınma ve yıpranmaya karşı koruması için galoş ile giyilir. Valenki bir zamanlar birçok Rus için tercih edilen bir ayakkabıydı, ancak 20. yüzyılın ikinci yarısında, köy kıyafeti çağrışımı nedeniyle şehirlerdeki cazibesinin çoğunu kaybetti.

<span class="mw-page-title-main">Kırım Tatar ulusal kıyafeti</span> Geleneksel Kıfayet

Kırım Tatar ulusal kıyafeti, Kırım Tatarlarının geleneksel giysisidir.

<i>Sabaton</i>

Sabaton ya da solleret, genellikle şövalye ve soyluların ayaklarını korumak için kullandıkları bir zırh parçası.

<span class="mw-page-title-main">Derby ayakkabı</span>

Derby ayakkabı; açık bağcıklı bir ayakkabı stilidir. Ayakkabı bağı halkaları vampirin üstüne dikilir. Monk ayakkabı, derbinin bağcıksız, tokalarla kapatılmış çeşitleridir.

<span class="mw-page-title-main">Ev ve ibadethanelerde ayakkabı çıkarma geleneği</span>

Birçok kültürde ev, kilise, cami, tapınak, okul gibi yerlerde içeri girerken ayakkabıların çıkarılması geleneği vardır.

<span class="mw-page-title-main">Point ayakkabısı</span>

Point ayakkabısı, balerinlerin parmak ucuna yükselmesini sağlamak üzere tasarlanmış özel ayakkabıdır.

<span class="mw-page-title-main">Azerbaycan milli giyimleri</span>

Azerbaycan milli giyimleri, Azerbaycan halkının maddi ve manevi kültürünün zor ve uzun bir gelişim süreci sonucunda ortaya çıkmıştır. Azerbaycan halkının etnik tarihi, halk yaratıcılığının sanatsal özellikleri, çeşitli durumlarda şekillenmeleri, sanatsal süslemeler, dokuma halk giysilerinde kendini göstermiştir. Azerbaycan'da ipekçilik ve pamuk üretimi gibi alanlar geliştikçe, milli giysilerin hazırlanmasında özel bir rol oynayan kumaş üretimi arttı ve bunun sonucunda milli giysilerde bir canlanma dönemi yaşandı. Milli giyim takımının hazırlanmasında özel bir rol oynayan, dekoratif uygulamalı sanatların diğer örneklerinde olduğu gibi, kumaşlarda Uzak Doğu kültürüne özgü birçok süsleme örnekleri kendini gösterirdi.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.