İçeriğe atla

Atsız (Harezmşah hükümdarı)

Atsız
Harezmşah hükümdarı
Hüküm süresi1127 – 1156
Önce gelenKutbüddin Muhammed
Sonra gelenİlarslan
Doğum1097
Ölüm1156
Harezm
Tam adı
Atsız bin Muhammed
HanedanHarezmşahlar
BabasıKutbüddin Muhammed
DiniSünni İslam

Atsız (Orta Türkçe: أتسز; yak. 1097 - 1156), "Harezm şahı" unvanı ile Harezmşahlar Devleti hükümdarıydı.

Babası Kutbüddin Muhammed 1127'de ölünce yerine geçmiş; çeşitli istilalar görüp zaman zaman yetkilerini kaybetmişse de 1156'da ölünceye kadar hükümdarlık yapmıştır. Babası Büyük Selçuklu devleti Sultanı I. Melikşah tarafından Harezm eyaletine vali olarak atanmıştı ve bu valilik büyükbabası olan Anuş Tegin'in cedlerine kalıtsal olarak verilmişti. Atsız Büyük Selçuklu devletinden neredeyse serbest olarak hüküm sürmeye başlamış ve Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer'in birkaç defa hücumuna uğramış ve zaman zaman tazminat veren vasal devlet olmak zorunda kalmıştır. Buna rağmen hükmettiği arazide bir "Harezm Şah" hanedanının idaresinde Harzemşahlar Devleti'nin kurucuları içinde sayılmaktadır. Lakabı Alâeddin (bazı eserlerde Bahâeddin), Türkçe unvanı ise Kızılarslan'dı.

Yaşamı

Atsız, Harezmşah unvanı ile babası 1127'de ölünce hükümdarlığa başlamıştır.

Hükümdarlığının ilk sekiz yılındaki başlıca uğraşı babasının başlattığı siyaset olan Harezm ülkesi sınırlarını Hazar Denizi ve Aral Gölü arasındaki bozkırdaki daha Müslümanlığı kabul etmemiş olan Kıpçak ve Oğuz göçebe Türklerine karşı koruma siyaset ve askeri tedbirlerine devam etmek oldu. Seyhun Nehri'nin Aral Gölü ağzında bulunan askeri durumu çok önemli olan Cend şehrini ele geçirdi.[1]

Önceleri hukuken bağlı olduğu Büyük Selçuklu Devleti'ne ve devletin Sultanı Ahmed Sencer'e çok sadık bir alt-hükümdar olarak görünmüştür. Sultan Ahmed Sencer'in 1130'da Maveraünnehir üzerine ve 1130'da Gazne'de isyancı Sultan Behram Şah üzerine yaptığı seferlere ordusuyla katıldı.

Fakat Atsız bağımsız siyaseti tercih etmekteydi ve 1138'de açıkça Selçuklulardan bağımsızlığını ilan etti. Fakat Sultan Ahmed Sencer Selçuklu ordusuyla üzerine geldiğinde ona karşı yaptığı "Hezarasp Muharebesi"'nde yenilgiye uğradı ve Gürgen'e çekilmek zorunda kaldı. Sultan Sencer yeğeni olan "Süleyman Şah"ı Harezm valisi yaptı ve kendisi Merv'e geri döndü. Fakat Süleyman Şah eyaletin idaresinde başarısız kaldı. Atsız da Buhara'ya pek başarı kazanamayan bir akın yaptı. 1141'de Atsız resmen Sultan Sencer'e başvurarak affını istedi ve sadık bir vali olacağını bildirdi. Sultan Sencer tarafından affedilerek tekrar resmen Selçuklu Devleti'nin Harezm valisi olarak atandı.

Ayni yıl, 1141'de, Selçuklu sultanı Ahmed Sencer, hükümdarları Yelu Deşi komutanlığında Karahitaylar ile yaptığı Katvan Savaşı'nda mağlup düştü ve bütün Maveraünnehir Karahitaylar'ın eline geçti. Sultan Ahmed Sencer bu savaş sonrası hemen toplanabilmekle beraber Orta Asya'daki bütun otoritesini ve prestijini yitirdi. Selçuklu devletinin zayıflamasını bir vesile sayan Atsız Horasan'a hücum ederek Merv ve Nişabur şehirlerini ele geçirdi.

Fakat Karahitaylar Harezm topraklarına ülkeyi talan etmek hedefiyle bir akıncı hücum birliği gönderdiler. Bunun üzerine Atsız Karahitaylara yıllık tazminat vermek zorunda kaldı ve bu tazminat ödemesi Atsız'ın ölümüne kadar devam etti. Bu nedenle bazı tarihçiler Harezmşah Devleti'ni bu tarihten sonra Karahitaylar'ın bir vasal alt-devleti olarak görürler.[2][3]

1147'de Sencer yine bağımsız hareket etmeye başlayan Atsız üzerine bir sefer yaptı ve Atsız yine Selçuklulara da bağlığını göstermek zorunda kaldı. Böylece Atsız'ın saltanatının son döneminde Harezmşahlar devleti hem Selçuklu devletine hem de Karahitaylara bağımlı bir devlet görünümünü aldı.

Atsız bu sefer hükümdarlığının ilk dönemindeki kuzey bozkırları ele geçirme hedefine geri dönmek zorunda kaldı. Harezmşahlara ait büyük stratejik önemi olan Cend kalesi Karahanlı emiri Kemaleddin bin Arslan Mahmud ele geçmişti ve Atsız 1152'de bu kaleyi geri almak için bir sefer yaptı.

1153'te Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer, ittifak etmiş bir grup Oğuz boyuna karşı yaptığı muharebeyi kaybedip bu Oğuzlar ittifakına esir düştü ve Horasan'ı ele geçiren bu Oğuz ittifakı yanında esaretini geçirmeye başladı. Horasan bir keşmekeş içine büründü. Bu Oğuzlar Sultan olarak eski Karahanlılar hükümdarı ve Ahmed Sencer'in yakın akrabası olan Mahmud Han'ı sultan olarak ilan ettiler. Fakat Selçuk ordusunun önemli bir kısmı Mahmud Han'ı Sultan olarak kabul etmedi. Bu sefer Mahmud Han Oğuzlara karşı çıktı ve Atsız ile bir ittifak kurdu. 1154'te bir Atsız'ın kardeşi İnal Tekin komutasında bir Harezm ordusu Horasan'a bir talan hücumu yaptı. Aynı yıl Atsız ve oğlu İl-Arslan ana Harezmşah ordusuyla Horasan'a sefere başladı ve Bayhak'a kadar ilerledi. Fakat tam bu sırada Sultan Ahmed Sencer esaretten kaçtı ve tekrar Horasan'da idareyi eline aldi.

Atsız bağımsızlığını kaybedip yine Selçuklu devletine bağlandı. 1156 başlarında Sencer'i esir alan Oğuzlara karşı Sultan Sencer'in bir seferine iştirak etmesi gerekti.

Atsız Mayıs 1156'da 59 yaşında öldü. Yerine Harezmşahlar Devleti Sultanı olarak oğlu İl-Arslan tahta geçti.

Değerlendirme

Atsız'ın saltanatı döneminde ve bu saltanatın sonuna kadar Harezmşahlar Devleti, hem Büyük Selçuklu Devleti hem de Karahitaylar devletine yıllık tazminat ödeyen bağımlı bir devlet görünümündeydi ve ülkesi Hazer Denizi'nin kuzey batısında Harezm bölgesi denilen sınırlı bir bölgeden oluşmaktaydı. Harezmşah devleti karşı mücadelelerde bulunmakla ve zaman zaman tamamen bağımsız hareket etmekle beraber genellikle Büyük Selçuklu Devleti'ne bağımlı bir devlet görünümünü korudu. Aynı zamanda Atsız'ın 1441'den sonraki saltanat döneminde Harezmşahlar Karahitaylara da bağımlı bir devlet görünümü aldı. Fakat Sultan Atsız devletinin temellerini çok pekiştirmiş ve ondan sonraki Harezmşah Sultanları için devleti genişletmeleri için sağlam temele oturtmuştu.

Şahsi kalitelerine gelince Atsız kültür ve edebiyata verdiği önem ile övülmüştür. Tarihçi Juveyni Atsız'in Farsi şiirler yazdığını ve sarayının bir kültür merkezi olduğunu bildirir.[4]

Kaynakça

Özel
  1. ^ Ahmad Hasan Dani, Vadim Mikhaĭlovich Masson, János Harmatta, Boris Abramovich Litvinovskiĭ, Clifford Edmund Bosworth (1999) History of Civilizations of Central Asia, Motilal Banarsidass Pub. ISBN 81-208-1409-6 Google Books: [1] 29 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Biran, Michal (2005) The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World, Cambridge:Cambridge University Press ISBN 0-521-06602-6. say.44(İngilizce)
  3. ^ Grousset, Rene (Ing.Cev. N. Walford) (1988) The Empire of the Steppes: A History of Central Asia, New Brunswick NJ, Rutgers University Press ISBN 0-8135-1304-9. say.160. (İngilizce)
  4. ^ Alaaddin Ata Melik Cüveynî, Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Çeviren: Mürsel Öztürk,(1999) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.3-14)
Genel
  • Taneri, Aydın (1989) Harezmşahlar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, ISBN 975-389-110-5.
  • Kafesoğlu, İbrahim (1965), Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-617/1092-1229), Ankara:
  • Köymen, Mehmet A. (1954), Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Cilt II: İkinci Imparatorluğu Tarihi, Ankara: say.311-53,445
  • Alaaddin Ata Melik Cüveynî, (Tr. çev.: Mürsel Öztürk), (1999)Tarih-i Cihan Güşa (Dünya Fatihi Tarihi) Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; ISBN 975-17-2206-3. (İngilizce çeviride Cilt II say.3-14)
  • Bosworth, C.E. "Atsïz Ḡarča'ī" (1987 rev.2011) Encyclopedia Iranica Cilt:III Sayfa:18-19 Madde ve bibilyografya listesi [2] 8 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce) (Erişim:9.5.2016)
  • Sümer, Faruk, "Atsız b. Muhammed" TDV İslam Ansiklopedisi (1991) Cilt:IV sayfa:91-92 [3] 12 Mayıs 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Erişim:9.5.2016)
Resmî unvanlar
Önce gelen:
Kutbüddin Muhammed		Harezmşah hükümdarı
1127 - 1156 		Sonra gelen:
İlarslan

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Harezmşahlar Devleti</span> Orta Asyanın Harezm bölgesinde kurulu eski bir Türk devleti (1077–1231)

Harezmşahlar veya Harzemşahlar Devleti, Orta Asya'da Harezm bölgesinde Kutbeddin Muhammed Harezmşah tarafından kurulan Türk-İran geleneğine dayalı bir devlettir. Bu devlet, Anadolu Selçuklu Devleti ile 1230 yılında yapılan Yassıçemen Muharebesi sonucunda iyice zayıflamış, 1231 yılında Celaleddin Harezmşah'ın ölümü ile yıkılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Gazneliler</span> Orta Asyada eski bir Türk devleti

Gazneliler, 963-1186 yılları arasında Maveraünnehir, Afganistan, Hindistan'ın kuzeyi ve Horasan'da hüküm sürmüş olan Türk devleti. Gazneliler adlarını başkent edindikleri, hâlen Afganistan sınırları içinde bulunan Gazne şehrinden almıştı. Mahmud-ı Gaznevî'nin Yemînüddevle lakabına atıfla bu hanedana Yemînîler denilmektedir. Ayrıca hanedanın babası Sebük Tigin'e atıfla Sebük Teginîler olarak da anılmaktadır. Gazne Devleti'nden önce bu topraklarda hüküm sürmüş olan Fars asıllı Samanîlerin siyasi ve kültürel etkisinden dolayı Gazneli Türkler, zaman içerisinde Farslaşmışlardır.

<span class="mw-page-title-main">Harezm</span>

Harezm, Ceyhun Nehri'nin Aral Gölü'ne döküldüğü yerin her iki yanında yer alan tarihsel bölgedir.

<span class="mw-page-title-main">I. Melikşah</span> 3. Büyük Selçuklu Devleti Sultanı

I. Melikşah, Türk, Büyük Selçuklu İmparatorluğu hükümdarı.

<span class="mw-page-title-main">Ahmed Sencer</span> Büyük Selçuklu Devleti ve Horasan Selçuklularının 9. ve son sultanı

Ahmed Sencer veya Sultan Sencer ya da Muizzeddin Ahmed Sencer, 1097-1118 tarihleri arası Horasan Selçuklu Sultanı, 1118-1157 döneminde Büyük Selçuklu Sultanı.

<span class="mw-page-title-main">Irak Selçukluları</span>

Irak Selçukluları, Büyük Selçuklu Devleti'nin sekizinci sultanı Sencer'in Oğuzlar tarafından yenilerek esaretinde hastalanarak öldükten sonra İki Irak 'ı yöneten Selçuklular.

<span class="mw-page-title-main">Berkyaruk</span> Büyük Selçuklu Devleti sultanı

Berkyaruk (Temmuz 1081 - 22 Aralık 1104), Büyük Selçuklu hükümdarı I. Melikşah'ın oğlu ve 1092-1104 yılları arasında Büyük Selçuklu Devleti'nin hükümdarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Muhammed Tapar</span> Büyük Selçuklu Devleti sultanı

Muhammed Tapar ya da Gıyaseddîn Muhammed Tapar Büyük Selçuklu Sultanı ve Melikşah'ın oğlu.

II. Mahmud Büyük Selçuklu Sultanı ve Muhammed Tapar'ın oğlu.

<span class="mw-page-title-main">Katvan Muharebesi</span> 1141 yılında Karahitayların zaferiyle sonuçlanan Karahitay-Büyük Selçuklu savaşı.

Katvan Muharebesi, 1141 yılında Karahitay ile Büyük Selçuklu Devleti arasında yapılan muharebedir.

Kutbüddin Muhammed, 1097-1127 yılları arasında tahtta kalmış Harezmşah hükümdarı. Büyük Selçuklulara bağlı bir vali olarak 30 yıl Harezm'i yöneten Kutbüddin, Garcistan'lı bir gulam olan Anuş Tegin'in büyük oğluydu.

<span class="mw-page-title-main">İlarslan</span> Harzemşahlar devletinin 1156-1172 arasındaki hükümdarı

İlarslan, 22 Ağustos 1156 ile 7 Mart 1172 tarihleri arasında Harezmşahlar devletinin hükümdarlığını yapmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Alâeddin Tekiş</span>

Alâeddin Tekiş 1172 ile 1200 döneminde Harezmşahlar devletinin hükümdarlığını yapmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Ürgenç</span>

Ürgenç veya Gürgenç, Özbekistan'da şehir.

Irak ve Horasan Selçukluları (1092-1194), Irak ve Horasan, Büyük Selçuklu Devleti'nin merkezi durumundaydı. Sultan Muhammed Tapar'dan sonra Selçuklu tahtına geçen oğlu Mahmud tahta geçtiği sırada amcası Ahmed Sencer, Horasan meliki idi. Sencer, Mahmud'u tahtan indirdi ve himayesine aldı. Mahmud, merkezi Hemedan olan Irak Selçuklu Devleti sultanlığına getirilirken, Sencer büyük sultan sıfatıyla Horasan'daki Merv'de tahta oturdu (1119).

Gıyaseddin Mesud Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı olan amcası Sultan Ahmed Sencer'e bağımlı olarak Irak ve batı İran'da hüküm süren Irak Selçuklu Devleti sultanlığı yaptı.

Şah Melik, Yengi-kent ve Cend Oğuzları Yabguluğu'nun başı; Harezmşahlar Devleti'nin valisi ve daha sonra da hükümdarı (1041-1042). 1042'de Çağrı Bey tarafından öldürüldü. Sonradan Büyük Selçuklu İmparatorluğu Sultanı Tuğrul Bey'in eşi olacak olan Altuncan Hatun'un ilk kocası idi.

Tâceddîn Seferiyye ya da Seferiyye Hâtun olarak bilinen Tâceddîn Hâtun, Büyük Selçuklu Devleti'nin 3. hükümdarı Melikşah'ın eşi, Sultan Muhammed Tapar ve Sultan Ahmed Sencer'in annesidir.

Büyük Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer'in eşi ve çocuklarının annesidir. Selçuklu tarihinde iz bırakan kadınlardan biridir. Bazı kaynaklarda Türkan Hatun olarak geçmektedir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.