Astronomik obje yanılsamaları

Astronomik Obje Yanılsamaları Bir astronomik objenin yanılsaması doğada oluşabilen bir optik fenomenidir. Bu olay astronomik objenin ışığın kırınımı sebebi bozuk görüntüsü ya da birden fazla görülmesi olarak açıklanabilir. Bu yanılsamalar Güneş, Ay, gezegenler, parlak yıldızlar ya da çok parlak kuyruklu yıldızlar ile gözlemlenebilir. Yaygın olarak Güneş'in doğuşu ve batışı sırasında gözlemlenir.

Yanılsamalar ışığın kırınımın yarattığı fenomenlerden farklıdır. Yanılsamaların en önemli özelliklerinden bir tanesi yanılsamaların yatay değil dikey gerçekleşmesidir. Işığın kırınımı ise böyle değildir, ışığın açısına göre astronomik obje görüntülerini herhangi bir tarafa doğru bükebilir. Soldaki fotoğraftaki bozulmaya yanılsama sebep olmuştur, bozulmanın dikey gerçekleşmesinden bunu anlayabiliriz. Ancak sağdaki fotoğrafta bozulma mümkün olan bütün yönlerdedir, buna da kırınım sebep olur. Fotoğrafları karşılaştırdığımızda yanılsamanın sebep olduğu bozulma ile kırınımın sebep olduğu bozulmayı kolayca karşılaştırabiliriz.

Astronomik objelerde bayağı yanılsama en yaygın yanılsamadır. Bayağı yanılsama Dünya’nın yüzeyinin ya da okyanusların yarattığı düşük yoğunluklu sıcak hava tabakası dolayısıyla meydana gelir. Bu yanılsamalar yüzeyde oluşur. Verilen iki fotoğrafta bayağı yanılsamaların örnekleri görülmektedir. İki fotoğrafta da Güneş’in geometrik şekli bozulmuştur ancak dik olan fotoğrafta Güneş batarken, çevrilmiş olan fotoğrafta yüzeyden yükseliyor gibi görünmektedir.

Gün doğumu ve gün batımının bayağı yanılsamalarının şekilleri tüm bayağı yanılsamalar için geçerlidir. Bu şekillerden en çok bilineni, adının Jules Verne tarafından^[1] konulduğu Etrüsk vazo şeklidir. Güneş battıkça Etrüsk vazo şekli değişir, yerini Yunan harfi “omega”ya bırakır. Bazı deneyimsiz gözlemciler bayağı yanılsamaları yansıma olarak adlandırır ancak bu doğru değildir, gerçekte olan şey kırınımdır. Jules Verne Güneş’in batışının bayağı yanılsamasını şöyle tanımlamıştır.^[2]

“Tüm gözler batıya döndü. Güneş denize yaklaştıkça süratle batıyormuş gibi göründü, dalgalı suyun üzerinde göz kamaştırıcı bir iz bıraktı. Daha sonra rengi eski altın renginden kızıla döndü. O an yarım kapalı gözlerine Güneş, parıltılı ve değişen bir çiçek dürbünü gibi göründü. Güneş’in gücü soluyordu, titreyen ışık huzmesi mücevherler gibi parlıyordu. Bunlar olurken ortada en ufak bir bulut ya da sis yoktu, ufuk, tanımlandığı şekilde, beyaz bir kâğıdın üzerine çizilmiş simsiyah bir çizgi gibi, görünüyordu. Hareketsiz bir şekilde kızıl kürenin ufuğa yaklaşmasını izlediler, bir saniyeliğine orada asılıymış gibi geldi onlara. Daha sonra, kırılmış ışınlar, suyun üzerinde duran bir Etrüsk vazosu şeklini aldı.”

Çok nadiren de olsa, Ay ve Güneş dışındaki astronomik objelerin yanılsamaları da görülebilir, ancak bu, astronomik objenin parlaklığıyla doğrudan ilişkilidir.

Sahte yanılsamalar bayağı yanılsamalardan çok daha karmaşıktır. Astronomik objelerin bayağı yanılsamaları sadece iki görüntü oluştururken, sahte yanılsamalar birçok görüntü oluşturabilir. Yanılsama yapmış objelerin şekli sürekli ve tahmin edilemez şekilde değişir. Bir sahte yanılsamanın görülebilmesi için, daha soğuk hava kütlesinin inversiyonda kalmış olması gerekir. Birkaç inversiyon katmanı pankek görünümü şekil yaratır.^[3]

Atmosferik kırılmadan dolayı, Güneş'in doğumu Güneş ufuk çizgisini geçmeden hemen önce başlar. Güneş ışınları Dünya'nın atmosferine girince kırılmaya uğrar. Bu etki Güneş'in erken doğmasına sebep olur. Aynı etkiden dolayı, Güneş, ufuktan kaybolduktan bir süre sonra batar. Normal atmosferik şartlarda, Güneş'in doğuşu ya da batışı, Güneş'in geometrik pozisyonundan yarım derece yukarıdadır. Ancak bazı aşırı koşullarda bu olayı yaratan yarım derecelik açı, iki ila beş dereceye kadar çıkabilir. Buna Novaya Zemlya etkisi denir, çünkü ilk defa Novaya Zemlya’da gözlemlenmiştir. Bu gözlemin yapılabilmesi, astronomik hesaplara göre, Güneş’in ufuk çizgisinin iki derece aşağısında olması sebep olmuştur.

Yine de, not etmeliyiz ki, hava basıncı, göreceli nem ve diğer etmenler bu etkinin ne zaman olacağını kestirebilmemizi imkânsız kılar. Aynı zamanda, bu etki genellikle kutuplara yakın yerlerde olur. Novaya Zemlya Rusya’da bulunan bir kutupsal bölgedir. Bu etki, termoklinler arasındaki yüksek Güneş ışığı yansımasının sonucu bir yanılsamadır. Novaya Zemlya etkisi, Güneş’in olması gerektiğinden erken doğmasını ve olması gerektiğinden geç batmasını açıklayan bir etkidir.^[4] Eğer fazla kırınım olabilecek kadar sıcaklık farkı olursa, bu etki herhangi bir yerde gözlemlenebilir.

Yeşil parlama, bir astronomik objenin doğuşu ya da batışı sırasında gözlemlenebilen nadir bir optik fenomendir. Bu olayda, kısa bir süreliğine, yanılsamanın üzerinde yeşil bir leke görülür. Bu parlamalar atmosferik inversiyonlar sebebiyle oluşur, bu inversiyonlar yoğunluk eğimini arttırır, bu sebeple kırılma da artar. Bu olaylar silsilesi sonucunda yeşil bir parlama görülür. Jules Verne yeşil parlamayı şöyle açıklamıştır.^[5][6] “… yeşil olacak. Ama öyle muhteşem bir yeşil olacak ki, hiçbir ressam onu paletinde elde edemeyecek, hiçbir bitkinin yapraklarında görülmeyecek! Bunu deniz dışında hiçbir şey üretemeyecek. Eğer cennette yeşil varsa, umarım bu yeşildendir!” Bu yeşili görmenin şans getireceğine inanan çokça insan vardır.^[7]

Hikâyeler anlatılır, Uzak kıyılara varmış, Eski denizciler tarafından. Bir denize bakarken, Dikkatli olun Ki daha fazlasını görebilesiniz.

Güneş battığında, Gün sonlandığında Halatlar bağlanırken Ve deniz gökyüzüyle buluşurken Dikkatle aç gözlerini O mistik yeşillik için.

Eğer ki şansın varsa Bakışına yakalanır Kısmetin açılır dostum Gece gökyüzü kızıl ve Sakin bu gece deniz Senin kaderin, tılsımlı bir hayat.

Neptün’ün rehberliği gibi Okyanustaki dalgalar Ki orada, yunuslar atlar ve sıçrar Güzel günler bekler Gözünü oraya dikenleri, O güzel, mistik yeşili görenleri.

Yeşil parlamalar ufuk çizgisinin alçak olduğu her yerden görülebilir. Çöller, okyanuslar ve buzlar bu olayı gözlemlemek için en iyi yerlerdir. Bu yeşilliği kaçırmamak bu yerlerde daha kolaydır. Yine de, iyi bir zamanlamaya ihtiyaç vardır.

“Yakın ufuktan parlayan Güneş’i görebiliyordum. Daha sonra, sadece bir anlığına, bir yeşil parlama gördüm, çölün üzerinde bir uzaylı helyografı gibiydi. Bir süre sonra, gökyüzü Güneş’in ani muhteşemliği ve ani sıcaklığıyla doldu.”

Yukarıdaki gözlemde, yazarın yeşil parlamalı bir bayağı yanılsama gördüğü açıktır. Bu olay, sabahın soğuk havası ve sıcak kumların etkisiyle olmuştur. Nihayetinde yazar, doğanın yarattığı güzel yeşilliklerden birini görmüştür. Yeşil parlama aynı zamanda doğan ya da batan Ay'da da görülebilir. Eğer koşullar uygunsa, sahte Güneş batımı yanılsamalarında birden çok kere bu parlamalar görülebilir. Bazı insanlar Venüs'ten yeşil parlama gördüklerini iddia etmektedir, bu doğru olabilir fakat genellikle doğan ya da batan bir gezegenin yarattığı yanılsamalar karıştırılmaktadır.

Bir astronomik objenin doğuşu ya da batışı sırasında, ışık atmosfer boyunca yayılır. Bu olayın olması bir prizmanın çalışma prensibine benzer, nihayetinde ışık farklı renklere ayrışır. Bu ayrışmada astronomik objenin üst kısımları gazların yoğunluğuna göre maviden yeşile, yeşilden kırmızıya doğru bir renk paletinde görülür.^[8] Alt kısımlar ise daima kırmızıdır. Yeşil çerçeve ise epeyce incedir ve çıplak gözle görülmesi imkânsıza yakındır. Normal koşullarda bir astronomik objenin yeşil çerçevesi, obje ufuk çizgisinden aşağıya indikçe parlaklaşır, buna atmosferin kızıllaşması sebep olur.^[9] Yine de bazı koşullarda yeşil çerçeve ufuk çizgisinin üstünde görülebilir. Amerika Küçük Gözlem Evi'nde Richard Evelyn Byrd tarafından 35 dakika boyunca yeşil çerçevenin yok olup tekrar gözlemlendiği kaydedilmiştir. Batan Güneş'in yeşil çerçevesi genellikle yeşil parlama ve yeşil çerçeve arasında gidip gelir. Aşağıdaki fotoğraf Richard Evelyn Byrd'ün takım arkadaşlarının gördüğünü illüstüre etmesi açısından güzel bir örnektir. YARIM SAAT GÖRÜLDÜ Gözler güney tarafına dönmüştü, yüzeyde bir acelecilik vardı. Gökyüzü çizgisinin üst kısımlarında, Güneş'in asılı kaldığı yerde, küçük ama oldukça parlak bir yeşil leke görüldü. Uzun sayılabilecek bir süre boyunca kaldı, neredeyse birkaç saniye. Daha sonra kayboldu ve tekrar parladı. Bu şekilde kısa bozulmalarla otuz beş dakika boyunca gidip geldi. Alıntıdaki gibi 35 dakika boyunca bu olayı gözlemleyebilmek için özel bir yanılsama açısı gerekmektedir. Yeşil çerçeve Güneş her battığında oluşur ancak çıplak gözle görülmesi oldukça zordur çünkü çok incedir. Yeşil çerçeveyi gözlemlemek için en iyi zaman gün batımından on dakika öncesidir. Yine de Güneş teleskop gibi gözlem aletleri kullanmak için hala oldukça parlaktır. Gözlem aletlerini kağıda dökmek bu açıdan iyi bir fikir olabilir. Gözlemcilerin yeşil çerçeveden çok yeşil parlamayı gözlemlemeleri daha olasıdır.

Soldaki fotoğraf, beş farklı gün batımı fotoğrafından oluşmuştur. Bunların hiçbiri yanılsama değildir. Birinci ve ikinci fotoğraflar deneyimli gözlemcileri bile yanıltabilir. Batan Güneş'in sahte yanılsamaları gibi görünseler bile öyle değildir. Üçüncü ve dördüncü fotoğrafların yanılsama olmadığı kolayca anlaşılabilir. Beşinci fotoğraf yanılsama olmamakla birlikte, Güneş lekesi bile değildir, arkasında Güneş yer alan bir örümceğin fotoğrafıdır. Bu kolajda Güneş'in farklı şekillerde olmasının sebebi genel olarak bulutlardır. Bulut, hava kirliği, duman gibi atmosferik etkiler astronomik objelerin yanılsamasını taklit edecek yanılsamalar oluşturabilirler.