Artvin'de bağcılık

Artvin'de bağcılık, dünyanın en eski bağcılık geçmişine sahip Gürcistan'ın tarihsel bölgeleri olan Lazeti, Klarceti ve Şavşeti bölgelerindeki geleneğe dayanmaktadır. Nitekim geleneksel Gürcü şarap küpleri olan Kvevri (ქვევრი) kalıntıları Şavşat ilçesinin Otluca, Ardanuç ilçesinin Güleş, Artvin'in merkez ilçesinde Bağcılar gibi yerlerde ortaya çıkarılmıştır.^[1][2][3] Öte yandan Gürcistan'ın Acara ve Guria bölgeleri ile Artvin'de benzer asma cinslerinin varlığı da bunu işaret etmektedir. Bu asma cinslerinin bazılarının adları, bugünkü Artvin bölgesindeki yer adlarıyla ilişkilidir. Livanura, Klarculi, Şavşuri, Orcohuli, Hopaturi gibi üzüm türleri bunların başında gelir.^[4] Klarceti-Şavşeti bölgelerinden Gürcistan'a götürülen asma cinslerine, götüldüğü yerlere atfen Livanura, Klarculi, Şavşuri gibi adlar sonradan verilmiş olup özgün adları bilinmemektedir. Bunların dışında, Gürcistan'ın genelinde yaygın olan şaraplık üzüm Saperavi, Artvin ilinin Berta vadisinde, "Gverda (Güverda) Bağları" olarak bilinen bağlarda yetiştirilmektedir.^[5]

Şarap üretimi eskiye nazaran çok azalmış olsa bile, Artvin ilindeki tek şarap üreticisi Mesashuna Şarapları, Saperavi ve Rkatsiteli üzümleri yetiştirmekte ve bu üzümlerden geleneksel Gürcü şarapçılığı yöntemiyle Kvevri içerisinde şarap yapmaktadır.^[6]

Eskiden, Gürcistan'ın diğer bölgelerinde olduğu gibi, üzüm hasatı zamanı Klarceti bölgesinde de bağ ve şarap tanrısı Aguna adına şenlikler yapılıyor olması, Artvin bölgesinde bağcılığın ve şarapçılığın çok eski bir gelenek olduğunu göstermesi açısından önemlidir.^[7] Üstelik bu şenlikler 20. yüzyılın ilk çeyreğinde de devam ettiği görülmektedir. Nitekim Rus idaresi sırasında Tao bölgesinde araştırmalar yapan Gürcü tarihçi ve arkeolog Ekvtime Takaişvili, 1917 yılında Parhali vadisinde Tanrı Aguna’ya adanmış törenlere benzer üzüm hasatı törenleri yapıldığına tanıklık etmiştir. Takaişvili'nin yazdığına göre, bu törenlerde çıplak gençler vücuduna üzüm salkımları asıp dans ediyorlardı. Parhali’nin aşağısındaki köylerde bu törenler yapılırken, Parhali köyünde ise hocalar delikanlıların tören yapmasına izin vermiyordu.^[8]

Bugünkü Artvin ili sınırları içinde kalan Şavşeti bölgesinde de bağcılığın yaygın olduğu çeşitli kaynakların aktardığı bilgilerden anlaşılmaktadır. Şavşeti ve Klarceti bölgelerini dolaşan tarihçi ve dilbilimci Nikolay Marr, 1904 tarihli günlüklerinde, bugünkü Şavşat kasabasının merkezini oluşturan Satlel-Rabat’ın hemen yakınında, “Koçibavuri” denilen yamaç bölgede eskiden bağcılığın yapıldığını ve burada Gürcülerden kalma çok büyük yekpare taştan üzüm teknesi bulunduğunu yazar.^[9]

Artvin vilayeti üzerine çalışmasıyla bilinen Muvahhid Zeki, 1927 tarihli Osmanlıca kitabında Berta'nın yanı sıra Sirya (Tsria) ile Ardanuç bölgelerinde bağcılığın önemli tarımsal faaliyet olduğunu yazmıştır. Bu bölgelerde "Yerli", "Çavuş", "Rezaki" ve "Hekimparmağı" adını taşıyan üzüm cinslerinin yetiştiğini belirtmiştir.^[10] Nitekim Sirya köyünde yetişen üzümlerden "Sirya", Orcohi köyü üzümlerinden "Demiröz" markasıyla şarap üretiliyordu.^[11][12]

1874 yılında Klarceti ve Lazeti bölgelerini gezen Giorgi Kazbegi, Artvin bölgesinde harika üzümlerin yetiştiği iki yer olarak Tsria ve Orcohi'den söz etmiştir.^[13] Nikolay Marr ise, Gverda ile Cmerki köyünde yetişen üzümler arasında “Suereki” (სუერეკი) ve “Aheleki” (ახელეკი) türlerinden söz etmiştir. Marr'ın verdiğini bilgiye göre, Ermeni tacirler Gverda ve Cmerki'de üzüm suyunu küpler içinde batman hesabıyla köylülerden satın alıyor ve Ardanuç'a naklediyorlardı. Gverda Bağları'nda yetişen üzüm Ardanuç'ta şaraba dönüşüyordu. Marr, Karçhal vadisinde eskiden bağcılık yapıldığını, "Verana Bağebi" (Virane Bağlar) olarak adlandırılan bağların birkaç yıl önce yeniden canlandırıldığını ve çok verimli olduğunu belirtmiştir.^[14]

Artvin bölgesinde tarihsel olarak bağcılığın yapıldığının ve şarap imal edildiğinin önemli göstergelerinden biri de yer adlarıdır. Artvin ilinde Murgul ilçesinin Ardıçlı ve Kabaca köylerinde, Merkez ilçesde Ormanlı köyünde, Şavşat ilçesinin Eskikale ve Şenocak köylerinde, Borçka ilçesinin Alaca köyünde “Venahi” (ვენახი: üzüm bağı) adını taşıyan yerler bulunmaktadır.^[15][16] Eskiden Karçhal vadisinden iki önemli yol geçiyordu ve bundan dolayı bu bölgede üç adet kemerli taş köprü bulunuyordu. Bu kervan yolundan biri dereyi izlerken diğeri daha yukarıda dağın eteklerini takip ediyordu. Bu ikinci yola, bölgeden üretilen şarabı satmaya götürdükleri yol olduğu için "Şarap Yolu" deniyordu.^[17] Köklü şarapçılık geçmişi olan Artvin bölgesinde, geç dönemde ve günümüzde üzümün şarap yapımından çok, kurutularak tüketildiği, köme ve pekmez yapıldığı, meyve suyu elde edildiği görülmektedir.^[5][10]

Üzüm cinsleri listesi Tarım ve Orman Bakanlığı'nın hazırladığı Türkiye Asma Genetik Kaynakları Kataloğu ile 2015 yılında yayımlanmış olan Gürcüce Klarceti adı kitap üzerinden hazırlanmıştır.^[18][19] Bugünkü Artvin ili sınırları içinde kalan yerlerden götürülüp Gürcistan'ın Acara ve Guria bölgelerinde yetiştirilen ve Gürcistan Ampelografisi'nde yer alan asma cinsleri de bu listeye eklenmiştir.^[4]