İçeriğe atla

Artuklu Beyliği

Artuklu Beyliği
1102-1409
1200 yılında Anadolu, Artuklu Beyliği, Anadolu Selçuklu Devletinin (Sultanate of Rome) doğusunda görünmektedir.
1200 yılında Anadolu, Artuklu Beyliği, Anadolu Selçuklu Devletinin (Sultanate of Rome) doğusunda görünmektedir.
BaşkentMardin (daha sonra: Harput, Mardin, Hasankeyf)
Yaygın dil(ler)Türkçe
Bey 
• 1098 - 1104
Sökmen Bey
• 1104 - 1109
Hüsameddin Timurtaş
• 1376 - 1407
Zahir Mecdeddin İsa
• 1407 - 1409
Şihabeddin Ahmet
Tarihçe 
• Kuruluşu
1102
• 
1102-1231
• Mardin kolu
1104-1409
• Harput kolu
1185-1224
• Dağılışı
1409
Para birimiDinar
Öncüller
Ardıllar
Çubukoğulları Beyliği
Büyük Selçuklu Devleti
Mervânîler
Karakoyunlular

Artuklu Beyliği ya da diğer adıyla Artuklular, Harput, Mardin ve Hasankeyf bölgelerinde 1102-1409 yılları arasında hüküm sürmüş bir Oğuz Türkmen[1][2][3] beyliğidir.

Artuklular, 1102 yılında, Güney ve Doğu Anadolu Bölgesi'nde Artuk Bey tarafından kurulmuş bir beyliktir. İsmini Türkmen beyi olan Artuk Bey'den almıştır. 1086 yılında Kudüs'ü alan Artuk Bey aynı yıl burada öldü. Daha sonrasında Artuklular Hasankeyf, Mardin ve Harput olmak üzere üç ana koldan idare edildiler.

Hasankeyf kolu, Artuk Bey'in oğlu Sökmen Bey tarafından kurulmuştur. Başkenti Hasankeyf, daha sonra da Diyarbakır olarak belirlenmiştir. 1231 yılında Eyyubiler tarafından yıkılmışlardır.

Mardin kolunun kurucusu İlgazi Bey'dir. Sırasıyla Anadolu Selçuklu, Eyyubi ve Moğol hakimiyetine girmişler, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmışlardır.

Harput kolunun kurucusu Mardin Artuklularından Melik İmameddin Ebubekir'dir. 1224 yılında I. Alaaddin Keykubad, Harput'u alarak bu kola son vermiştir.

Artuklulardan günümüze kadar gelen tarihî eser, hâlen ayakta durmakta olan Malabadi Köprüsü'dür. Malabadi Köprüsü 1147 yılında yapılmıştır. Malabadi Köprüsü dünyanın en büyük taş kemerli köprüsüdür ve Ayasofya'nın kubbesini içine rahatlıkla alabilecek kadar büyüktür.

Tarihçe

Sökmen Bey ve İlgazi Bey, Selçuklu Sultanlığı ile çatışmaya girdikleri El Cezire'de Diyarbakır, Mardin ve Hasankeyf'e yerleştiler. Mardin beyi Sökmen, 1104 yılında Harran Muharebesi'nde Haçlıları mağlup etti. İlgazi Bey, Mardin'de Sökmen'in yerini aldı ve 1118'de kadı İbnü'l-Aşşab'ın isteği üzerine Halep'in kontrolünü ele geçirdi. 1119 yılında, Ager Sanguinis Savaşı'nda Antakya Prensliği İlgazi Bey tarafından mağlup edildi.

Malabadi köprüsü Artuklular tarafından yaptırılmıştır. ilk ismi Akarman veya Karaman köprüsüdür.[4]

Haçlılarla İlgazi Bey, Edessa İlçesini yağmaladıktan sonra barıştı. 1121'de, kuzeye Ermenistan'a gitti ve aralarında kayınpederi Mazyad Dubais II ibn Sadaqah ve Gence Sultanı Melik'in liderliğindeki adamlar da dahil olmak üzere tahmini 15.000-20.000 asker vardı. İlgazi Bey Gürcistan'ı işgal etti ancak 1121 Didgori Savaşı'nda Gürcistan kralı IV. Davit tarafından yenilgiye uğradı. İlgazi Bey 1122'de öldü ve yeğeni Belek Gazi nominal olarak Halep'i kontrol etmesine rağmen, şehir gerçekten İbn El-Keşşab tarafından kontrol ediliyordu. İbn-i Keşşab 1125'te suikastçılar tarafından öldürüldü ve Halep, 1128'de Musul'un atabeyi İmadeddin Zengi'nin kontrolüne geçti.

Belek Gazi'nin ölümünden sonra Artuklular Harput, Hasankeyf ve Mardin arasında bölündü. Hasankeyf beyi Sokman'ın oğlu Rukn el-Daula Dāʾūd 1144 yılında öldü ve yerine oğlu Kara Aslan geçti. Kara Aslan, Zengiler'e karşı Edessa Kontu II. Joselin ile ittifak kurdu ve Joselin 1144'te uzaktayken Zengi Devleti, düşen ilk Haçlı devleti olan Edessa'yı geri aldı (bkz. Urfa Kuşatması). Hasankeyf, Zengi Devleti'nin de vasalı oldu. Kara Aslan'ın oğlu Nūr al-Dīn Muḥammad, kızı Nuraddin Muhammed ile evlenen Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan'a Eyyubi sultanı Selahaddin ile ittifak yaptı. II. Kılıç Arslan ile barış anlaşmasında Selahaddin, Artukluların teknik olarak hala Selahaddin'in henüz kontrol edemediği Musul'un vasalları olmasına rağmen, Artuklu topraklarının kontrolünü ele geçirdi. Bununla birlikte, Artuklu desteğiyle Selahaddin, nihayet Musul'un kontrolünü de ele geçirdi ve yönetimi 1180'lerin sonlarına doğru Selçuklu İmparatorluğu'ndan Eyyubi Sultanlığı'na devretti. Selçuklu İmparatorluğu bundan kısa bir süre sonra 1194'te tamamen dağıldı.

Artuklu hanedanı, Cezire'nin nominal komutasında kaldı, ancak Eyyubi yönetimi altında güçleri azaldı. Hasankeyf şubesi 1198'de Diyarbakır'ı fethetti ve merkezi buraya taşındı, ancak 1231'de Selçuklularla ittifak kurmaya çalışınca Eyyubiler tarafından yıkıldı. Harput kolu, Eyyubiler ile Selçuklular arasındaki kaygan bir politika nedeniyle Anadolu Selçuklu Sultanlığı tarafından tahrip edildi. Mardin kolu daha uzun süre hayatta kaldı, ancak Eyyubiler, Anadolu Selçuklu Devleti, İlhanlılar ve Timurluların bir vasalı olarak hayatta kaldı. Kara Koyunlular Mardin'i ele geçirdi ve sonunda 1409'da Artuklu egemenliğine son verdi.

Hükümdarları

Artuklu hanedanının ana kolları Hasankeyf, Harput, Mardin ve Halep'te bulunuyordu.[5]

Hasankeyf kolu

Bu kol başlangıçta Hasankeyf (Ḥiṣn Kaifā) merkezliydi. Merkezi 1183'te Diyarbakır'a taşındı.

Kara Arslan Sikkeleri (1166~67
  • Sökmen Bey, Artuk Bey oğlu, 1102–1104
  • İbrahim (Hasankeyf Beyi), Sökmen Bey oğlu, 1104–1109
  • Rüknü'l-Devle Davud, Sökmen Bey oğlu, 1109–1144
  • Fahreddin Kara Arslan, Davud Bey'in oğlu, 1144–1174)[6]
  • Nureddin Muhammed, kara Aslan oğlu 1174–1185[6]
  • Kutbeddin Sökmen II, Nureddin Muhammed oğlu, 1185–1201[6]
  • Nasruddin Mahmud, Nureddin Muhammed oğlu, 1201–1222[6]
  • Rükneddin Mevdud, Nasruddin Mahmud oğlu, 1222–1232/33.

Rüknüddin Mevdûd'un hükümdarlığından sonra Artukluların Hasankeyf koluna ait topraklar Eyyubiler'in eline geçti.

Harput kolu

Harput kolu başlangıçta Hasankeyf kolunun bir parçasıydı ancak daha sonra Kara Arslan'a karşı çıkarak bağımsızlığını kazandı.

  • İmâdüddin Ebu Bekir, Kara Arslan'ın oğlu, 1185–1204
  • İbrahim bin Ebu Bekir, 1203–1223
  • Ahmet Hızır, 1223–1234
  • Artuk Şah, 1234.

Harput kolu, 1234 yılında Selçuklu sultanı I. Keykubat tarafından fethedildi.

Mardin kolu

Artukluların Mardin kolu, 1101-1409 yılları arasında Mardin ve Silvan bölgelerinde hüküm sürmüştür ve İlgazi ve kardeşi Alp Yaruk'un torunları tarafından yönetilmiştir.

  • Yâkuti, 1101–1104
  • Ali bin Yakuti, 1104
  • Sökmen, 1104–1115
  • İlgazi, son of Artuk, 1115–1122
  • Timurtaş, 1122–1154
  • Necmeddin Alpı, 1154–1176
  • II. İlgazi, 1176–1184
  • Hüsâmeddin Yavlak Arslan, 1184–1203
  • Artuk Arslan, 1203–1239
  • I. Necmeddin Gazi, 1239–1260
  • Muzaffer Fahreddin Kara Arslan,1260–1292. Moğol hâkimiyetini tanıdı
  • Şemseddin Dâvud, 1292–1294
  • II. Necmeddin Gazi, 1294–1312
  • Ali Alpı, 1312
  • el-Melikü’s-Sâlih, 1312–1364
  • el-Melikü’l-Mansûr Ahmed, 1364–1367
  • el-Melikü'l Mahmūd (second rule), 1367
  • II. Şemseddin Dâvud, 1367–1376
  • Mecdüddin İsa, 1376–1407
  • Şehâbeddin Ahmed, 1407–1409.

Mardin kolu, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından fethedilmiştir.

Halep kolu

Halep'i yöneten Artuklu kolu, Mardin kolunun bir uzantısıydı.

Halep, 1128 yılında Zengilerin eline geçmiş ve 1183 yılına kadar Zengi hanedanı tarafından yönetilmiştir.

Resimler

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Middle East Conflicts from Ancient Egypt to the 21st Century, Spencer C. Tucker s;547
  2. ^ Islamic Desk Referenc Compiled from The Encyclopaedia of Islam, E.J. van Donzel s;167
  3. ^ Turkish Myth and Muslim Symbol: The Battle of Manzikert, Carole Hillenbrand s;103
  4. ^ Hillenbrand, Carole (1979). The History of the Jazīra 1100-1150: the contribution of Ibn Al-Azraq al-Fāriqī (PhD thesis). University of Edinburgh. s. 314, 317, 444, 445–447, 500, 549.
  5. ^ Bosworth, Clifford E., The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual, Columbia University Press, New York, 1996, pgs. 194-196
  6. ^ a b c d Whelan 1988, s. 146.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Mardin</span> Mardin ilinin merkezi olan şehir

Mardin, Türkiye'nin Mardin ilinin merkezi olan şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Belek Gazi</span>

Belek Gazi,, Selçukluların Harput, Dersim, Halep ve Genç emiri olan Türkmen komutan. Bugün dahi adı hâla Elazığ'da sık sık anılarak yad edilen, dönemin Harput Emir'i ve Türk Orduları Başkumandanı'dır. Harput Türkmenlerinin, Gakgoşların atasıdır. Belek Gazi, Haçlılara karşı imha edici muharebelerle büyük zaferler kazanan, Anadolu'nun Türkleşmesinde büyük rol oynayan, kahramanlığı ile nam salmış, adil ve şefkatli bir Türk fatihiydi. Belek Gazi kendi döneminde gelişen Haçlı Seferlerine karşı büyük başarılar göstermiş, 1122 yılında Urfa kontu I. Joselin'i, 1123'te ise onu kurtarmaya gelen Kudüs Kralı II. Baudouin'i esir ederek zincire vurmuş ve ikisini de Harput kalesinde hapsetmiştir. Bu üstün başarıları üzerine Büyük Selçuklu Sultanı tarafından "Türk Orduları Başkumandanı" tayin edilmiştir. Kendisine "Gazi" unvanı verilmiştir. Belek Gazi 1124 yılında ise Menbiç kalesini kuşatırken göğsüne isabet eden bir okla şehit düşmüştür. Onun vefatı Müslümanların duraklamasına ve Haçlıların ise bir süre yükselişine sebep olsa da Belek Gazi'nin ölümünden 14 yıl sonra doğan, Eyyubi Sultanı olan ve Haçlılara karşı büyük başarıları devam ettiren Selahattin Eyyubi çıkıvermiştir.

<span class="mw-page-title-main">Suriye Selçukluları</span> 1092-1117 tarihleri arasında Suriye bölgesini yönetmiş Türk devleti

Suriye Selçukluları, 1092-1117 tarihleri arasında Suriye bölgesini yönetmiş Türk devletidir.

<span class="mw-page-title-main">Malabadi Köprüsü</span> Tarihî köprü

Malabadi Köprüsü veya orijinal adıyla Akarman Köprüsü, Silvan'a 23,2 km uzaklıkta Silvan ilçe sınırları içerisinde yer alan ve Oğuz Türkleri'nden Artuklu beyliğinin önderi Hüsameddin Timurtaş tarafından yaptırılmış tarihi bir köprü. Silvan'dan rahatlıkla ulaşım imkânı vardır. Diyarbakır Tarihi Eserler Envanteri'ne kayıtlıdır. Malabadi Köprüsü 1989 yılında Silvan Belediyesi tarafından restore edilmiştir. Malabadi Köprüsü Silvan Belediyesi'nin logosunu oluşturan ana unsurdur. Malabadi Köprüsü Silvan ilçesine ait bir köprüdür.

I. Tutuş veya Tacüddevle Ebu Said Tutuş Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Alp Arslan'ın oğlu ve birinci Suriye Selçuklu Devleti hükümdarı.

<span class="mw-page-title-main">Emir Mengücek</span>

Emir Mengücek, Büyük Selçuklu Devleti Sultanı Alp Arslan'ın komutanlarından, 1080'de Mengücekliler Devleti'nin kurucusudur.

Haçlı seferleri kronolojisi:

Artuklu Beyliği 1102-1409 yılları arasında Mardin, Hasankeyf ve Harput bölgelerinde hüküm süren bu Türkmen beyliği Sökmen Bey'e dayanan Sökmenoğulları ve İlgazi Bey'e dayanan İlgazioğulları olarak iki hanedana ayrılmışlardır.

Artuk Bey, Artuklu Beyliği'nin kurucusu olan Türk komutandır.

Sökmen Bey Türk komutan ve yönetici.

<span class="mw-page-title-main">İlgazi Bey</span>

İlgazi Bey veya tam ismiyle Necmeddin İlgazi bin Artuk, Türk asker ve yönetici.

<span class="mw-page-title-main">Dilmaçoğulları Beyliği</span>

Dilmaçoğulları Beyliği, 1085-1192 yılları arasında Bitlis ve Erzen'de egemen olan Türk beyliğidir. Kurucusu, Büyük Selçuklu hükümdarı Alp Arslan'ın komutanlarından Dilmaçoğlu Mehmed Bey'dir (Hükümdarlığı:. Kuruluş döneminde Büyük Selçuklu Devleti'ne biçimsel bağlılığını sürdüren Dilmaçoğulları, Toğan Arslan döneminde en parlak yıllarını yaşadılar. Saltuklular ve Artuklular ile birlikte Haçlılara ve Gürcülere karşı savaştılar.

Aksungur El-Hacib, tam adıyla Kasım ad-Davla Ebu Said Aksunkur el-Hacib, Aq Sunqur al-Hajib ya da Aksungur el-Hacip, Büyük Selçuklu Devleti altında, Sultan Melikşah saltanat dönemi'nde, 1086 - 1094 arasında, Selçuklu Halep Emirliği yapan yönetici.

<span class="mw-page-title-main">Kamil bin Adil</span> Eyyûbiler Devletinin Mısır Sultanı

Kamil bin Âdil (Arapça: "الملك الكامل" محمد بن سيف الدين أحمد" 1218-1238 döneminde dördüncü Eyyubiler Mısır Sultanı olarak, 1237-1238 yılları arası ise sekizinci Eyyubiler Suriye Sultanı olarak hüküm sürdü. Melik Kâmil feraseti ve siyasetteki ustalığıyla kardeşleri arasında temayüz etmiş, zekâsını ve dürüstlüğünü fark eden babası tarafından veliaht tayin edilmiştir. Sultan Adil henüz sağlığında ülkeyi oğulları arasında bölüştürmüş, Bilädü'şâm bölgesindeki Eyyübi topraklarını Melik Muazzam İsa'ya; Cezire'nin bir kısmını, Meyyafärikîn, Ahlât ve civar bölgelerini Melik Eşref Musa'ya; Ruha'yı Şihäbüddin Gâzi'ye; Caber Kalesi'ni Hafız Arslanşah'a, Mısır'ı ise Melik Kâmil'e bırakmıştır. Yemen ve Mekke, Mısır, Suriye, Anadolu ve el-Cezîre gibi çok geniş bir alanda hâkimiyet kurmayı başaran el-Melikü'l-Kâmil Mekke'de okunan bir hutbede “sultânü’l-kıbleteyn, rabbü’l-alâmeteyn, hâdimü’l-haremeyni’ş-şerîfeyn, Halîlü emîri’l-mü’minîn” lakaplarıyla anılmış ondan fazla hükümdar tarafından metbû tanınmıştır.

Fahrülmülk Rıdvan bin Tutuş Büyük Selçuklu Devleti hükümdarı Alp Arslan'ın torunu ve Suriye Selçuklu Devleti hükümdarı Tutuş'un oğlu idi. 1095-1113 döneminde Suriye Selçuklu Halep Meliki olarak hüküm sürdü.

Sultanşah, (1108-1117) Suriye Filistin Halep Hükümdarı.

Rüknü'l-Devle Davud,, Artuklu Beyliği'nin Hasankeyf kolunun Türkmen emiri. Sökmen Bey'in oğluydu ve kardeşi İbrahim'in ardından tahta geçti.

Yakuti bin Alp Yaruk bin Artuk, Artukoğulları hanedanının bir üyesi, Selçuklu lideri Artuk Bey'in torunu ve İlgazi ve Sökmen Bey'in yeğenidir. Yakuti, Mardin'i ele geçirerek Artuklu Beyliği'nin Mardin kolunu kurmuştur.

Togan Arslan Dilmaçoğulları Beyliği'nin Türk beyiydi.