Ardeşen
| Ardeşen | |
|---|---|
 Eski belediye logosu | |
 Türkiye'de yeri | |
 İlçe sınırları haritası | |
| Ülke | Türkiye |
| İl | Rize |
| Coğrafi bölge | Karadeniz Bölgesi |
| İdare | |
| • Kaymakam | Ekrem Çeçen[1] |
| • Belediye başkanı | Enver Atagün (CHP)[2] |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 743 km² |
| Rakım | 10 m |
| Nüfus (2018) | |
| • Toplam | 41.084 |
| • Kır | 11,818 |
| • Şehir | 30.577 |
| Zaman dilimi | UTC+03.00 (TSİ) |
| Posta kodu | 53400 |
| İl alan kodu | 464 |
| İl plaka kodu | 53 |
Ardeşen (Lazca: Art̆aşeni / არტაშენი), Rize iline bağlı bir ilçe ve bu ilçenin idari merkezidir.
Tarih
Ardeşen'in eski adı Artaşeni'dir.[5][6] Artaşeni (არტაშენი / ართაშენი) adı, "arta" (არტა / ართა) ve "şeni" (შენი) kelimelerinden oluşur. "Şeni" kelimesi Gürcücede ev, yerleşim anlamına gelir.[7] Artaşeni'deki ilk kelime ise, Zerdüşti dininde Ahura Mazda'nın tezahürlerinden (Ameşa Spenta) biri olan Arta olabilir.[8] Bu durumda Artaşeni, "Arta'nın evi" gibi bir anlama gelir. Artaşeni Türkçeye Ardeşen olarak girmiştir. Nitekim 1835 tarihli Osmanlı nüfus defteri ile 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesi ve 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Ardeşen (آردەشین) olarak geçer.[9][10][11]
Eskiden köy statüsüne sahip olan Artaşeni'nin bulunduğu Lazeti bölgesi, Antik Çağ'da Kolheti Krallığı'nın sınırları içinde bulunuyordu. Osmanlılar, Trabzon İmparatorluğu'nu 1461'de ortadan kaldırdıktan sonra, 1547 yılında bu bölgeyi de tamamen ele geçirmiştir.[12] Artaşeni Kilisesi de bu dönemden kalmıştır. Bu yerleşim, 1876 tarihli Trabzon Vilayeti salnamesine göre, Trabzon Vilayeti'nin Lazistan sancağının Atina kazasına bağlıydı. Nüfusu 42 hanede yaşayan 110 kişiden oluşuyordu. Ancak bu sayının sadece erkek nüfusundan ibaret olması ihtimali de vardır. Köyde vergiye tabi hayvan varlığı olarak 85 inek ve 15 öküz kaydedilmiştir.[13]
Kültür tarihçisi Nikolay Marr, 1910 yılında Lazistan bölgesine yaptığı araştırma gezisinde köyün adını "Artaşeni" şeklinde yazmıştır. Marr, Atina kazasında 69 köy bulunduğunu, bunlardan 64'ünde Lazca konuşulduğunu yazmıştır. Artaşeni de Lazcanın konuşulduğu köylerden biriydi.[14]
Artaşeni köyü, Birinci Dünya Savaşı'nda Rusların eline geçmiştir. Gürcü dilbilimci İoseb Kipşidze, Rus idaresi sırasında, 1917 yılında Lazistan bölgesindeki araştırma gezisinde köyün adını Artaşeni (ართაშენი) şeklinde yazmıştır. Kipşidze Artaşeni adıyla hem bir bölgeden hem de bir köyden söz etmiştir. Kipşidze'nin verdiği bilgiye göre bu sırada Artaşeni köyünde 68 hanede 283 kişi yaşıyordu. On yedi hane de köyü terk etmişti. Artaşeni bölgesinde ise 25 köy bulunuyordu. Bölgenin nüfusu 2.370 hanede yaşayan 12.250 kişiden oluşuyordu. 150 hane ise savaş sırasında bölgeyi terk etmişti.[15]
Artaşeni köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Rize vilayetinin Atina kazasının Ardeşen nahiyesinin köylerinden biriydi. Ardeşen nahiyesi 26 köyden oluşuyordu.[11] 1935 genel nüfus sayımında, Rize ve Artvin vilayetlerinin birleştirilmesiyle kurulmuş olan Çoruh vilayeti içinde aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 654 kişiden oluşuyordu. Bu tarihte Atina kazasının adı Pazar olarak değiştirilmişti ve Ardeşen nahiyesi Pazar kazasına bağlıydı.[16]
Ardeşen, bir nahiye ve nahiye merkezi olarak Pazar kazasına bağlıyken, 1 Mart 1953'te ilçe ve ilçe merkezi haline gelmiştir. Nitekim 1955 genel nüfus sayımında Ardeşen kazası, merkez nahiye ile Çamlıca nahiyelerinden oluşuyordu. 1965 gelen nüfus sayımında Ardeşen kasabasının nüfusu 5.488 kişiden oluşuyor ve bu nüfus içine 2.522 kişi okuma yazma biliyordu. Ardeşen ilçesinde ise 22.864 kişi yaşıyordu ve bu nüfus içinde 8.405 kişi okuryazardı.[17]
Ardeşen ilçesinde tarihî eser olarak cami, kilise, kemer köprü ve ev örnekleri bulunmaktadır. Ayrıca Seslikaya Köyü'nde bulunan Hasan Dede (Efendi) Türbesi de (1890) önemli tarihî eserlerdendir.[18]
Coğrafya
Rize il merkezine 45 km mesafede yer alır. 743 km² yüz ölçümüne sahip ilçe, 1 belde, 42 köy ve yedisi Tunca Beldesi'ne bağlı 28 mahalleden oluşmaktadır. Doğusunda Fındıklı, batısında Pazar, güneyinde Altıparmak Dağları ve kuzeyinde Karadeniz ile çevrilmiş olup, kıyı uzunluğu 10 km'dir.
Genel olarak ılıman, dört mevsim yağışlı bir iklime sahip olan ilçenin ortalama sıcaklığı 15 derece civarındadır. İç kısımlarına gidildikçe iklimi biraz daha sertleşmektedir.
Ardeşen'in sarp ve engebeli arazisinin neredeyse dörtte biri ormanlık alandır. %10 civarındaki tarıma elverişli arazisinde yetiştirilen başlıca tarım ürünü çaydır. Çay dışında yetişen fındık, kivi, mısır gibi ürünler çoğunlukla ilçe içerisinde tüketilmektedir. İlçede yapılan hayvancılığın da bu faaliyetle uğraşan ailelerin ihtiyacına yönelik olduğu söylenebilir.
İlçede süregelen silah üretimini yasal bir çerçeveye oturtmak amacıyla 1993 yılında kurulan ASİLSAN, Türkiye'nin ilk özel silah fabrikası olma özelliği taşımaktadır. İlçede ayrıca 1958 yılında kurulmuş bir kereste fabrikası bulunmaktaydı.[19]
En büyük akarsuyu olan Fırtına Deresi'nde, elverişli pek çok parkur bulunduğundan rafting yapılabilmektedir. Tabrika Yaylası'nın da içinde olduğu çok sayıda yaylası bulunmaktadır.[20]
Nüfus
Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi'nin 2019 verilerine göre ilçe merkez nüfusu bakımından Rize'nin, merkez ve Çayeli ilçesinin ardından 3. en kalabalık ilçesidir. İlçede yaşayan etnik gruplardan bahsederken ilçe nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Lazların dışında Hemşinlilerden de bahsetmek gerekir.
| Yıl | Toplam | Şehir | Kır |
|---|---|---|---|
| 1955[21] | 27.307 | 4.035 | 23.272 |
| 1960[22][a] | 20.771 | 4.558 | 16.213 |
| 1965[23] | 22.864 | 5.488 | 17.376 |
| 1970[24] | 26.463 | 6.550 | 19.913 |
| 1975[25] | 29.721 | 7.980 | 21.741 |
| 1980[26] | 31.996 | 9.582 | 22.414 |
| 1985[27] | 36.308 | 13.403 | 22.905 |
| 1990[28] | 39.761 | 17.340 | 22.421 |
| 2000[29] | 58.499 | 45.392 | 13.107 |
| 2007[30] | 38.524 | 26.762 | 11.762 |
| 2008[31] | 39.001 | 24.965 | 14.036 |
| 2009[32] | 39.417 | 27.330 | 12.087 |
| 2010[33] | 39.660 | 26.836 | 12.824 |
| 2011[34] | 40.700 | 28.618 | 12.082 |
| 2012[35] | 40.341 | 28.113 | 12.228 |
| 2013[36] | 40.109 | 25.895 | 14.214 |
| 2014[37] | 40.478 | 26.813 | 13.665 |
| 2015[38] | 40.278 | 27.463 | 12.815 |
| 2016[38] | 40.669 | 28.171 | 12.498 |
| 2017[38] | 40.640 | 27.925 | 12.715 |
| 2018[38] | 41.084 | 25.436 | 15.648 |
| 2019[38] | 41.106 | 29.484 | 11.622 |
| 2020[38] | 42.395 | 30.577 | 11.818 |
İklim
Ardeşen'de okyanusal iklim (Köppen: Cfb) görülmektedir.
 Ardeşen iklimi  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Aylar | Oca | Şub | Mar | Nis | May | Haz | Tem | Ağu | Eyl | Eki | Kas | Ara | Yıl |
| Ortalama sıcaklık (°C) | 6,6 | 6,9 | 8,1 | 11,9 | 15,5 | 19,4 | 21,7 | 21,8 | 19,4 | 15,6 | 12,1 | 8,5 | 14,0 |
| Ortalama yağış (mm) | 194 | 142 | 118 | 85 | 79 | 140 | 121 | 156 | 200 | 249 | 217 | 224 | 160,4 |
| Kaynak: Climate-Data.org[39] | |||||||||||||
Eğitim ve sağlık
İlçede Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlı 1 halk eğitim merkezi, 1 öğretmen evi ve akşam sanat okulu, 1 mesleki ve teknik eğitim merkezi, 2 anaokulu, 10 ilkokul, 7 ortaokul, 8 lise bulunmaktadır. Ayrıca Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi'nin Turizm Fakültesi'yle Meslek Yüksekokulu'nun bulunduğu bir yerleşkesi bulunmaktadır.
Özel sağlık merkezleri dışında üç adet aile sağlığı merkezi bulunan ilçede vatandaşlar, Ardeşen ve Pazar'da bulunan devlet hastanelerinin birleştirilmesiyle 2011 yılında hizmete giren Kaçkar Devlet Hastanesi'nden de sağlık hizmeti almaktadır.
Politika
Yerel seçimler
| Ardeşen Belediye Başkanları ve Partileri[40] | |
|---|---|
| Dönem | Belediye Başkanı |
| 1953-1961 | Muhammet Kabaoğlu (AP) |
| 1961-1964 | Niyazi Akay (CHP) |
| 1964-1973 | Muhammet Kabaoğlu (AP) |
| 1973-1980 | Nazmi Alçın (CHP) |
| 1981-1986 | Lütfü Alemdar (SODEP) |
| 1986-1989 | Avni Kabaoğlu (ANAP) |
| 1989-1994 | Nazmi Alçın (SHP) |
| 1994-2002 | İmdat Sütlüoğlu (RP, FP) |
| 2002-2014 | Mümtaz Sinan (AKP) |
| 2014-2019 | Hakan Gültekin (AKP) |
| 2019-2024 | Avni Kahya (AKP) |
| 2024- | Enver Atagün (CHP) |
Notlar
- ^ Çamlıhemşin ilçesinin kurulması ile nüfus azalmıştır.
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Mayıs 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2012.
- ^ "Ardeşen Belediyesi Resmi Web Sitesi/Anasayfa". Ardeşen Belediyesi. 10 Şubat 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2012.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 23 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2012.
- ^ "İuri Siharulidze, Çaneti / Lazeti (ჭანეთი / ლაზეთი) 2 cilt, I. Cilt, Batum, 1977, s. 92". 29 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2024.
- ^ İrfan Aleksiva - İsmail Bucaklişi, Svacoxo - Laz Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2009, s. 128, ISBN 978-605-89094-0-3
- ^ ""შენი", A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt". 21 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2024.
- ^ ""ართა" - Biblioviki - Gürcistan Parlamentosu Ulusal Kütüphanesi". 9 Temmuz 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ağustos 2024.
- ^ Murat Ümit Hiçyılmaz, Çayeli’nden Oyani - 1835 Arhavi-Hopa-Fındıklı Nüfus Kayıtları, İstanbul, 2015 ISBN 978-975-995-586-1
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 372, ISBN 9789157871117.
- ^ a b Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 620.
- ^ ,,კოლხური (მეგრულ-ლაზური) ენა", (Hazırlayanlar) Rusudan Amirecibi-Mullen (editör), Nana Danelia, İnga Gundua, Tiflis, 2006, s. 22. 19 Haziran 2024 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 99940-61-43-7
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 373, ISBN 9789157871117.
- ^ Nikolay Marr, Lazistan'a Yolculuk (Çeviri: Yulva Muhurcişi), İstanbul, 2016, s. 73, ISBN 9786055753634.
- ^ "İoseb Kipşidze, "Çaneti'de Yolculuk" (ჭანეთში მოგზაურება), მოამბე / Bulletin, I. Cilt, Tiflis 1937, s. 156-157". 26 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2024.
- ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 23.
- ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1968, s. 524.
- ^ "Ardeşen". 14 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2020.
- ^ Tarkan, Tevfik (1973). Rize-Hopa yöresi coğrafı etüdü. Atatürk Üniversitesi Basımevi. s. 67. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2024.
- ^ "Ardeşen Yaylaları". rizeliyiz.biz. 1 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2023.
- ^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı" (PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
- ^ . "İl, İlçe, Bucak ve Köyler itibarıyla nüfus" (PDF). 23 Ekim 1960 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Şubat 2021.
- ^ "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
- ^ "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
- ^ "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
- ^ "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
- ^ a b c d e f
- "Merkezi Dağıtım Sistemi" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
- "Ardeşen Nüfusu - Rize". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.
- "Rize Ardeşen Nüfusu". nufusune.com.
- ^ "Climate: Ardeşen". Climate-Data.org. 9 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2014.
- ^ "Eski Başkanlar, Ardeşen". 1 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2022.
Dış bağlantılar
- Ardeşen Kaymakamlığı6 Şubat 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Ardeşen Belediyesi10 Şubat 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Ardeşen Şehir Portalı3 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
