Ardanuç

Ardanuç
İlçe
Kasabanın genel görünümü
Ardanuç'un Artvin ilindeki konumu
İlçe sınırları haritası
Ülke	Türkiye
İl	Artvin
Coğrafi bölge	Karadeniz Bölgesi
İdare
• Kaymakam	Mehmet Çelik[1]
• Belediye başkanı	Emrah Yılmaz (AK Parti)
Yüzölçümü
• Toplam	958 km²
Rakım	490 m
Nüfus  (2018, 2000)
• Toplam	12.056, 5,294
• Kır	-
• Şehir	-
Zaman dilimi	UTC+03.00 (TSİ)
Posta kodu	08300
İl alan kodu	466
İl plaka kodu	08
Resmî site Ardanuç Belediyesi

Ardanuç (Gürcüce: არტანუჯი; “art’anuci”), Karadeniz Bölgesi’nin doğu ucunda, Artvin iline bağlı ilçe ve bu ilçenin merkezidir. Ardanuç adı Gürcüce Artanuci’den gelir. Ardanuç kenti, tarihsel Klarceti bölgesinin en eski yerleşim yerlerinden biridir. Ortaçağda Gürcü hanedanı Bagrationilerin önemli merkezlerinden biri olmuştur. Ardanuç kasabası Artvin kentine 39 kilometre uzaklıktadır. İlçenin rağbetle tüketilen yemeklerinden birisi de çağ kebabıdır.

Türkçedeki Ardanuç adı Gürcüce Artanuci’den (არტანუჯი) gelir. Osmanlılar 16. yüzyılda bu yerleşmeyi ele geçirince, adını da Gürcüceden almıştır. Bundan dolayı 17. yüzyıl Osmanlı kayıtlarında yerleşmenin adı Ardanuç değil Ardanuc olarak yazılmıştır.^[4]

Artanuci'den değişime uğramış olan Ardanuç, Ahameniş döneminde, Gürcistan’da da yayılmış bir din olan Zerdüştiliğe bağlı olarak ortaya çıkmış bir yer adı olarak kabul edilir. Bu yer adının kökü olan Arta, eski Farsça’dan gelir ve Zerdüştilikte "Aša" olarak da bilinen tanrının adıdır. Arta, sadece Ardanuç'a değil, Artavani, Artahi, Artani ve Artaşeni’ye de adını vermiştir.^[5][6]

Yunan matematikçi ve coğrafyacı Ptolemaios’un İS. 2. yüzyılda İberia Krallığı kenti olarak sözünü ettiği Artanissa'nın Ardanuç olduğu sanılır.^[7] Ancak Ptolemaios Gürcüce adı Yunancaya uydurup yazmış olabilir. Osmanlıca Ardanuc adı Osmanlıların son döneminde ya da Cumhuriyet döneminin başlarında Ardanuç’a dönüşmüş olabilir.^[8]

Çoruh Nehri'nin bir kolu olan Ardanuç Çayı kıyısında yer alan Ardanuç, İsa’dan önce de bir yerleşim yeriydi. Temel olarak tarihsel Gürcistan toprakları üzerinde kurulmuş olan Kolheti ve İberia krallıklarının sınırları içinde yer alıyordu.^[9] Bununla birlikte, klasik kronolojiyle bölge tarihini aktaran kaynaklara göre, bulunduğu yer itibarıyla Ardanuç, MÖ 9. yüzyıldan itibaren Urartu sınırları içindeyken, İMÖ 7. yüzyılda Kimmerler ve İskitler tarafından yağmalandı.^[10]

Yakın zamanlarda siyasal ve demografik kaygılarla kaleme alınmış kitap ve makalelerde, Kimmer ve İskitlerin Türk olduğu, o dönemde Tao-Klarceti’ye yerleştikleri ve günümüzde bu bölgenin nüfusunun atalarının “Kimmer Türkü” ya da “İskit Türkü” olduğu ileri sürülmüştür. Bir başka yaklaşım ise 13. yüzyılda bu bölgeye Kıpçakların yerleşmiş olduğu ve Ardanuç’un da içinde yer aldığı bölgenin “Kıpçak Türkü” nüfusuyla meskun olduğu iddia edilmektedir.^[11] Ne var ki benzer savlara eski yazılı kaynaklarda rastlanmamaktadır. Aksine eski kaynaklar Ardanuç'ta asıl olarak Gürcülerin ve Ermenilerin meskûn olduğunu göstermektedir. Örneğin Muvahhid Zeki 1927'de Ardanuç'un iki mahallesi (Müslüman ve Ermeni) olduğunu, ama Ermenilerin artık kasabada yaşamadığını yazmıştır.^[12]

Antik çağ yazılı kaynaklarda Ardanuç adına rastlanmaz. Ancak Yunan matematikçi ve coğrafyacı Klaudios Ptolemaios’un İS. 2. yüzyılda İberia Krallığı kenti olarak sözünü ettiği Artanissa'nın Ardanuç olduğu sanılır.^[7] Daha geç dönemde birkaç Gürcüce kaynakta, bugünkü Ardanuç’a kaynaklık eden Artanuci adına rastlanır. Kartlis Tshovreba’nın yazarlarından biri olan tarihçi Cuanşeri Ardanuç’tan “Klarceti’nin ortasında yer alan köy” olarak söz etmiştir.^[13]

Ardanuç’un da içinde yer aldığı Klarceti bölgesinin en eski merkezi Tuharisi’ydi. 5. yüzyılın sonlarında Klarceti prensleri (eristavi) ikametgâhını Tuharisi’den Ardanuç’a taşıdı. Gürcü tarihçi Cuanşeri’ye göre Gürcü kralı Vahtang Gorgasali Ardanuç’u gördü, burayı beğenip merkez olarak seçti ve süt kardeşi Artavazi'yi buranın prensi olarak atadı. Ondan burada bir kale inşa etmesini istedi.^[14] Ancak bazı kaynaklarda zaten var olan kalenin Vahtang Gorgasali tarafından ihya edildiği belirtilir.

Ardanuç Kalesi 8. yüzyılda terk edilmiş olmalı ki Gürcü kralı I. Aşot Kurapalati 810’larda yeniden ayağa kaldırdı. Bazı kaynaklara göre Ardanuç Kalesi, Emevi halifesi II. Mervan tarafından (688-750) kuşatılmış ve tahrip edilmişti. Bundan dolayı I. Aşot hem kaleyi hem de kenti yeniden kurmuştur. Bu tarihten sonra Ardanuç Aşot’un vârislerinin merkezi haline geldi ve şehir, konumu sayesinde hızla gelişip önemli ticaret merkezlerinden biri oldu.

Ardanuç, 9. yüzyılın sonunda I. Aşot’un büyük kardeşi Adarnase’nin vârislerine geçti ve ailenin üyeleri “Ardanuçlu” olarak anılmaya başladı. Bu unvanı alan ilk kişi de Sumbat Mampali (ö. 889) oldu. Sumbat’tan sonra Ardanuç’u Bagrat Mampali (889-909) ve Bagrat Mampali’nin oğlu Gurgen (909-923) idare ettiler. Gurgen’in oğlu olmadığı için Ardanuç kardeşi Aşot’a geçti, ama Aşot’un damadı Gurgen kentin ortak yöneticisi oldu. Damadından korkusuna Aşot Ardanuç’u Bizans imparatoruna verdi ve Bizans askerleri kaleye yerleşti. Bu olay Bagrationilerin tepkisine yol açınca Bizans imparatoru kenti Aşot’a iade etti. Fakat kısa süre sonra damadı Gurgen kaleyi ele geçirdi. 941’de Gurgen ölünce, kale Aşot’un kızı olan karısına kaldı. Fakat Bagrationiler kalenin kadına geçmesini kabul edilemez bulup Ardanuç'u Aşot’un kuzeni prensler prensi Sumbat’a (ö. 998) verdiler. 1010 yılında Gürcistan kralı III. Bagrat kaleyi vârislerinden tamamen alıp kendi egemenliğine kattı.^[15] Bu tarihten sonra Ardanuç siyasi açıdan önemini kaybetti, ama önemli kentlerden biri olma özelliğini korudu. Kurucu Davit’in vakanüvisin anlatımına göre, 1080 yılında, Gürcü kralı II. Giorgi’yi mağlup eden Büyük Selçuklular kenti ele geçirip yaktılar. 13. yüzyıldan sonra Gürcü Samtshe atabeglerinin yönetiminde olan Ardanuç’u Erzurum beylerbeyi İskender Paşa 1551’de II. Kaihosro’nun elinden aldı. Böylece kale ve şehir Osmanlı yönetimine geçmiş oldu. İskender Paşa, büyük bir olasılıkla eski bir kiliseyi yıktırmış ve bu kilisenin taşlarını da kullanarak 1553’te hizmete giren İskender Paşa Camisi’ni inşa ettirmiştir. Gürcüce yazıtı olan kiliseye ait taş bugün de caminin duvarındadır.

Osmanlılar Tao-Klarceti bölgesini tamamen ele geçirince bu topraklarda Çıldır Eyaleti’ni kurdular. Ardanuç bu eyaletin livalarından biri haline geldi.^[16] Bu sırada Ardanuç’un nüfusu büyük bölümü Gürcülerden oluşuyordu. 17.-18. yüzyıllarda Gürcülerin çoğunluğu Müslüman oldu. Küçük bir kısmı da Katolikliğe geçti. Bu arada Ardanuç’a Katolik Ermeniler yerleştirildi. 19. yüzyılın ortalarında Katolikler kent nüfusunun çoğunluğunu oluşturuyordu.^[15]

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Ardanuç, Osmanlıların 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda yenilmesinin ardından Rusya İmparatorluğu’na katıldı. 1910 Rus kayıtlarına göre Ardanuç, Artvin ilinin (okrug) Ardanuç ilçesinde (uçastka) bir köydü. Nüfusun çoğunluğu Ermenilerden oluşuyordu.^[17] I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Ardanuç, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Gürcistan hükûmetine 23 Şubat 1921’de verdiği nota doğrultusunda Gürcü birlikleri bölgeden çekildi. Türk birlikleri genel bir harekâtla Tao-Klarceti bölgesinin büyük kısmını (Artvin ve Ardahan) ile Batum’u işgal etti.^[18] Ancak Türk birlikleri Giorgi Mazniaşvili komutasındaki Gürcü ordusu tarafından Batum’dan çıkarıldı ve sadece, Ardanuç’un da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye sınırları içinde kaldı. 1945 yılına kadar Artvin'e bağlı bir bucakken o yıl ilçe olmuştur.^[19]

Bugünkü Ardanuç kasabası eski yerinde değildir. Eski yerleşme (Eski Ardanuç) ile yeni yerleşme (Yeni Ardanuç) arasında biraz mesafe vardır. 20. Yüzyılda kasabanın yeri değiştirildi ve yerleşme Ardanuç Çayı’nın düz bir alan olan sağ kıyısına taşındı. Eski yerleşme ise akarsuyun sol kıyısındadır ve bugün de Adakale olarak anılmaktadır. Yüksekçe bir yerde kayalık bir düzlükte yer alan Adakale, Gürcüce Artanuci olarak adlandırdığı tarihi yerleşmedir. Bu kayalık alanın tepesinde de Ardanuç Kalesi yer alır.

Ardanuç kasabası ile çevresinde (ilçe sınırları içinde), özellikle erken Orta Çağ'da çok sayıda kilise ve kale inşa edilmişti. Bu tarihsel yapıların çoğunu Gürcü kraliyet ailesi Bagrationiler tarafından inşa edilmiştir. Ardanuç kasabasında bir kale ile dört kilisenin varlığı bilinmektedir. 9-10. yüzyılda, eski yerleşme olan Ardanuç Kalesi'nin bir ucunda, kayalık bir tepede inşa edilmiş olan Artanuci Kilisesi'nin günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır. Kasabada 9. yüzyılda inşa edilmiş ve günümüze sadece yıkıntıları ulaşmış olan bir başka kilise, tek nefli bir yapıydı. Daha geç dönemde, 11. yüzyılda yapılmış olan üçüncü bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Bu kilise, Ardanuç Kalesi’ni fetheden İskender Paşa tarafından yıktırılmış olmalıdır. Yerine inşa edilmiş olan caminin (İskender Paşa Camisi) duvarlarında kilisenin taşları kullanılmış ve bu taşlardan birinde bulunan Gürcüce yazıt günümüze ulaşmıştır. Eski kentin merkezindeki mahallede bulunan dördüncü kiliseden de geriye bir şey kalmamıştır.^[20]

Ardanuç’ta görkemli bir konuma sahip olan Ardanuç Kalesi büyükçe bir kaledir. Klarceti bölgesinin tarihsel merkezi olan kale, bugünkü kentin güneybatısında, kayalık bir yamacın tepesinde yer alır. Burası birkaç vadinin birleştiği yer olduğu için bölgenin yolları da buradan geçiyor ve kale bu yolları kontrol ediyordu. Yazılı kaynaklara göre Ardanuç Kalesi Gürcü kralı Vahtang Gorgasali döneminde, 5. yüzyılda inşa edilmiştir.^[21] Ardanuç Kalesi'nde 2021 yılında Osman Aytekin başkanlığında arkeolojik kazılara başlanmıştır. Aytekin kazı üzerine açıklamalarında, kale ile içindeki kiliseyi inşa eden Gürcülerden söz etmemiş, sadece Osmanlı ve Rus dönemi hakkında bilgiler vermiştir.^[22][23]

Ardanuç kasabasının dışında, ilçe sınırları içinde pek çok kilise ve kale bulunmaktadır. Bunların bazısı sağlam ya da yıkıntı halinde günümüze ulaşmış, bazısı ise tamamen ortadan kalmıştır. Bu kilise, manastır ve kalelerin başında Çedila’daki (Bağlıca) Baretelta Manastırı, Çedila’da bir ana kilise, üç küçük kiliseden oluşan Tskarostavi Manastırı, Longothevi’ndeki (Bulanık) kilise ve başka yapılardan oluşan Longothevi Manstırı ile Longothevi Kalesi, Anakerti’deki (Cevizli) köy kilisesi, Ança’da (İncilli) piskoposluk merkezi olan kilise, köy kiliseleri ve kaleler, Ahiza’daki (Ferhatlı) Ahiza Kalesi ve köy kiliseleri, Goraşeti’de (Kutlu) köy kiliseleri, Klarceti’deki (Bereket) köy kiliseleri ve kale, Suagara’daki (Soğanlı) köy kiliseleri ve Suagara Kalesi, Tanzoti’deki (Aydınköy) köy kiliseleri ve kale, Bice’deki (Tütünlü) kale, Gelaşeni’deki (Güleş) kale, Gulica’daki (Ballı) kaleler, Ustameli’deki (Ustalar) kule, Kaptahori (Peynirli) Kalesi, Heva (Geçitli) Kalesi, Hertvisi (Konaklı) Kalesi, Cuğo (Soğanlı) Kalesi gelir.

Ardanuç kasabasının yakın çevresinin bitki örtüsü genel olarak maki görünümlü bodur ağaçlardan oluşur. Yüksek dağ köylerinde ise çam ve ladin hakimdir. ilçedeki barajın iklim yapısını hayli değiştirmiş ve yöre turunçgil üretimine uygun yeni bir ekosisteme kavuşmuştur.

Osmanlı döneminde liva olan Ardanuç 1921’de Artvin’in merkez ilçesine bağlı nahiye oldu ve 1945 yılına kadar böyle kaldı. Bu tarihte nahiye merkezi Adakale adını taşıyordu ve 1926 nüfus tahririne göre Adakale’nin nüfusu 32 hanede oturan 128 kişiden oluşuyordu.^[44] Ardanuç nahiyesinde nahiye merkeziyle birlikte 54 köy vardı. Bu tarihte Adakale kasabasın iki mahallesi (Müslüman ve Ermeni) vardı, ancak kasabada Ermeni kalmamıştı.^[12] 1945 yılında Ardanuç Artvin iline bağlı ilçe haline getirildi. İlçenin ilk merkezi Tütünlü iken Kasım 1948'de ilçe merkezi Adakale'ye taşınmıştır. Adakale daha sonra eski yerleşmenin adı olarak kalmıştır.

• Akdes, Nimet Kurat (2002). Türk Kavimleri ve Devletleri. Murat Kitap ve Yayınevi. s. 83-84. ISBN 9757734004. 
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin (1992). Yukarı - Kür ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. ISBN 9789751604590. 

Wikimedia Commons'ta Ardanuç ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Ardanuç Kaymakamlığı resmi web sitesi31 Ağustos 2004 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ardanuç Belediyesi resmi web sitesi13 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.