Antik Mısır edebiyatı

Antik Mısır Edebiyatı, Antik Mısır'da milattan önce 2800 yılından milattan sonra 300 yılına kadar icra edilen, Eski, Orta ve Yeni Mısır dili ile demotik metinlerle günümüze aktarılan, bilge öğretiler ve otobiyografik metinler içeren bir edebiyattır.

Antik Mısır Edebiyatı, Yunan ve Roma edebiyatının aksine Orta Çağ'da eski metinlerin yeniden yazılmalarından ziyade daha farklı bir yolla günümüze ulaşmıştır. Antik Mısır medeniyetinin çöküşü ile birlikte, bu medeniyetin edebiyatına olan ilgi de ortadan kalkmıştı. Öyle ki Mısırca'nın bir son seviyesini teşkil eden Kıptîce dahi bu edebiyattan az sayıda anlatımı sahiplenmiş ve aktarmıştı. Bu nedenle Eski Mısır Edebiyatına yönelik elde edilen bilgilerin neredeyse hepsi arkeolojik buluntulara dayanmaktadırlar. Metinlerin bazıları tapınak duvarlarında karşımıza çıkarken bazıları mezar taşlarında ya da yazıtlarda günümüze ulaşmayı başarabilmişlerdir. Bu çeşit metinlerinin çoğunluğunun dini metinler olduğu söylenebilir. Daha seyrek olarak biyografik ve firavunların yaptıklarını anlatan metinler de bulunmaktadır.

Edebi metinlerin kesin bir şekilde genellikle Papirüslere yazıldığı bilinse de, papirüslerin yüzyıllar boyunca geçen süre içerisinde sağlıklı bir şekilde korunması maalesef mümkün değil. Yalnızca belirli şartlar altında korunan papirüsler günümüze ulaşabilmişlerdir. Bunlar korunaklı mezar alanları, tapınaklar ve çölde bulunan yerleşim yerleri olarak sayılabilirler. Özellikle mezar alanlarından taş yahut ahşaba yazılmış metinler günümüze ulaşmıştır. Bu nedenden ötürü ele geçen metinlerin antik Mısırlıların ahiret anlayışını gözler önüne seren dini metinler olduğunu söylemek mümkündür.

Yerleşim yerlerinde keşfedilen edebi metinler ise genellikle eksik yahut parça parça bulunmuşlardır. Örneğin El-Lahun yerleşiminde birbirine ait olmayan çok sayıda parça metin bulunmuştur. El-Lahun'da bulunan metinlerin Sinuhe'nin Hikayesi hariç hepsinin hangi edebi eserin parçası olduğu bugün bile keşfedilememiştir. Bu durum Eski Mısır Edebiyatının büyük bir bölümünün bir daha geri döndürelemez şekilde kaybolduğunu göstermektedir. Yerleşim yerleri ve bu yerlerin çevresinden ele geçen bazı metinler ise Eski Mısır bilge öğretileri olarak da bilinirler. Bu gibi metinlerin en çok bulunduğu arazi Teb ve çevresidir.

Antik Mısır'da kütüphanelerin varlığı tartışmalı olsa da Set Maat'taki buluntular nedeniyle bu çeşit kütüphanelerin var olduğu ihtimalini göz ardı etmek doğru olmaz.

Antik Mısır edebiyatına dair en bilinen metinleri şüphesiz dini metinler oluşturmaktadır. Bu metinlerin çoğu ahiret yahut öteki dünya hakkında bilgiler vermektedir. Dini edebiyatın yoğun bir şekilde ortada olmasına rağmen, Mısır edebiyatı bununla sınırlı değildir. Metin türleri arasında yapılan sınıflandırmalar bilim dünyasında hala tartışılır konumdadırlar. Metinleri türlerine göre ayırmaktaki yaşanılan bu sıkıntılar muhtemelen antik Mısırlıların modern anlayışın aksine din, sihir ve tıp arasında bir ayrılık görmemeleridir. Burada verilen kaba sınıflandırma genel bir kavrayış sunması açısından yeterli olacaktır.

1. En erken metinleri Piramit metinleri olarak bilinen yazıtlar oluşturur. Eski Krallık'a dönemine ait piramitlerde karşılaşmak mümkündür. Orta Krallık döneminde bu ve benzer metinler tabutlara yazılmaya başlanmıştır. Bu metinler Tabut metinleri olarak bilinirler. İşlevleri ölüyü korumak ve ona öteki dünyaya giden yolu kolaylaştırmaktır.
2. İlahiler aynı şekilde mezar duvarları ya da mezara bırakılan papirüslerin üzerinde günümüze ulaşmış metin türleridir. Muhtemelen özel durumlarda okunuyor yahut söyleniyor olan bu metinlere tapınak duvarlarında da rastlamak mümkündür.
3. Büyü metinleri olarak adlandırılabilecek metinler de dini metinler arasında sayılabilir. Bu metinler bazen tıp ile ilgili de olabilirler. Şifa getiren bazı büyü metinleri ise Mısırca dışında başka dillerde yazılmış ve günümüze ulaşmışlardır.
4. Ritüel metinleri
5. Kehanet metinleri
6. Öteki dünya metinleri; bu metinler arasında Kapılar Kitabı'nın yanı sıra meşhur Ölüler Kitabı'da yer alır.
7. Mitolojik metinler; Bu metinler arasında Horus ve Seth hakkındaki anlatımları saymak mümkündür. Mısırbilimciler dini metinleri bu başlık altında sınıflandırmakta çekincelidirler.

1. Otobiyografiler, genelde mezarlarda kullanılır. Dini bir bağlamda kullanmasına rağmen, dini içerikten yoksun olduğundan bu başlık altında sınıflandırılmıştır.
2. Mektuplar
3. Aşk Şarkıları
4. Harp Şarkıları

Bilgelik metinleri Eski Mısır edebiyatından günümüze ulaşan özel bir metin türüdür. Metinler bir öğrenciye yahut oğula yönelik yazılmış öğütler gibidir. Bu nedenle metinlerin okullarda kullanıldığı düşünülmektedir. Bu sayede okullarda sadece öğrenilmesi zor Mısır dili eğitimi verilmemiş, öte yandan toplumun ahlaksal değerleri de öğretilmiştir. Bu metinler ayrıca başka hiçbir metinde olmadığı kadar Ma'at hakkında bilgi vermektedir.

Literatürde farklı isimlerle karşılaşılması mümkün olan ihtilaf metinleri genellikle mısırbilimciler tarafından Eski Krallık döneminden Orta Krallık'a geçiş döneminin özelliklerini yansıtan bir metin türüdür. Dönem içerisinde yaşanan toplumsal ve politik değişiklikler hem genel hem de özel anlamda toplumun kendi değerleri hakkında şüphe duymasına sebep olmuş ve bu durum kendisini metinlerde de gözler önüne sermiştir. Metinlere ihtilaf metinleri adı verilmesinin sebebi bu değerlerin yeri geldiğinde tartışmaya açılmasıdır. Yine de metinlerin Birinci Ara Dönem'in toplumsal yapısını yansıttığı düşüncesi bilim dünyasında tartışmalıdır. Zira ele geçen metinlerin birçoğu Orta Krallık'ın geç dönemlerine tarihlenmektedir.

Ayrıca bakınız Ipuwer Papirüsü

Masal metinleri olarak kabul gören metinlerin amaçları ve kime yazıldıkları konusu tartışmalıdır. Bu metinler sadece mitolojik içerik sahibi olmadıkları gibi, bir takım yaşanmış olayların anlatımı olmadıkları da kesindir. Bu metinlere örnek olarak içerisinde hem mitolojik hem de bir yaşantı hikâyesi izlenimi veren Sinuhe'nin Hikayesi sayılabilir. Bu tür metinlere ait olduğundan şüphe duyulmayan bir diğer metin ise gemi kazazedesinin hikayesidir.

Tıbbi metinler antik Mısır toplumunun tıbbi meseleler hakkında yaptığı gözlemler ve belli tedavi yöntemlerinin nasıl uygulanması gerektiği yönünde direkt talimatlar içermektedirler. Antik Mısırlıların tıp ile büyüyü birbirlerinden net bir biçimde ayırmamalarından ötürü bu metinlerde büyü içerikli anlatımlara da rastlamakta mümkündür

Eski Krallık dönemi edebiyatı onu izleyen dönemlere nazaran daha zayıftır. Bu döneme ait metinler piramit metinleri olarak da bilinen, ölen kralların piramitleri içindeki dini içerikli metinlerden ibarettir. Antik Mısır edebiyatına ait bilinen Imhotep'e ait en eski bilgelik metninin ne zaman yazıldığı bilinmediği için onu Eski Krallık dönemi edebiyatına dahil etmek doğru değildir. Ancak Imhotep'in firavun Djoser zamanında yaşadığı bilinmektedir. Bu döneme ait bir diğer metin türü ise yüksek rütbeli kişilerin mezarlarına kazınmış otobiyografik metinlerdir. Bunlardan en eskisi Metjen'e ait olan ve Snofrus döneminde yazıldığı bilinen metindir. Bu döneme ait bilimsel metinlerin var olduğu kabul edilse de bu tür metinler maalesef günümüze ulaşmamışlardır.

Birinci Ara Dönem'de yaşanan kaosun yazılı kültürde de kendisini ortaya koyduğu düşünülmektedir. Bunun en iyi örneği ihtilaf metinleri olarak bilinen metinlerdir. Ancak bu metinlerin çoğunun Orta Krallık döneminde yazıldığı düşünülür. Birinci Ara Dönem'den mezarlara kazınan biyografiler dışında ve tabut metinleri dışında pek fazla bir metin günümüze ulaşmamıştır. Bu döneme ait metinlerin ya yok edildikleri veyahut hiç üretilmedikleri düşünülmektedir.

Eski Mısır edebiyatının en parlak dönemi hiç şüphesiz ki Orta Krallık dönemi edebiyatıdır. Zira bu döneme ait metinlerin çoğu daha sonraları okullarda okunmuş ve yeniden yazışmışlardır. Bunun en önemli sebebi Orta Mısır dilinin Yeni Krallık döneminde dahi klasik bir dil olarak kabul görülmesinden kaynaklanmaktadır. Ramses döneminde dahi iki öğreti ve Nil hakkında bir ilahi yazan Cheti en büyük Mısırlı şair olarak kabul görmekteydi.

Orta Krallık döneminde çeşitli yeni metin türleri ortaya çıkmıştır. Bunların arasında Gemi kazazedesi ve Sinuhe'nin hikayesi gibi öyküsel metinler dışında, bilgelik metinleri de bulunur. Bu döneme ait bir başka metin türü Kralın astları ile yaptığı konuşmaları içeren metinler sayılabilir. Tüm bunların dışında piramit metinleri geleneği takip edecek şekilde döneme ait önemli kişiliklerin mezarlarında öteki dünya metinleri bulunur. Bu dönemde ayrıca ilk bilimsel içerikli metinlere rastlanmaktadır.

Antik Mısırlılar batıda da kullanılan birçok anlatım metoduna (örneğin tekrarlamalar) başvurmuşlardır. Ancak bunların dışında Mısır Edebiyatına özgün üslup özellikleri de bulunur. Örneğin yabancıların Mısır topraklarını fethetmesi ve tanrıların Mısır'ı terk etmesi korkusu üslupta kendisine sık sık yer bulmuştur. Ancak üslubun genel olarak yukarıda verilen her farklı metin türünde farklı şekilde ortaya çıktığı söylenebilir. Masalvari anlatımlar kendi başına anlamları olmayan ancak cümle içinde kullanıldıklarında cümlenin anlamını değiştirebilen ilgeçler ile başlamaktadır.^[2] Bu ilgeçler çoğu çevirilerde görmezden gelinse de bu gibi ilgeçlerle başlamayan bir anlatım metnine rastlamak neredeyse mümkün değildir. Antik Mısır metinlerinin dikkat çeken bir diğer özelliği ise kelime oyunlarıdır.

Antik Mısır'da yazının sihirli bir gücü olduğuna inanılırdı. Mısırlılara göre yazılan şeyler gerçek hayata müdahale edebilir, gerçek hayatı etkileyebilirlerdi. Bu sebepten ötürü negatif şeylerin çoğunun yazıya dökülmesi çekinildi. Mısır diline yapılan sosyolinguistik bir inceleme "ölüm günü" gibi bir ifadenin olmadığı ancak aynı anlama gelen "şanssızlık günü" gibi bir ifadenin varlığını ortaya koyar. Bu çeşit örnekler çoğaltılabilir. Bu inanıştan ötürü tehlikeli hayvanları gösteren hiyeroglifleri içeren metinlere zarar verilmiştir. Zarar verilen metinler arasında piramit metinleri de bulunur. Zarar verilmeden günümüze ulaşan tehlikeli hayvan tasvirlerinin çoğunda hayvanın muhtemelen sonradan eklenen bir bıçak ile kesildiği görülür. En çok zarar gören hayvan tasvirlerinden birisi f harfini ifade eden engerek yılanı tasviridir.

E. A. Wallis Budge, Antik Mısır Edebiyatı Yazınsal Metinler, İlya Yayınevi, 2009.

• Gemi kazazedesinin hikayesi
• Neferti'nin Kehaneti
• Sinuhe'nin Hikayesi
• Bir bezginin ruhu ile tartışması
• Çiftçi'nin ağıtları
• Piramit metinleri
• Ipuwer Papirüsü