Antik İran
| İran tarihi dizisinin bir parçası |
|---|
 |
| Zaman çizelgesi |
Antik İran ya da Büyük İran (Farsça: ایران بزرگ İran-ı Bûzûrg veya Farsça: ایران زمین İrânzemin "İran Toprağı") sözcüğünün anlamı İran kültürel etkisine sahip bölgeleri ifade eder. Kabaca İran kültürünün yeri olan İran Platosu merkezinde olmak üzere Kafkasya, Doğu Anadolu Bölgesi toprakları, İndus Nehri ve Pakistan içeren topraklar içerisinde kalan bölgenin tarihsel adıdır.[1][2][3] Ayrıca İran kültürüne etki eden bu terimi Encyclopædia Iranica tarafından da kullanılmaktadr.[4]
Bu kavram kültürel bir kavramdır ve İranî halkların yerleştiği sınırları temsil etmektedir. Bu kavram hiçbir siyasi durumla ilişkili değildir. Bu dağılım Tunç Çağı yerleşimini göstermektedir, Siyasi oluşumlar ise bu kültürel dağılımdan yüzyıllar sonra oluşmuştur. 3. yüzyıl yazıtlarında Sasani İmparatorluğu’nun Büyük İran sınırlarını tamamen kaplayan siyasi bir oluşum olarak bölgeyi yönettiği görülmektedir. Bu durum yalnızca kültürel bağlamda bir İranlı milleti meydana getirmiştir.
Tanım
Richard Nelson Frye; Büyük İran’ı Kafkaslar, Afganistan, Pakistan ve Orta Asya’nın bir kısmı (Horasan, Harezm), Kültürel sınırlarının ise batı Çin’den Sami dillerinin konuşulduğu Batı Mezopotamya, Akdeniz ve Ege kıyılarına kadar uzandığı söylemektedir. Frye'e göre İran, İrani dillerin konuşulduğu ve İran’ın çok yüzlü kültürünü barındıran toprakların tümünü içermektedir.[5]
Richard Foltz ise: "Büyük İran" halklarını içeren bölgelerin Mezopotamya’dan Kafkaslar’a, Harezm, Maveraünnehir, Baktriya ve Pamir Dağları bulunduğu Farsları,Medleri, Partları ve Sogdları içeren İslam öncesi bütün Zerdüşt bölgelerdir.[6] Büyük İran, Yunan sınırından İndus Nehri kadar olan bölgedir.[7]
J. P. Mallory ve Douglas Q. Adams'a göre: Ahameniş İmparatorluğu döneminde Büyük İran’ın batı bölgelerinde çoğunlukla güney batı İran dilleri, doğu kısımlarında ise Avesta ile ilişkisi olan doğu İran dilleri kullanılmaktadır.[8]
George Lane : Moğol İmparatorluğu’nun dağılmasıyla, İlhanlılar ve Olcayto Büyük İran’ın hükümdarı olmuştur.[9] Judith G. Kolbas'a göre:, bu devletlerin yönetimi M.S. 1304-1317 yılları arasındadı[10]
Büyük Timur İmparatorluğu tarihçisi Mir Khwand Büyük İran'ı (Iranshahr) Fırat Nehri’nden Amu Derya arasında olan bölge olarak betimlemiştir.[11]
Geleneksel olarak eski dönemlerden, günümüze kadar etnisite bölgelerin ayrılmasında kullanılmamıştır. Bunu şu sözüyle açıklamaktadır.
Richard Nelson Frye:
| “ | Çoğu zaman günümüz Orta Asya’sında yaşan halklardan, ister Türki, ister İrani kökenli olsun. Aynı din, kültür, sosyal değerler ve geleneklere sahip olmalarına rağmen onları ayıran tek şey konuştukları dilleridir. | „ |
Yalnızca modern dönemlerin batı kolonici müdahalesi ve etnisite eğilimi Büyük İran’ı ayıracak bir güç haline geldi. Patrick Clawson’a göre, "Etnik milliyetçilik geriye dönük genişleme moda olsa dahi 19. yüzyılın büyük fenomeni olmuştur."[12] Büyük İran her ne kadar büyük bir politik oluşum olmasının ötesinde büyük bir kültürel birlikti.
Nuzhat al-Qolub'un (نزهه القلوب), emrinde çalışan Orta Çağ coğrafyacısı Hamdollah Mostowfi şunu yazmıştır:
چند شهر است اندر ایران مرتفع تر از همه
[]Bazı İran şehirleri diğer geri kalanlarında çok daha iyidir,
بهتر و سازنده تر از خوشی آب و هوا
[]Bunlarda hoşgörü ve iyilik havası vardır,
گنجه پر گنج در اران صفاهان در عراق
[]Arran'ın zengin Gence şehri ve elbette ki İsfahan,
در خراسان مرو و طوس در روم باشد اقسرا
[]Horasan’daki Merv ve Tus ve tabii ki Konya (Aksara).
Cambridge İran Tarihi adlı eserde Büyük İran'ın coğrafi ve kültürel yaklaşımı ile sınırlarını Afganistan, Çin ve Sovyet Orta Asya’sını da kapsadığını söylemektedir.[13]
Tarih
Farsçada Büyük İran; Iranzamin (ایرانزمین) yani "İran ülkesi" anlamına gelmektedir. Iranzamin eski mitlerde Turanzamin "Turan Ülkesi" mücadele etmekteydi. Turanzamin günümüz Orta Asya’sının yukarı kısımlarını temsil etmekteydi.[14]
İslam öncesi dönemde İranlılar seçkin iki ana bölgeyi yönetmekteydiler. Bunlardan biri İran diğeri ise Aniran olarak adlandırılmaktaydı. İran, İrani halkların yaşadığı bölgeye verilen isimdi ve bugün olduğundan daha geniş topraklara sahipti.[] Bugün birçok tarihî değişime rağmen bu sınırlar içerisinde yaşayan halklar İran kültürünü korudular ve günümüzdeki İran dillerinin oluşmasını sağladılar.
Örnek olarak: Farsça, Orta Asya ve Kafkaslar’da temel yazışma ve edebî dili oluşturmaktayken bugün bunun yerini Rusça almış durumdadır. Farsça aynı zamanda Britanya İmparatorluğu mandası altındaki Irak Kürdistanı’nda da kullanılmaktaydı. 1918-1932 [2] 14 Mart 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
Rus İmparatorluğu ile İran arasındaki iki savaş sonunda imzalanan Türkmençay Antlaşmasıve Gülistan Antlaşması ile İran’ın Orta Asya’daki topraklarının bir kısmı Rus İmparatorluğu tarafına ele geçirilmişti. Batı sınırlarında ise 1823'te Abbas Mirza'nın beklenmeyen ölümü ve İran büyük veziri Mirza AbolQasem Qa'im Maqām'ın öldürülmesi sonunda birçok Orta Asya hanları Çara karşı savaşlarında Şahın onları destekleme ümitlerini kaybedilmişti.[15] Rus ordusu Aral kıyısını 1849'da işgal etmiş, Taşkent’i 1864'te, Buhara'yı 1867, Semerkant'ı 1868, Hive ve Amu Derya'yı 1873'te işgal etmişti.
- "Birçok İranlı, ülkelerinin doğal atmosferinin etkilerinin bugünkü sınırlarının ötesinde olduğunun düşünmektedir. Bunun ötesinde, İran çok daha büyük bir ülkeydi. Portekiz güçleri 16. ve 17. yüzyılda adalarını ve bazı limanlarının ele geçirdiler. Rus İmparatorluğu, bugün Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan olarak bilinen ülkeleri İran topraklarından ayırdı. İran ilkokul belgeleri İran birliklerinin bize sadece Bakü gibi şehirlerinden çıkmadıkları, Derbent ve ötesinde de bulunduklarını göstermektedir. Şah 1856-1857 ve Anglo-İran savaşı sonrasında Batı Afganistan'da birçok iddiasını kaybetmişti. 1970'te Sadece BM sponsorluğunda istişare sonunda Basra Körfezi, ada ulus Bahreyn üzerindeki hükümdarlığı için İran'ın iddiaları sona ermişti. Yüzyıllar sonra İran hükümdarlığı ilk kez Irak'ın ötesine çekilmişti. Ne zaman Batı dünyası İran'ın başka ülkelerine müdahalesinden şikayet etse, İran yönetimi eski egemenliğindeki topraklarla ilgili bir mesele olduğunu öne sürmüştür. Aynı zamanda İran'ın dış güçlerin delindeki kayıplarının verdiği mağduriyet hissi de bugüne kadar buna katkıda bulunmuştur." - Patrick Clawson, Washington Enstitüsü Yakın Doğu Politikaları:[16]"İran bugün sadece bir zamanlar olduğu ülkenin sadece kıç kısmı kadar. İran hükümdarları, Irak, Afganistan, Batı Pakistan, Orta Asya'nın büyük bir çoğunluğu ve Kafkaslar’ı yönettiler. Birçok İranlı bugün hâlâ bu bölgelerin kendi kültürel etkileri ile yaşadığı Büyük İran’ın bir parçası olarak görmektedir.." -Patrick Clawson:[17]"Ahameniş İmparatorluğu’ndan bugüne, İranlılar coğrafyalarını korumuşlardı. Fakat yüksek dağlar ve İran Platosunun muazzam boşluğu Rus ordusunu ve Britanya donanmalarınından korumaya yeterli değildi. Tam ve mecazi anlamıyla, İran küçüldü. 19. yüzyılın başlangıcında, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan'ın bir kısmı ve Afganistan İran’ındı, fakat yine bu yüzyılın sonunda Avrupanın askeri hareketleri sonucu tüm bu topraklarını kaybetti."[18]
Bölgeler
Orta Çağda, Büyük İran olarak bilinen topraklar iki kısımdan oluşmaktaydı. Batıda Irak-ı Acem doğuda ise Horasan'dan oluşmaktaydı. Ayrışan bu iki bölge genellikle Gürgan ve Damgan şehirleri tarafından yönetilmektedir. Özellikle Gazne Devleti, Büyük Selçuklu Devleti ve Büyük Timur İmparatorluğu gibi devletler imparatorluklarını Irak-i ve Horasan-i bölgelerine ayırmışlardı. Bu durum Abul Fazl Bayhqi'nin "Tārīkhi Baïhaqī" adlı kitabı gibi birçok tarihi kitaba konu olmuştu. Faza'ilul al-anam min rasa'ili hujjat al-Islam (Al-Ghazali mektublarından oluşan bir eserdir) ve diğer bölgeyi anlatan tarihi kitaplarda Maveraünnehir ve Harezm bölgeleri Horasan içerisinde gösterilmekteydi.
Orta Asya
Afganistan
Tacikistan
Türkmenistan
Özbekistan
Batı Çin
Pakistan
Kafkas Bölgesi
Güney Kafkas
Ermenistan
Nahçivan
Gürcistan
Irak
Antlaşmalar
- Kasr-ı Şirin Antlaşması: Osmanlı İmparatorluğu ile Safevi Devleti arasında yapılmıştır. Bağdat Osmanlı himayesine verilmiştir.
- Gülistan Antlaşması: Rus İmparatorluğu ile İran Kaçar Türk hanedanı arasında yapılmıştır. İran Kafkaslar’da topraklarının büyük bölümünü kaybetmiştir.
- Türkmençay Antlaşması: Rus İmparatorluğu ile İran Kaçar Türk hanedanı arasında yapılmıştır. Antlaşma ile Azerbaycan Türklerinin yaşadıkları bölge iki ayrı devlete pay edilmiştir.
- Paris Atlaşması (1857): Herat ve Afganistan Britanya İmparatorluğu’na verilmiştir.
- Ahal Antlaşması (1881): İran Merv ve Harezm bölgesini Rus İmparatorluğu’na vermiştir.
Ayrıca bakınız
- Afganistan
- İran
- Kürdistan
- Pakistan
- Medler
- Pers İmparatorluğu
- Kürt Tarihi
- İran Tarihi
- Kürtçe
- Farsça
- Pan-İranizm
- İran Platosu
- Horasan
- İranî halklar
- İrani Diller
Harita Galerisi
1753 tarihli Robert de Vaugondy haritası: Estats Du Grand-Seigneur En Asie Johannes Blaeu'nun yaptığı harita. Sarı bölgeler Büyük İran’ı göstermektedir.
Ahameniş İmparatorluğu (MÖ 500)
Orta Asya tasviri haritası 1719
1598 Alman bölgeler haritası
Herman Moll'un haritası 1720
1610 Hollandalı haritacı Jodocus Hondius Baktriya ve Gürcistan’ı İran sınırları içinde göstermektedir
1808 İranın Britanya tarafından hazırlanmış haritası
Dış bağlantılar
İngilizce
- A map of the treaties affecting Greater Iran 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Article on Iranian.com 18 Şubat 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Persians in China 11 Mart 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Pirooz in China 11 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- İran'daki Türklerin Tarihi - Video 14 Şubat 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Farsça
- Interview: where "Iran e Bozrorg" is discussed (2) (3) 17 Temmuz 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
- ^ Lange, Christian. "Justice, Punishment and the Medieval Muslim Imagination". Cambridge University Press. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Lange: "I further restrict the scope of this study by focusing on the lands of Iraq and greater Persia (including Khwārazm, Transoxania, and Afghanistan)."
- ^ Gobineau, Joseph Arthur. "Gobineau and Persia: A Love Story". 25 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. O'Donoghue: "...all set in the greater Persia/Iran which includes Afghanistan".
- ^ Shiels, Stan (2004). Stan Shiels on centrifugal pumps: collected articles from "World Pumps" magazine. Elsevier. ss. 11-12, 18. ISBN 185617445X. Shiels: "During the Sassanid period the term Eranshahr was employed to denote the region also known as Greater Iran..." Also: "...the Abbasids, who with Persian assistance assumed the Prophet's mantle and transferred their capital to Baghdad three years later; thus, on a site close to historic Ctesiphon and even older Babylon, the caliphate was established within the bounds of Greater Persia."
- ^ "www.college.columbia.edu/cct/nov03/features5.php". 9 Mayıs 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2010.
- ^ Frye, Richard Nelson, Greater Iran, ISBN 1-56859-177-2 p.xi
- ^ Richard Foltz, İpek Yolu Dinleri: Antik Dönemden 15. yüzyıla karayolu ticareti ve kültürel etkileşim, İngilizceden çeviren: Aydın Aslan, İstanbul: Medrese Yayınları, 2006. pg 27
- ^ J.M. Cook, "The Rise of the Achaemenids and Establishment of Their Empire" in Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, J. A. Boyle "Cambridge History of Iran", Vol 2. pg 250. Excerpt: "To the Greeks, Greater Iran ended at the Indus"
- ^ Mallory, J. P.; Adams, D. Q. (1997), Encyclopedia of Indo-European culture, London and Chicago: Fitzroy-Dearborn, ISBN 1-884964-98-2. pg 307: "Dialetically, Old Persian is regarded as a southwestern Iranian language in constract to the east Iranian Avestan which covered most of the rest of Greater Iran
- ^ George Lane, "Daily life in the Mongol empire", Greenwood Publishing Group, 2006. pg 10" The year following 1260 saw the empire irrevocably split but also signaled the emergence of the two greatest achievements of the house of Chinggis, namely the Yuan dynasty of greater China and the Il-Khanid dynasty of greater Iran.
- ^ Judith G. Kolbas, "The Mongols in Iran", Excerpt from 399: "Uljaytu, Ruler of Greater Iran from 1304-1317 A.D.",
- ^ Mīr Khvānd, Muḥammad ibn Khāvandshāh, Tārīkh-i rawz̤at al-ṣafā. Taṣnīf Mīr Muḥammad ibn Sayyid Burhān al-Dīn Khāvand Shāh al-shahīr bi-Mīr Khvānd. Az rū-yi nusakh-i mutaʻaddadah-i muqābilah gardīdah va fihrist-i asāmī va aʻlām va qabāyil va kutub bā chāphā-yi digar mutamāyiz mībāshad.[Tehrān] Markazī-i Khayyām Pīrūz [1959-60]. ایرانشهر از کنار فرات تا جیهون است و وسط آبادانی عالم است. Iranshahr streches from the Euphrates to the Oxus, and it is the center of the prosperity of the World.
- ^ Patrick Clawson, Eternal Iran. Palgrave Macmillan. 2005 ISBN 1-4039-6276-6 p.23
- ^ The Cambridge History of Iran, Vol. III: The Seleucid, Parthian and Sasanian Periods, Ehsan Yarshater, Review author[s]: Richard N. Frye, International Journal of Middle East Studies, Vol. 21, No. 3. (Aug., 1989), pp.415. Link: [1] 22 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Dehkhoda Dictionary, Dehkhoda, "Turan" maddesi
- ^ Homayoun, N. T., Kharazm: What do I know about Iran?. 2004. ISBN 964-379-023-1, p.78
- ^ Patrick Clawson, Eternal Iran. Palgrave. 2005. Coauthored with Michael Rubin. ISBN 1-4039-6276-6 p.9,10
- ^ Patrick Clawson. Eternal Iran. Palgrave. 2005. Coauthored with Michael Rubin. ISBN 1-4039-6276-6 p.30
- ^ Patrick Clawson. Sonsuz İran. Palgrave. 2005. yardımcı yazar Michael Rubin. ISBN 1-4039-6276-6 p.31-32
Konuyla ilgili yayınlar
- "Ethnic Identity in Iran" by Richard Nelson Frye, JSAI 26, 2002, see p. 82 [3] 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Columbia College Today on "Iranian Cultural Continent"
 İran konuları | ||
|---|---|---|
| Tarih |  | |
| Siyaset |
| |
| Coğrafya |
| |
| Demografi |
| |
| Ekonomi |
| |
| Kültür |
| |
| Diğer konular |
| |
