Anarşi (uluslararası ilişkiler)

Uluslararası ilişkiler teorisinde anarşi kavramı, dünyanın herhangi bir üst otoriteden veya egemenden yoksun olduğu fikrine dayanır. Anarşik bir devlette anlaşmazlıkları çözebilecek, hukuku uygulayabilecek veya uluslararası politika sistemini düzenleyebilecek hiyerarşik olarak üstün, zor kullanma tekeline sahip bir güç yoktur. Uluslararası ilişkilerde de anarşi, teorinin başlangıç noktası olarak kabul edilir.^[1]

Uluslararası ilişkiler genel olarak “anarşi”yi kaos, düzensizlik veya çatışma içinde bir dünya anlamına gelecek şekilde anlam yüklemez.^[1] Anarşik bir uluslararası sistemde devletler arasında düzenli ilişkilerin sürdürülmesi mümkündür. Anarşi anlayışı; realist, neorealist, neoliberal ve konstrüktivist uluslararası ilişkiler paradigmaları için temel sağlar. Liberal teori, anarşinin uluslararası sistemin temeli olduğu koşuluna itiraz etmektedir. Konstrüktivist teorisyen Alexander Wendt, “anarşi devletler ne anlıyorsa odur” demektedir.^[2]

Anarşi kelimesi tam anlamıyla “lidersiz” demektir. Kelime, Yunanca “an-“ ön eki ile Hint*Avrupa kökenli “başlamak” ya da “liderlik etmek” anlamına gelen arkh kökünü birleştirir. Eski Yunancada “liderin yokluğu” anlamına gelen (ἀναρχία-anarchia) sözcüğünden uyarlanmıştır. Yaygın kullanıma göre anarşi hem yönetici bir otoritenin yokluğunu hem de bazılarının böyle bir otoritenin yokluğuna bağlı olduğunu öngördüğü düzensizliği ifade eder hale gelmiştir.^[3]

İngiliz pasifist G. Lowes Dickinson, kitaplarında siyaset biliminde bir sanat terimi olarak “Anarşi”yi icat ettiği için sıklıkla anılmaktadır. The European Anarchy (1916), War: Its Nature, Cause and Cure (1923) ve The International Anarchy (1926) eserlerinde anarşi terimini sıkça kullanmıştır.^[4][5] Bazıları Dickinson’ın anarşiyi modern uluslararası ilişkiler teorisyenleri ile tutarsız bir bağlamda kullandığını iddia etmektedir.^[6] Jack Donnelly, Philip Kerr’in Pasifism is Not Enough (1935) adlı kitabının anarşi terimine modern uluslararası ilişkiler teorisyenleri ie aynı anlam ve bağlamı yükleyen ilk kitap olduğunu iddia etmektedir.^[6]

Kenneth Waltz Uluslararası Politika Teorisi (1979) eseri ile uluslararası ilişkilerde temel bir söylemsel dönüşümü başlatmıştır. Bir araştırmaya göre “anarşi” terimi 1979'dan önceki uluslararası ilişkiler kitaplarında ortalama 6,9 kere geçerken 1979'dan sonraki uluslararası ilişkiler kitaplarında 35,5 kere geçmeye başlamıştır.^[6] 1985'te World Politics dergisinin özel bir sayısında^[7] ve Robert Keohane'nin Neorealism and Its Critics (1986) adlı bir derlemesinde Kenneth Waltz'un uluslararası politikayı açıklarken anarşiyi kullanmasına kapsamlı bir şekilde odaklanılmıştır. Anarşi daha sonra uluslararası ilişkiler çalışmalarında temel bir öneme sahip olmuştur.^[8][9][10]

Uluslararası ilişkiler teorisinde üç klasik düşünce okulu ve bunları neo-karşıtları (Realizm, neorealizm, liberalizm, neoliberalizm ve konstrüktivizm) dünya sisteminin anarşik olduğu konusunda hemfikir olsalar da devletlerin bu sorunla nasıl başa çıkmaları gerektiğine ve çıktıklarına dair açıklamalarında farklılıklar görülmektedir.

Realist teori, devletlerin dünya sisteminde ana aktörler olduğunu ileri sürer. Realistler, devletin anarşik dünya sistemine “kendi kendine yardım” doktrinini benimseyerek karşılık verdiğine ve güvenlik için kendilerinden başka kimseye güvenemeyeceklerine inanırlar.^[11] Anarşik sistemde bir devletin davranışının temel güdüsünün hayatta kalmak olduğuna inanırlar ve bunun göreceli olduğunu düşünürler. Bir devletin güvenliğinin artmasının zorunlu olarak diğerlerinin güvenliğinin azalmasına yol açacağını savunurlar. Bu yüzden, devletler sürekli olarak diğerlerinin kendilerinden daha fazla güce sahip olabileceğini ya da daha fazla güç kazanmayı planladığını hesaba katmak zorunda kalırlar ve bu da rekabete ya da dengelemeye yol açar.^[12]

Klasik realist filozof Niccolò Machiavelli'ye göre, daha fazla güç arzusu insanlığın kusurlu doğasından kaynaklanır ve bu durum kendisini siyasi dünyaya da taşır ve devletleri sürekli olarak kapasitelerini artırmak için mücadele etmeye yöneltir. Bir diğer realist olan Hans Morgenthau ise “uluslararası politika güç mücadelesidir” diyerek “güç mücadelesi zaman ve mekanda evrenseldir” şeklinde düşüncesini detaylandırmıştır.^[13]

Realist teorinin temelinde, gücün askeri terimlerle tanımlanması gerektiği inancı vardır. Realizm, daha güçlü askerî gücün nihai hedeflerine, saldırgan realistler için hegemon olmak ya da savunmacı realistler için güç dengesinin götüreceğini ileri sürer. Joseph Grieco, 1988 tarihli “Anarchy and the Limits of Cooperation” (Anarşi ve İşbirliğinin Sınırları) başlıklı makalesinde şöyle yazmıştır: “Realistlere göre uluslararası anarşi devletler arasında rekabet ve çatışmayı besler ve ortak çıkarları paylaşsalar bile işbirliği yapma isteklerini engeller.”^[14] Bu nedenle realistler devletlerin birbirine güvenebileceklerine inanmak için hiçbir neden görmezler ve anarşik dünya sisteminde kendilerine güvenmeleri gerekir (kendi kendine yardım doktrini). Söz konusu devlet kendi güvenliğini sağlarken otomatik olarak diğer devletlerin güvensizliğini de körüklemiş olacaktır. Bu güvensizlik sarmalı “güvenlik ikilemi” olarak bilinir.^[15]

Anarşinin bir sonucu olarak realistlerin kendi kendine yardım kavramı, yapısal gerçekçilik ya da neorealizmin de temelini oluşturur. Neorealistler, uluslararası politikanın önemli konularının çoğunun uluslararası sistemin yapısı ve onun temel özelliği olan anarşi ile açıklanabileceğine inandıkları için genellikle yapısalcılar olarak anılırlar. Machiavelli ve Morgenthau gibi klasik realistler güç politikasını öncelikle insan doğasına bağlarken neorealistler anarşiyi vurgularlar.^[16]

Bu fikir ilk olarak Kenneth Waltz tarafından neorealist metni İnsan, Devlet ve Savaş (Man, the Satate and War) eserinde ortaya atılmış ve Uluslararası Politika Teorisi (Theory of International Politics) eserinde genişletilmiştir. Waltz'a göre, uluslararası sistemde devletlerden daha yüksek bir otoritenin bulunmaması, devletlerin hayatta kalmak için yalnızca kendilerine güvenebilecekleri anlamına gelir ve bu da paranoyak bir uyanıklık ve çatışma için hazırlık gerektirir. Waltz, İnsan, Devlet ve Savaş adlı kitabında anarşiyi bir olasılık durumu ya da savaşın “izin verici” bir nedeni olarak tanımlar.^[17] Waltz'a göre “savaşlar, onları engelleyecek hiçbir şey olmadığı için ortaya çıkar.”^[17] Benzer şekilde Amerikalı siyaset bilimci John Herz de uluslararası anarşinin “saldırganlık ya da benzer faktörlerin yokluğunda bile” güç mücadelesinin merkeziliğini sağladığını savunur ve bir devletin çıkarlarının ve eylemlerinin uluslararası sistemin anarşik yapısı tarafından belirlendiğini vurgular.^[18]

Realizm ve liberalizm uluslararası sistemin anarşik olduğu konusunda hemfikirdir ve kendi çıkarını düşünen devlet her iki teori için de başlangıç noktasıdır. Realizmden farklı olarak liberal teori, uluslararası kurumların anarşinin devletlerarası işbirliği üzerindeki kısıtlayıcı etkilerini azaltabileceğini savunur.^[19]

Liberal teori, uluslararası sistemin anarşik olduğunu kabul etmekle birlikte bu anarşinin çeşitli araçlarla düzenlenebileceğini iddia eder. Bunların en önemlileri liberal demokratikleşme, liberal ekonomik bağımlılık ve liberal kurumsalcılıktır.^[20] Temel liberal hedef tamamen karşılıklı bağımlı bir dünyadır. Liberal teori, serbest ticaretin varlığının ve yayılmasının çatışma olasılığını azalttığını ileri sürer çünkü “ekonomik olarak birbirine bağımlı devletler, çatışmanın ticareti ve yabancı yatırımı sekteye uğratacağını ve böylece karşı tarafa maliyet getireceği korkusuyla askerileştirilmiş anlaşmazlıklara dahil olmakta isteksizdirler.”^[21] Liberal teori, özel ekonomik aktörlerin kapsamlı bir mal ve sermaye alışverişi sürdürdüğü bir devletle savaşa girmenin bir ülkenin çıkarına olmadığını iddia eder.^[22]

Dolayısıyla liberallere göre devletler ortak bir zemin arar, ittifaklar kurar ve dünya güçlerini denetleyecek kurumlar oluştururlarsa dünya barışı anarşi altında bile sağlanabilir. Realistler gücün savaş ya da askerî eylem tehdidi yoluyla kazanıldığına inanırlar ve bu güç kapma sistemi nedeniyle kalıcı ittifaklar ya da barış diye bir şey olmadığını söylerler. Liberal düşünceyse devletlerden ziyade ortak kurumlara daha fazla güç atfeder ve devletlerin sahip olduğu bireysel nitelikleri dikkate alarak ortak inanç ve fikirlere dayalı kalıcı ittifaklar fikrine izin verir. Liberaller, sadece devletlerin askeri olarak hayatta kalmasına odaklanmak yerine ortak fikirlerin devletleri karşılıklı bağımlılığa yönlendirebileceğine ve böylece müttefikleri egemenliğe yönelik tehditler olmaktan çıkarabileceğine inanmaktadır. Liberalizm, devletler için gerçek gücün din, dil, ekonomi ve siyasi sistemler gibi devletleri ittifakalar kurmaya ve birbirlerine bağımlı hale getirmeye yönlendirecek ortak fikirlerden geldiğini vurgular.

Bu düşünce, Londra Ekonomi Okulu klasik liberali olan Norman Angell tarafından özetlenmiştir: “Mevcut sistemin istikrarını, ulusumuzun ya da ittifakımızın siyasi ya da askeri üstünlüğüyle, iradesini bir rakibe dayatarak sağlamayız.”^[23]

Liberalizmin siyasi ideolojisini uygulama süreci olan neoliberalizm, kurumların “anarşinin devletlerarası işbirliği üzerindeki kısıtlayıcı etkilerini hafifletmediği” yönündeki neorealist iddiaya karşı koymaya çalışmaktadır. Neoliberalizm, anarşik bir devletler sisteminde bile normların, rejimlerin ve kurumların inşası yoluyla işbirliğinin ortaya çıkabileceğini savunur. Neoliberal düşünce, uluslararası sistemin anarşik doğasının “öneminin ve etkisinin” abartıldığını iddia etmekte ve ulus devletlerin diğer ulus devletlere göre göreceli kazançlardan ziyade öncelikle mutlak kazançlarla ilgilendiğini ya da en azından ilgilenmesi gerektiğini ileri sürmektedir.

Realistler ve neorealistler güvenliğin rekabetçi ve göreceli bir kavram olduğunu “herhangi bir devlet için güvenlik kazanımının bir diğeri için güvenlik kaybı anlamına geldiğini” varsaymaktadır. Neoliberaller ise devletlerin güvenliğin işbirliğine dayalı veya kolektif olabileceğini kabul etmeleri gerektiğini savunurlar. Bu sayede devletler başkalarının güvenliğini azaltmadan kendi güvenliklerini artırabilir veya diğer devletlerin güvenliğinin aslında kendileri için değerli olabileceğini kabul edebilirler. Bu nedenle hem neoliberal hem de neoreliast teori, devleti ve çıkarlarını merkeze koyar. Neoliberal teori, neorealistlerin “merkezi olmayan bir sistemde… münkün olan işbirlikçi davranış çeşitlerini” hafife aldıklarını düşündüğü şeye odaklanmaktadır.

Anarşi kavramı realist, liberal, neorealist, neoliberal teorilerin temelini oluştururken konstrüktivist teori anarşinin uluslararası sistemin temel bir koşulu olduğuna itiraz etmektedir. En etkili modenr konstrüktivist düşünür olan Alexander Wendt’in şu sözü sıklıkla alıntılanır: “Anarşi devletler ne anlıyorsa odur.”^[24] Yani anarşi, diğer uluslararası ilişkiler teorisi ekollerinin öngördüğü şekilde uluslararası sisteme içkin değildir, sistemdeki devletlerin bir kurgusudur. Konstrüktivist düşüncenin özünde, neorealizm ve neoliberalizm varsayımlarının aksine uluslararası ilişkilerin birçok temel yönünün doğuştan değil, sosyal olarak inşa edildiği (devam eden sosyal uygulama ve etkileşim süreçleri tarafından biçimlendirildiği) fikri yatmaktadır. Wendt konstrüktivizmin iki temel ilkesini şöyle sıralar:

• İnsan birlikteliklerinin yapıları maddi güçlerden ziyade paylaşılan fikirler tarafından belirlenir,
• Amaçsal aktörlerin kimlikleri ve çıkarları, doğası gereği verili olmaktan ziyade bu paylaşılan fikirler tarafından inşa edilir.^[25]

Dahası, sosyolog Anthony Giddens’ın fikirlerinden ödünç alan Wendt, aktörlerin (bu durumda devletlerin) belirli bir yapının (bu durumda anarşinin) içeriğini ve etkilerini eylem biçimleri yoluyla etkileyebileceğini öne sürer. Konstüktivizmin 1980'lerdeki oluşum dönemi, neorealizmin baskın uluslararası ilişkiler söylemi olduğu bir döneme denk gelmiştir. Bu nedenle, konstrüktivizmin ilk teorik çalışmaları temel neorealist varsayımlara mydan okumaya odaklanır. Neorealistler anarşinin devletleri belirli şekillerde hareket etmeye zorladığını savunurken konstrüktivizm neorealistlerin yapıya verdiği önemin yanlış olduğunu ve anarşinin niteliklerinin içsel olmadığını ve “sosyal pratik” tarafından inşa edildiğini savunarak bu varsayıma meydan okumaktadır.

Wendt, neorealizmin “yapısının” aslında “iki devletin dost mu düşman mı olacağını, birbirlerinin egemenliğini tanıyıp tanımayacağını, hanedan bağları olup olmayacağını, revizyonist ya da statükocu güçler olup olmayacağını vb.” öngöremediğini ileri sürmektedir.^[26] Wendt bu temel konstrüktivist fikri, anarşinin özünde kendi kendine yardım sistemi olmadığını ve devletlerin anarşiye nasıl tepki vereceğinin onu algılama biçimlerine bağlı olduğunu ileri sürerek genişletmektedir. Wendt'e göre, eğer devletler güvenliğin işbirlikçi ya da kolektif olabileceğini, yani başkalarının güvenliğini azaltmadan kendi güvenliklerini artırabileceklerini ya da diğer devletlerin güvenliğini aslında kendileri için değerli olabileceğini kabul edebilirlerse anarşi hiçbir şekilde kendi kendine yardıma yol açmayacaktır.

Dolayısıyla konstrüktivistler, devletlerin uygulamaları aracılığıyla bu anarşi kültürünü sürdürebileceklerini ya da bozabileceklerini bunun da uluslararası sistemin normatif temelini doğrulayabileceğini ya da sorgulayabileceğini ileri sürmektedir. Konstrüktivistler için insanlar savaş hakkında fikirlerini ve farklı durumlara sosyal olarak kabul edilebilir tepkilerini ayarladıkça duruma henüz bilinmeyen bir bakış açısının ortaya çıkması bile mümkündür.

Konstrüktivist düşünce, Wendt'in konstrüktivist metni “Anarşi Devletler Ne Anlıyorsa Odur: Güç Politikalarının Sosyal İnşası” metninde şu şekilde özetlenmiştir: “Kendi kendine yardım ve güç politikalarının anarşiden ne mantıksal ne de tesadüfi olarak kaynaklanmadığını ve eğer bugün kendimizi kendi kendine yardım dünyasında buluyorsak bunun yapıdan değil süreçten kaynaklandığını savunuyorum. Anarşinin, bir kimlik ve çıkar yapısını diğerine tercih eden ve yaratan pratiklerden ayrı bir “mantığı” yoktur. Yapının süreçten ayrı bir varlığı ya da gündelik gücü yoktur. Kendi kendine yardım ve güç politikaları anarşinin temel özellikleri değil, kurumlarıdır. Anarşi, devletler ne anlıyorsa odur.”^[27]

Birçok akademisyen geleneksel uluslararası ilişkiler paradigmalarını ya temelde sorunlu ya da kullanılmayacak kadar basit bulmuştur. David Lake, “-izm”lerin teorik ilerlemeyi geliştirmekten ziyade engellediğini ve bir kenara atılmaları gerektiğini savunmaktadır.^[28] Gideon Rose, neorealizmi geleneksel veya klasik realizmden gelen içgörülerle zenginleştirmeye çalışan akademisyenleri tanımlamak için “neoklasik realizm” terimini ortaya atmıştır.^[29] John H. Herz, realizm ve liberalizmi “realist liberalizm” olarak adlandırdığı bir sentezde birleştirmeye çalışmıştır.^[30] Bear F. Braumoeller, realizm ve liberalizmi birleştiren bir teori türetmiş, test etmiş ve biri olmadan diğerinin Büyük Güç davranışını açıklamak için yeterli olmadığını göstermiştir.^[31]

Charles Kindleberger, Stephen D. Krasner ve Robert Gilpin gibi akademisyenler, uluslararası sistemin anarşik olmadığını aksine hiyerarşiler içerdiğini savunmaktadır.^[32][33][34] Bu akademisyenler, uluslararası sistemin anarşinin etkilerini değiştiren ve hafifleten hegemonya ile karakterize olduğunu savunmaktadır.^[35][36]

• Uluslararası hukuk
• Dostluk-Düşmanlık kompleksi
• Güç politikası
• Devlet çöküşü