Anadolu dilleri
| Makale serilerinden |
 |
Anadolu dilleri, Hint-Avrupa dil ailesine ait soyu tükenmiş bir dil grubudur.[1] Terim bazen Anadolu'da konuşulmuş ancak bu gruba ait olmayan tarihî dillere atıfta bulunmak için de kullanılabilir.[1] Anadolu dilleri, M.Ö. 2. ve 1. binyıllarda, Asur ticaret kolonileri ile Roma İmparatorluğu'nun 2.-3. yüzyıl arasındaki döneme tarihlenebilir. M.S. 4.-5. yüzyıllar, Anadolu dillerinin son evresi olarak kabul edilir. Tüm Anadolu dilleri, bir proto dil olan ve yazılı örneği bulunmayan farazî Proto Anadolu dilinden türemiştir.
Arka plan evresi
Anadolu dilleri grubu, genellikle "Hint-Hitit" veya "Arkaik PHA" olarak da adlandırılan bir aşama evresinden geçerek Proto Hint-Avrupa dilinden (PHA) ayrılan ilk dal olarak kabul edilir. Genel olarak M.Ö. 4. binyılın ortalarında bir tarih olarak kabul edilir ve Kurgan hipotezine göre; erken Anadolu konuşmacılarının Anadolu'ya nasıl ulaştıklarına dair iki olasılık üzerinde durulur: kuzeyden, Kafkasya üzerinden ve batıdan, Balkanlar üzerinden.[a] Balkan olasılığı, dil bilimciler ve arkeologlar - Mallory (1989),[2] Steiner (1990)[3] ve Anthony (2007) tarafından bir şekilde daha makul görülüp kabul edilmektedir.
Andrew Collin Renfrew (1987) tarafından ortaya atılan, Hint-Avrupa vatanının Anadolu toprakları olduğu yönündeki Anadolu hipotezi de mevcuttur. Tarihî dil bilimciler Quentin Atkinson ve Russell Gray tarafından Bayesçi çıkarımı ve Glottokronoloji belirteçleri kullanılarak yapılan istatistiksel araştırmalar (yöntemin geçerliliği ve doğruluğu tartışmaya tâbî olsa da) Anadolu'da bir Hint-Avrupa kökeninin olmasını tercih etmektedir.[4][5]
Anadolu dilleri
Hititçe
Hitit dili (𒉈𒅆𒇷; nesili), M.Ö. 1600 ve M.Ö. 1100 arasında Hitit kontrolü altındaki bölgelerde konuşulmuş, ancak Akadcada yer alan alıntı kelimelere dayanarak M.Ö. 20. yüzyıla kadar giden bir tarihi olabileceği düşünülmektedir. Çek bilim insanı Bedřich Hrozný'nin 1917 tarihli çalışmaları sonucunda çözümlenmiş dil,[7] diğer Anadolu dilleri olan Luvice ve Palaca ile ilişkilidir. Tarihte belgelenmiş en eski Hint-Avrupa dilidir.[8] Akadca kökenli bir çivi yazısı kullanılarak yazılmıştır.
Palaca
Palaca, Kuzeybatı Anadolu'da konuşulmuştur. Hititler tarafından "palaumnili" olarak adlandırılan Palaların dillerinin kökleri M.Ö. 18. yüzyıla dayanır. Kaşka istilaları sonucunda dilin soyunun 15. yüzyıl dolaylarında tükendiği düşünülmektedir.[9] Palaca yazılmış kaynaklar azdır ama, Hititçe yazılmış kaynaklarda Pala halkı Ziparva tanrısı ile karakterize edilir.[10] Palaca yazılmış tüm eserler dinî metinlerdir.[11]
Luvi dilleri grubu
Anadolu dilleri içinde yer alan bâzı diller, çeşitli özellikleri açısından birbirlerine daha yakın olduklarından ötürü ortak bir Luvi grubu içerisinde sınıflandırılırlar.[12] Bu grupta Luvice ve yakından ilişkili olduğu Likçe ve Karca gibi diller yer alır.
Luvice
Luvice (luwili), Hititçenin yakın akrabası, Hitit kontrolü altındaki bölgelere yakın yerlerde konuşulmuştur. M.Ö. 13. yüzyılda ise Luvice, Hititlerin başkenti Hattuşaş'da dominant dil hâline gelmiştir.[13] Bronz Çağı Çöküşü sonrasında Hititçe ölü bir dil hâline gelse de Luvice, Geç Hitit Devletleri'nde varlığını bir süre daha sürdürmüştür. Hitit çivi yazısı ve Anadolu hiyeroglifleri olarak iki farklı yazı sistemi ile yazılmıştır. Luvice, Truvalıların konuştukları olası dillerden biri olarak görülmektedir.[14]
Diğer Luvi diller
Köken olarak Ege ve Batı Akdeniz bölgelerinde konuşulan bu sınıftan diller ise
- Karya dili, Karya'da konuşulmuştur, Karyalı askerlerin M.Ö. 7. yüzyılda Mısır'da bıraktığı bölük pörçük duvar yazılarından bilinir. M.Ö. 3. yüzyılda yok olmuştur.
- Likya dili (Likyaca A; standart Likyaca), Demir Çağı'nda Likya'da konuşulmuştur, Luvicenin soyundan gelir. M.Ö. 1. binyılda soyu tükenmiştir, buluntular eksik olup tam çözülenememiştir.
- Milyan dili (Likyaca B de denir), Likya dilinin lehçesi olup tek bir kitâbeden bilinir.
- Pisidya dili ve Side dili (Pamfilyaca) ile yazılmış yazılar eksiktir.
Bu dil grubunda muhtemelen hiç yazılı iz bırakmamış diller de vardır. Bunlar Kapadokya, Misya ve Paflagonya dilleridir.
Lidya dili
Lidyaca, Batı Anadolu'da yer alan Lidya bölgesinin yerli halkı Lidyalılar tarafından kullanılmış ve M.Ö. 7. yüzyıldan kalma elektrum sikkeleri üzerindeki yazılar ile kayda geçmiştir.[15] M.Ö. 5. ve 4. yüzyıllardan kalma ve çoğu Sard kazılarında keşfedilmiş Lidya dili mezar kitâbesi de bulunmaktadır. Luvi dili ile bâzı benzerlikleri bulunmakla birlikte, kendine has çeşitli özellikleri nedeniyle Anadolu dil ailesi içinde ayrı bir yeri bulunduğu ileri sürülmektedir. M.Ö. 1. yüzyılda günlük kullanımı sona ermiş, bir ölü dil hâline gelmiştir.[16]
Diğer diller
Terim günümüzde genellikle Hint-Avrupa dil ailesinin Anadolu kolunu tanımlamak için kullanılmaktadır, ancak bu gruba düşmeyen tarihî Anadolu dilleri de vardır. Paleo-Balkan dilleri, Anadolu dilleri gibi Hint-Avrupa dil ailesine ait olup günümüzde yaşayan hiçbir dil bu gruba ait değildir. Dillerin bölgeye Anadolu dillerinden sonra bir dönemde Balkanlar yolu ile geldiği önerilmektedir. Frigce ve Misyaca, bu dillere örnekler oluşturmaktadır.
Eklemeli diller grubundan,[17] soyu tükenmiş ve Hint-Avrupa dil ailesine ait olmayan antik Anadolu dillerine ise Hattice örnek verilebilir. Anadolu'da konuşulmuş bilinen en eski dil olan Hattice bir yalıtık dil olarak sınıflandırılır.[18] Hattiler yazılı kaynaklar bırakmamış, tüm Hattice söz varlığı Hititler tarafından üretilmiş dinî veya çift dilli metinler sayesinde günümüze ulaşmıştır. Urartuca da Anadolu'da konuşulmuş ölü bir dildir.[19]
Notlar
- ^ Hint-Avrupa anavatanının Anadolu olduğunu varsayan veya destekleyen hipotez modelleri, bu minvalde hiçbir göçü varsaymazken, Ermeni hipotezi modeli doğrudan bir doğu göçünü varsaymaktadır.
Kaynakça
- ^ a b "Anatolian languages". Encyclopedia Britannica (İngilizce). 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ekim 2019.
- ^ JP Mallory, In Search of the Indo-Europeans, Thames and Hudson Ltd., Londra (1989).
- ^ G. Steiner, The immigration of the first Indo-Europeans into Anatolia reconsidered, Journal of Indo-European Studies 18 (1990), 185–214.
- ^ [1] 20 Mayıs 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin – Russell D. Gray & Quentin D. Atkinson, Department of Psychology, University of Auckland, Auckland, New Zealand.
- ^ Bouckaert, R.; Lemey, P.; Dunn, M.; Greenhill, S. J.; Alekseyenko, A. V.; Drummond, A. J.; Gray, R. D.; Suchard, M. A.; Atkinson, Q. D. (23 Ağustos 2012). "Mapping the Origins and Expansion of the Indo-European Language Family". Science. 337 (6097): 957-960. doi:10.1126/science.1219669. PMC 4112997 $2. PMID 22923579.
- ^ Mallory, J. P.; Adams, Douglas Q. (1997). Encyclopedia of Indo-European culture. Taylor & Francis. ss. 4-6. ISBN 978-1-884964-98-5. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2012.
- ^ Hrozný, Bedřich, Die Sprache der Hethiter: ihr Bau und ihre Zugehörigkeit zum indogermanischen Sprachstamm: ein Entzifferungsversuch (Leipzig, Germany: J.C. Hinrichs, 1917).
- ^ "2006-05-02 Hittite". 7 Temmuz 2004. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Aralık 2016.
- ^ Ramat, Anna Giacalone; Ramat, Paolo (2015). The Indo-European Languages. Routledge. s. 172. ISBN 113492187X. 19 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
The Palaic peoples were very quickly overwhelmed by the invasions of the Kaskas, a non-IE people from the East, who swept them away and for centuries kept attacking the Hittite kingdom
- ^ Burney, Charles (2004). Historical Dictionary of the Hittites. Scarecrow Press. s. 223. ISBN 0810865645.
- ^ Carruba, O. Das Palaische. Texte, Grammatik, Lexikon. Wiesbaden: Harrassowitz, 1970. StBoT 10.
- ^ Melchert 2012, s. 14. "I, followed by some others, have adopted the label 'Luvic' for this group instead of the more popular 'Luvian', in order to forestall confusion with Luvian in the narrow sense of just the language represented by Cuneiform and Hieroglyphic Luvian."
- ^ Yakubovich, Ilya (2010). Sociolinguistics of the Luwian Language. Leiden: Brill. ISBN 9789004177918. s. 307
- ^ Watkins 1994; Watkins 1995:144–51; Melchert 2003, pp. 265-70 with ref.
- ^ "Lydia and the earliest coins" (İngilizce). British Museum. 2 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ S.R.F. Price (1985). Rituals and power: the Roman imperial cult in Asia Minor, s. 92 (İngilizce). Cambridge University Press.
- ^ The New Encyclopædia Britannica, Vol. 22, p.593: "The non-Indo-European Hattic is an agglutinative language ..."
- ^ Jörg Klinger: Hattisch. In: Michael P. Streck (Hrsg.): Sprachen des Alten Orients. WBG, Darmstadt 2005, S. 129.
- ^ People of Ancient Assyria: Their Inscriptions and Correspondence - Page 89 by Jørgen Laessøe
Dış bağlantılar
- "Digital etymological-philological Dictionary of the Ancient Anatolian Corpus Languages (eDiAna)". Ludwig-Maximilians-Universität München. 25 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2017.
- Anatolianscripts.com14 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Anadolu Yazıları
