İçeriğe atla

Alp Er Tunga

Alp Er Tunga veya Alp Er Tonğa (Altay Türkçesi: İlb Er Tonga),[1] efsanevi bir Türk hakanıdır. Alp" (alp, yiğit, kahraman, bahadır),[2] Er" (er, erkek, adam)[3] ve tonğa" (babür/bebür)[4] anlamındadır. Zaman zaman Saka Hanı olarak bahsedilir.[5]

Adı ve Tarihsel Konumu

Tunga sözcüğü aslında leopar cinsinden yırtıcı bir hayvanın adıdır. Bir yiğitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun saçlı olmak Tunga’yı çağrıştırdığı için alplar saç uzatırlar. Ayrıca cengaverler yırtıcı hayvanların özellikle de aslan, kaplan, pars, tunga gibi hayvanların postlarını giyerler. Bu postlar savaşçılığın sembolüdür. Alpar Tunga Han, yanında iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, sırtında da bir post vardır, postun dişleri başının üzerinden görünür. Tüm Türk dünyasında olduğu kadar İran ve Ortadoğu halklarının pek çoğu tarafından tanınır. Selçukluların 33 atasından biri olarak sayılır. Yeraltındaki 100 sütunlu demir sarayında yaşar. Alpar sıfatıyla anılır. İran mitolojisinde adı Afrasyab olarak geçer.

Yaşamıyla ilgili bilgiler efsanelere dayanan Alp Er Tunga'nın, Turancılarca Türklerin eski atalarının soyundan geldiği öne sürülür. Ayrıca, Divân-ı Lügati't-Türk'te ve Kutadgu Bilig[6]'de, İran destanı Şehnâme' nin kahramanlarından Efrasiyab (Afrasyab)'la aynı kişi olduğu belirtilir. Şehname'ye göre İran - Turan savaşları sırasında Zaloğlu Rüstem ile giriştiği mücadele sırasında pusuya düşürülüp öldürülmüştür. Öldürülmesiyle ilgili Alp Er Tunga Sagusu, Divân-ı Lügati't-Türk'ün çeşitli yerlerinde örnek metin olarak verildiği söylenmektedir.

Çeşitli kaynaklarda Alp Er Tunga

Orhun Yazıtlarında "Alp Er" ve "Tunga" isimleri

Alp Er ismi, Altay Dağlarından bulunan eski runik Türk yazıtlarında da bahsedilmiştir.[7] Orhun Yazıtlarında (i, kuzey. 7, ii, doğu. 31), Kül Tigin 714 yılında Oğuzlara karşı beşinci defa yaptığı seferi başarı ile kazanınca hitabeye şöyle yazdırmıştır:

"tunga tigin yoghinda kiri ölürtimiz."[8]

Divânu Lügati't-Türk'te Alp Er Tunga

Kaşgarlı Mahmud'un kızı olduğunu belirttikten sonra; "Çünkü Kaz'ın babası olan "تنكا الب ار Tonğa Alp Er" Afrasyap (Efrasiyab) demektir; "مءرڤ Merv" şehrini yapan zattır" sözleriyle Efrasiyab ve Alp Er Tunga'nın aynı kişiler olduğunu bildirir.[9]

Kutadgu Bilig'de Alp Er Tunga

Yusuf Has Hacib'in Karahanlı hükümdarı Tabgaç Buğra Han'a armağan olarak sunduğu Kutadgu Bilig adlı eserinde dünya hükümdarları içinde en adaletli olanların Türk hükümdarları olduğunu ve onların içinde adı meşhur olanın Taciklerin (İranlıların) Efrasiyab dedikleri Alp Er Tonga olduğunu belirtir.[10]

Ayrıca Efrasiyab'dan şu sözlerle bahseder: "Kent: Şeher. Bu kelmeden alınaraq Qaşqar üçün "Ordu Kend" derlər. Hanın oturduğu şeher demekdir. Çünkü Afrasiyab (Efrasiyab), havası gözel olduğu üçün burada otururdu."

Alp Er Tunga Ağıtları (Orta Türkçe)(Günümüz Türkçesi)
Alp Er Tunga öldü mü?

Isız ajun kaldı mu?

Ödlek öçin aldı mu?

Emdi yürek yırtılur.

Alp Er Tunga öldü mü?

Dünya ıssız kaldı mı?

Felek öcünü aldı mı?

Şimdi yürek yırtılır.

Ödlek yırag közetti.

Oğrun tuzağ uzattı.

Begler begin azıttı.

Kaçsa kah kurtulur?

Felek yarar gözetti.

Gizli tuzak uzattı.

Beylerbeyini kaptı.

Kaçsa nasıl kurtulur?

Begler atın urgurup.

Kadgu anı turgurup.

Mengzi yüzi sargarup.

Korkum angar türtülür.

Beğler atlarını yordular.

Kaygı onları durdurdu.

Benizleri yüzleri sarardı.

Safran sürülmüş gibi oldular.

Uluşıp eren börleyü.

Yırtıp yaka urlayu.

Sıkrıp üni yırlayu.

Sığtap közi örtülür.

Erler kurt gibi uludular.

Hıçkırıp yaka yırttılar.

Kısık seslerle haykırdılar.

Ağlamaktan gözleri kapandı.

Könglüm için ötedi.

Yitmiş yaşıg kartadı.

Kiçmiş ödig irtedi.

Tün kün kiçip irtelür.

Gönlüm içten yandı.

Yetmiş yaş yaşlandı.

Geçmiş zaman arandı.

Tüm günler geçse de,

Yine de aranır.

Ali Şir Nevai'nin Tarih-i Müluk-i Acem'inde Alp Er Tunga

Avesta'da "Arjasp" (Arjāsp) şeklinde geçen karakterin Alp Er Tonga olduğunu Ali Şir Nevai'nin Tarih-i Müluk-i Acem (İran Padişahlarının Tarihi) adlı eserinde "Arjasp Binni Efrasiyab kim, Türk Padişahi erdi"[11] şeklinde görülmektedir

Vasili Radloff'un tezi ve eleştiriler

XIX. yüzyıl sonunda eser vermiş olan Rus şarkiyatçı Radloff, Alp Er Tunga'nın "kahraman bir adam" manasında umumî bir kelime olduğunu belirtmiştir. Bu tez daha sonra eleştirilmiş ve Alp Er Tunga'nın, tarihî şahsiyetin adı olduğu öne sürülmüştür. Bazı kaynaklarda da Efrasiyab'ın Türkçe adı olduğu ileri sürülmüştür.[12]

Mezarı

Prof. Dr. Necati Demir, 3 Ekim 2021 tarihinde yaptığı bir açıklamada; Alp Er Tunga'nın mezarının Özbekistan'ın Buhara şehrinde olduğunu öne sürmüş ve "Eldeki kaynakların bazıları, mezarın aslında direkt nerede olduğunu söylüyor. Güvenlik açısından bunu söyleyemiyorum ama ben çok da sıkıntı çekmeden gidip mezarın yerini bulabildim." şeklinde beyanat vermiştir. Demir yaptığı açıklamada Alp Er Tunga'nın mezarının yeri ile ilgili olarak 25 yıldır araştırma yaptığını, Özbekistan'a konu ile ilgili olarak araştırmaya gittiğini ve güvenlik açısından mezarın yerini söyleyemese de Özbek Narşahi (y. 899-959) isimli bilginin 942'de yazdığı Efrasiyab isimli kitapta mezarın yerinden bahsettiği, kümbeti Özbekistan Cumhurbaşkanına dosya ile aktardığını belirtmiştir. Hedefinin ise söz konusu alana çok büyük bir türbe ya da mezar yaptırmak olduğunu ifade etmiştir.[13][14][15]

Etimoloji

“Tunga sözcüğü aslında leopar cinsinden yırtıcı bir hayvanın adıdır. Bir yiğitlik simgesi olarak alplara isim diye verilir. Uzun saçlı olmak Tunga’yı çağrıştırdığı için alplar saç uzatırlar. Ayrıca cengâverler yırtıcı hayvanların özellikle de aslan, kaplan, pars, tunga gibi hayvanların postlarını giyerler. Bu postlar savaşçılığın sembolüdür. Alpar Tunga Han, yanında iki tane tunga (leopar) ile resmedilir, sırtında da bir post vardır, postun dişleri başının üzerinden görünür. Tüm Türk Dünyasında olduğu kadar, İran ve Ortadoğu haklarının pek çoğu tarafından tanınır. Selçukluların 33 atasından biri olarak sayılır. Yeraltındaki 100 sütunlu demir sarayında yaşar. Alpar (Alper) sıfatıyla anılır. İran mitolojisinde adı Afrasyab olarak geçer”.[16]

Kaynakça

  1. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 41: Türklerin ulusal kahraman ve büyük Hakanı
  2. ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009. 
  3. ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009. 
  4. ^ "TDK Divanü Lugati't-Türk Veri Tabanı". 6 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2009. 
  5. ^ Clements, William M. The Greenwood Encyclopedia of World Folklore and Folklife: Southeast Asia and India, Central and East Asia, Middle East (İngilizce) (2006 bas.). Greenwood Press. s. 432. The first examples of this verbal tradition include the Alp ErTunga Legend, which relates how Alp Er Tunga, the Saka Khan who is thought to have lived in the seventh century prevailed against the Iranian armies. 
  6. ^ "Bu Türk beglerinde atı belgülüg tonğa alp er erdi kutı belgülüg" - Bu Türk beyleri arasında adı meşhur ikbali ayan-beyan olanı Tonğa Alp Er idi. Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacib
  7. ^ Kyzlasov, 2003sssfa 42.
  8. ^ Ahmet Zeki Validi Togan, 1932 On Mubarakshah Ghuri sayfa 852.
  9. ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 149-150.
  10. ^ Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig I Metin, Hazırlayan: R.R. Arat, Ankara.1991. sayfa 43.
  11. ^ Ali Şir Nevai. Tarih-i Müluk-i Acem Cilt 14. sayfa 191-195.
  12. ^ "Alper Tunga Destanı". yasarkiraz.webnode.com.tr. 19 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2022. 
  13. ^ "Alp Er Tunga'nın mezarı hakkında dikkat çeken açıklama". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021. 
  14. ^ ""Alp Er Tunga'nın mezarı bulundu" iddiası gündem yarattı: 'İspat etsin de görelim'". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021. 
  15. ^ "Alp Er Tunga'nın mezarı nasıl bulundu? Ayrıntılar ilk kez TRT Haber'de". 3 Ekim 2021. 3 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ekim 2021. 
  16. ^ "Prof.Dr.Ali Osman Özcan - TONGANIN SIRRI". iyigunler.net. 27 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Kasım 2020. 

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Buhara</span> Özbekistanda bir şehir

Buhara, Orta Asya'nın en eski yerleşim bölgelerinden olan ve günümüzde Özbekistan sınırları içinde bulunan tarihî şehir. Arkeolojik bulgular şehrin tarihinin en az 2500 yıl civarında olduğunu göstermiştir. Şehirde yapılan Arkeolojik kesit çalışmalarında yaklaşık 20 m kadar derinlikteki alt katmanda; kamusal binalar, askeri tahkim yapıları, çanak-çömlek ve madeni paralar gibi çeşitli arkeolojik buluntulara rastlanılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Dîvânu Lugâti't-Türk</span> Kâşgarlı Mahmudun yazdığı Türkçe-Arapça sözlük

Kitâbu Dîvânu Lugâti't-Türk Orta Türkçe döneminde Kâşgarlı Mahmud tarafından Bağdat'ta 1072-1074 yılları arasında yazılan Türkçe-Arapça bir sözlüktür.

<span class="mw-page-title-main">Bayındır boyu</span>

Bayundur boyu, Oğuz Kağan Destanı'na göre Oğuzların 24 boyundan biri ve Kaşgarlı Mahmud'a göre Divân-ı Lügati't-Türk'teki yirmi iki Oğuz bölüğünden üçüncüsü; "Bayundur"lardır. Belgeleri şudur : diye tanımladığı bir Oğuz boyudur. Bu boyların Üçoklar kolundan Oğuz Kağan'ın oğlu Gök Han'ın soyundan geldikleri kabul edilir.

<i>Kutadgu Bilig</i> Yusuf Has Hacibin Tabgaç Uluğ Buğra Kara Hana takdim ettiği Orta Türkçe eser

Kutadgu Bilig, 11. yüzyıl Karahanlı Türklerinden Yusuf Has Hacib'in Doğu Karahanlı hükümdarı ve Kaşgar Prensi Tabgaç Uluğ Buğra Kara Han'a atfen yazdığı ve takdim ettiği Orta Türkçe eserdir. Eser, Karahanlıca olarak da isimlendirilen Hakaniye lehçesi ile yazılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Karahanlılar</span> Orta Çağda hüküm sürmüş bir Türk devleti (840–1212)

Karahanlı Devleti ya da kısaca Karahanlılar, 840-1212 yılları arasında Orta Asya ve Maveraünnehir'de hüküm süren bir Türk Hanedanıdır. Orta Asya'da kurulmuş ilk İslam Hanedanıdır. Karahanlı Devleti, tercih edilen görüşe göre, Karluk Türk kabilelerine mensuptur. 389/999 yılında İlek Han'ın (388–403/998–1013) komutanlığında yapılan Karahanlı saldırıları, onlara Mâverâünnehir bölgelerinde hâkimiyeti ele geçirmeyi sağladı. Bu saldırılar, aynı zamanda Sâmânî Devleti'nin yıkılışının habercisiydi. Çünkü saldırılar sonrasında Karahanlı Devleti, bölgede Sâmânî Devleti'nin pek çok yerini işgal etti Karahanlı Devleti, iç çekişmeler ve bölünmelerle pek çok dönemler geçirdi. Bölünme ve iç çekişmeler, tabiatıyla söz konusu devletin, yönetimde ortaklık sistemini tatbik etmesinin bir sonucudur. Çünkü devlette, aynı anda iki ayrı yönetici vardı; Büyük Han ve Ortak Han. Büyük Han, doğuda ikâmet ediyor ve devletin doğu kısmını; diğer Han ise batıda ikâmet ediyor ve devletin batı kısmını idare ediyordu.

<span class="mw-page-title-main">Kaşgar</span> Doğu Türkistanda bir şehir

Kaşgar, Çin'de Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin batısında yer alan tarihi bir vaha şehridir.

<span class="mw-page-title-main">Balasagun</span>

Balasagun, Eski Çağ'da Soğdiana, günümüzde Kırgızistan'da, Çu Nehri vadisinde Bişkek ile Issık Gölü arasında tarihî bir şehirdir.

Karahanlı Türkçesi, Hakaniye Türkçesi, Karahanlıca veya Hakaniye lehçesi, Türk dilinin tarihinde konuşulmuş ve yazılmış olan tarihî dönemlerinden biridir. Türk dilini eski, orta, yeni olarak üç döneme ayıran Türkologlara göre Karahanlı Türkçesi, Orta Türkçenin ilk dönemini oluşturur. Böyle düşünen Türkologlara göre 10.-15. yüzyıllar arası Orta Türkçe dönemidir. 13. yüzyıldan itibaren Türk yazı dilinin (Kuzey-) Doğu ve (Güney-) Batı olarak iki ayrı kol hâlinde geliştiğini göz önünde bulunduran diğer bir kısım Türkologlar, Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe içine alır. Bugüne ulaşan metinleri 11. ve 12. yüzyıllara ait olan Karahanlı Türkçesi, Eski Uygur Türkçesiyle çağdaştır.

<span class="mw-page-title-main">Soğdya</span>

Soğdya, Orta Asya'da geniş tarihi ve coğrafi bir alan.

Franrasyan, İran efsanesindeki Turan ya da Soğdlu akıncının adıdır. MS 3. yüzyılda Sasaniler döneminde yeni ekler yapılıp ardından Pehlevî (Fars) diline çevrilen Avesta adlı Zerdüştlük kitabının yeni nüshasında Afrasiyab, yani Alp Er Tunga ile ilgili rivayetler "Franrasyan" adı altında verilmiştir. Franrasyan, İranlı şair Firdevsî'nin Şehnâme adlı eserinde İran - Turan savaşlarının Turanlı kahramanı Afrasiyap olarak geçer.

Oğrak veya Iğrak, Divân-ı Lügati't-Türk'te "sınırda oturan bir Türk oymağı. Bunlara "قرا ي يغج Kara Yıgaç" dahi denir." ve "الايغاج Ala Yıgaç" "Sınıra yakın bir yer adı." şeklinde tanımladığı Orta Asya'da yaşamış olan Ortaçağa özgü bir Türk oymağıdır.

Koçnğar başı veya Koçñ ar başı, Kaşgarlı Mahmud, Divân-ı Lügati't-Türk'te;

Kençekler, Kaşgarlı Mahmud'un çeşitli Türk toplulukları hakkında bilgiler verirken değindiği boylardandır. Kençekler ve Kençekçe ile ilgili bilgiler Divânü Lugâti’t-Türk ile sınırlıdır.

Kuyas, (Quyās) Divân-ı Lügati't-Türk'te ismi geçen göçebe Çiğillerin oturduğu, Barsgan'nın ötesinde bir kasabadır. “تخسى Toxsı”: Kuyas'ta bulunan bir Türk boyunun adı. ”Toxsı Çiğil” dahi denir.

Karnak, Türk Dili'nin en eski ve değerli sözlüklerinden Divânu Lügati't-Türk'te "قرناق Karnak" "Oğuz şehirlerinden biri”. şeklinde tanımlanmıştır. "Bilād al-Guzziyya" yani Oğuz ilinde bir Oğuz şehridir. O dönemde Siri Derya havzasında nehrin sağ yakasında biraz ileride konumlanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Suvar (şehir)</span>

Suvar veya Suar,(Karahanlıca: صُڤَر suvar, İdil Bulgarcası: سُوار suvar‎), İdil Bulgar Hanlığına bağlı bir boy ve şehir.

<span class="mw-page-title-main">Kazvin</span> İranda bir şehir

Kazvin,, İran'da Kazvin Eyaleti yönetim merkezi olan şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Kum, İran</span> İranda bir şehir

Kum, İran'da Kum Eyaleti'nin yönetim ve İsnâaşeriyye mezhebinin eğitim merkezi konumunda olan şehirdir.

<span class="mw-page-title-main">Efrasiyab</span> Türklerin efsane kahraman yiğit atası

Efrasiyab veya Afrasiyab, Şehnâme'nin karakterlerinden efsanevi kral ve Turan kahramanı.

<span class="mw-page-title-main">Gelecek zaman</span> haber kipi

Gelecek zaman, dilbilgisinde şu andan sonraki bir zamanda gerçekleşen bir olayı veya durumu anlatan zaman yapısıdır.