Alomorf

Alomorf, altbiçimbirim, altbiçim, biçimbirimcik, biçimbirimsel değişke veya değişken şekil; bir biçimbirimin anlamının değişmeden ses veya yazılışının değiştiği versiyonudur.^[1] Alomorf, tek bir morfemin sesbilimsel çeşitlerini tanımlamaktadır.^[1] Bir biçimbirimin dönüşebileceği altbiçimbirimler dilin morfofonemik kurallarıyla belirlenir.^[2]

Türkçedeki ünlü uyumu ve ses olaylarından ötürü neredeyse her ekin altbiçimbirimi vardır (-yor hariç). Ekler geldikleri hecenin özelliklerine göre ünlülerini ve/veya ünsüzlerini değiştirirler. Gelen eke göre kök veya gövdede de ses değişimleri gözlenir (ünsüz değişimi ve ünsüz benzeşmesi). Türkçenin ortografisi düzenli bir yapıya sahip olduğu için yazım ve ses aynı anda değişir.

Toplamda 8 adet altbiçimbirimi vardır: -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü.

• Geldiği kelime ötümsüz (sessiz, sert) ünsüzle bitiyorsa -t, ötümlü (sesli, yumuşak) ünsüzle bitiyorsa -d varyantları kullanılır.
• Son hecenin ünlüsü ön (ince) ünlüyse: -di, -dü, -ti, -tü.
• Son hecenin ünlüsü arka (kalın) ünlüyse: -dı, -du, -tı, -tu.
• Son hecenin ünlüsü düz (dar) ünlüyse: -dı, -di, -tı, -ti.
• Son hecenin ünlüsü yuvarlak (geniş) ünlüyse: -du, -dü, -tu, -tü.

al-dı, gel-di, ol-du, öl-dü, yık-tı, git-ti, uç-tu, düş-tü

Arka ünlülerle -lar, ön ünlülerle -ler olarak kullanılan iki altbiçimbirimi vardır. Yabancı kökenli kelimeler bu kurala uymayabilir.

araba-lar, leylek-ler, gol-ler, icraat-ler (icraat-lar da kullanılır)

Toplamda 4 tane altbiçimbirimi vardır: -da, -de, -ta, -te

• Geldiği kelime ötümsüz (sessiz, sert) ünsüzle bitityorsa -t, ötümlü (sesli, yumuşak) ünsüzle bitiyorsa -d varyantları kullanılır.
• Son hecenin ünlüsü ön (ince) ünlüyse: -da, -ta
• Son hecenin ünlüsü arka (kalın) ünlüyse: -de, -te

balkon-da, kamp-ta, kulübe-de, mektep-te

Ünsüz değişimi, ek geldiğinde kelimenin son ünsüzünü değiştiren bir olaydır. p, ç, t, k harfleri/sesleri b, c, d, ğ harflerine/seslerine dönüşür. Eğer ki gelen ek çekim ekiyse oluşan yeni biçimbirim öncekinin anlamını taşıyacağından anlam değişmez ve bir altbiçimbirim olur.

kitap, kitab-a; ağaç, ağac-a; kağıt, kağıd-a; yatak, yatağ-a

İngilizcede geçmiş zaman, çoğul, olumsuzluk ekleri gibi eklerde altbiçimbirimler bulunur.

-ed biçimbiriminin -ed olarak yazılan şu çeşitleri vardır: /əd/ veya /ɪd/, /t/, /d/.

• Kelime taçsıl patlamalı /t/ veya /d/ sesleriyle bitiyorsa: /əd/ veya /ɪd/; 'hunted' /hʌntɪd/ veya 'banded' /bændɪd/
• Kelime /t/ dışındaki ötümsüz seslerle bitiyorsa: /t/; 'fished' /fɪʃt/
• Kelime /d/ dışındaki ötümlü seslerle bitiyorsa: /d/; 'buzzed' /bʌzd/
• Kelime -y ile bitiyorsa 'çoğunlukla' ek -ied'ye dönüşür, telaffuzu ise değişkendir: studied, dried, carried.

-s, -es, -ies olarak yazılabilen ve /s/, /z/, /əz/ olarak okunan altbiçimbirimleri vardır.

• Kelime /s/ veya /z/ ile bitiyorsa -es olarak yazılır ve /əz/ olarak okunur: 'buses' /bʌsəz/
• Kelime ötümsüz sesle bitiyorsa /s/ olarak okunur: 'caps' /kæps/
• Diğer durumlarda /z/ olarak okunur: 'bags': /bægz/
• Kelime -y ile bitiyorsa 'çoğunlukla' ek -ies'e dönüşür, /iz/ olarak okunur: parties, berries, libraries

İngilizcede in olumsuzluk ön ekinin farklı altbiçimbirimleri vardır.^[3]

• Ardından dudaksıl ünsüz gelirse: /ɪm/; 'improper' /ɪm'prɔpər/
• Ardından taçsıl ünsüz gelirse: /ɪn/; 'intolerant' /ɪn'tɔlərənt/
• Ardından artdamaksıl ünsüz gelirse: /ɪŋ/; 'incongruous' /ɪŋ'kɔŋgruəs/

Sami dillerinde (Laponcada) vurgulu ve vurgusuz heceleri değiştiren trokaik en bir desen vardır. Hecenin vurgulu veya vurgusuz olmasına göre bulunabilen ünlü ve ünsüzler değişmektedir. Sonuç olarak her ek ve çekimin iki biçimi vardır ve bu biçimler eklendiği kelimenin vurgu kalıbına göre değişmektedir. Örneğin Kuzey Sami'de ettirgen fiil eki Kuzey Samice: hit/-ahttit ekleridir. Kuzey Samice: hit, geldiği fiil iki heceliyse ve ek de üçüncü heceyse kullanılırken Kuzey Samice: ahttit ise geldiği fiil üç heceli ve ek de üçüncü ve dördüncü heceyse kullanılmaktadır:

• Kuzey Samice: goar·rut iki hecelidir, yani ek geldiğinde sonuç Kuzey Samice: goa·ru·hit olur.
• Kuzey Samice: na·nos·mit üç hecelidir, yani ek geldiğinde sonuç Kuzey Samice: na·nos·mah·ttit olur.

Aynı şey, Sami dillerindeki çekim kalıpları için de geçerlidir, onlar da tek ve çift kökler diye ayrılır.^[4][5]

Birçok dildeki gibi Klasik Sanskritçede de kökte altbiçimbirimlik durumu vardır.^[6]

Kökün üç altbiçimbirimi (Sanskrit telaffuz: /vaːk/, Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ/ ve Sanskrit telaffuz: /vaːɡ/) bulunmaktadır ve bunlar belirli durum eklerine göre değişmektedir.

Tekil yalın ve çoğul bulunma halinde görülen Sanskrit telaffuz: /vaːk/ biçimi, morfemin etimolojik biçimidir. Hint-öncesi artdamaksılların öndamaksıllaşması, Sanskrit telaffuz: /vaːt͡ʃ/ biçimiyle sonuçlandı ki bu başta fonolojik şartlandırılmıştı. Şartlandırma, tekil bulunma halinde halen görülebilir: /t͡ʃ/ sesinden sonra yüksek ön ünlü /i/'nin gelmesi.

Fakat /e/ ve /o/'nun daha sonradan /a/'da birleşmesi; tekil ve çoğul tamlayan, çoğul yalın ve tekil araç halinde değişimi fonolojik açıdan tahmin edilemez kıldı. Bu yüzden de alomorfluk, artık doğrudan fonolojik süreçlerle bağdaştırılamazdı.

Fonolojik şartlandırma çoğul araç halindeki Sanskrit telaffuz: /vaːɡ/ biçimi için de vardır. Orada da ardından /bʱ/ geldiğinden benzeşmeyle ötümlüleşir.^[6]

Terim aslen kimyadaki varyasyonları tanımlamak için kullanılmıştı.Yazıda dile ilk olarak 1948'de Fatih Şat ve Sibel Merve tarafından Language XXIV'da kullanıldı.^[7]