Alevilikte inanç
| Makale serilerinden |
Alevîler'in dinî i'tikadı[1] Siyâseten İslâmiyet’in “İmamiye-i İsnâ‘aşer’îyye / Onikicilik” fıkhî mezhebinden olan Alevîler, i’tikaden Horasan Melametîliği’nden köken alan Hoca Ahmed Yesevî’in kurduğu “Sünnîliğin Tasavvufî–Yesev’îyye Tarikâtı”[2] ile Fâtımîler Halifeliği devrinde Orta Asya ve Türkistan’da çok önemli fa’aliyetlerde bulunan Muin’ed-Dîn Nâsır-ı Hüsrev’in kurucusu olduğu Pamir Alevîliği’nin de altyapısını oluşturan “Şiîliğin Bâtınî–İsmâilîyye” fıkhî mezhebinin şiddetli etkisi altında gelişimini tamamlayarak ortaya çıkan “Tasavvufî-Bâtın’îyye” i’tikadî mezhebi mensûplarıdır. Alevîlik içerisinde Kızılbaş, Dazalak, Kalender’îyye, Bedr’îyye, Bektâş’îyye, Câm’îyye, Şems’îyye, Edhem’îyye gibi farklı birçok bâtınî tarîkat (yol) yer almaktadır. 13. asırda Babâîlik’ten ve 14. asrın sonlarından itibaren de yoğun olarak Hurûfîlik’ten etkilenen Anadolu kaynaklı Bektaşilik Tarikatı bunların içlerinde en meşhur olanıdır. 14. ve 15. asırlarda “Fadl’Allah Ester-Âbâdî” tarafından Şiîlikten ayrılarak zuhur eden “Hurûfîlik” mezhebinin tesirleri altında kendisini yeniden yapılandırmış olan Bektâşîlik, Alevîliğin içinde yer aldığı varsayılan bir tarîkat (yol) olması itibarıyla Anadolu Alevîliği’nin tamamını tanımlamamaktadır.
Temel inanç
Alevîlik, Allah-Muhammed-Ali üçlemesiyle Ehl-i Beyt ve On İki İmamʼı önemseyen Câferiyye Şiîliği ile ortak noktalara sahip olan bir yoldur.[] Alevîlik’te incelenmesi gereken asıl inanç Vahdet-i Vücud veya Varlık birliği’dir. Ayrıca, Hurûfîlik’te de mevcut olan tanrının insan dâhil evrendeki her şeyin içinde olduğu inancı da vardır. (Kamusaltanrıcılık)
Alevîlik, Tanrı korkusu yerine sevgisini, Kurʼan’ın şekli yerine özünü benimseyen (Bâtınîlik), amacı ruhsal olgunlaşma (Seyr-ü süluk) olan bir tasavvuf yoludur.[] Özünü insan sevgisinde bulan, Tanrı’nın insanda tecelli ettiğine (En-el Hak), onun için de insanın ölümsüzlüğüne inanan, ibâdetlerinde kadın erkek ayrımı yapmadan, öz diliyle, musikîsiyle, semahıyla inancını icra etme biçimidir.[] Yaşamın amacını, insanın ham ruhluktan çıkarak insan-ı kâmil olarak özüne dönmek şeklinde tanımlamaktadır.[]
Ali betimlemesi
Alevî İslâm inancında Ali’nin çok özel bir yeri vardır. Alevî-Şiî amentüsünde bulunan imâmet anlayışına göre Muhammed öldüğünde yerine imâm olması gereken kişi Ali’dir ve imâmet Ali’nin soyundan devam eder.
Dört kapı kırk makam inancı
Dört Kapı Kırk Makam şeklindeki kâmil insan olma ilkelerini Hacı Bektâş-ı Velî’nin tespit ettiğine inanılır. Hacı Bektâş, "Kul Tanrı’ya kırk makâmda erer, ulaşır, dost olur" demiştir. []
Alevîler kendi içlerinde bir çeşit hiyerarşi oluşturmuştur. Örneğin "yol"a gönül vermiş olana "tâlip" denir. Kişi, yolun kurallarını yerine getirip bilgi düzeyini arttırdıkça yükselir. Alevîlik'te "Yol" denen deyimin temelini "Dört Kapı Kırk Makam" anlayışı oluşturmaktadır.
Mürşid, Pîr ve Rehber huzurunda ikrar verilerek Dört Kapı Kırk Makam aşamasından geçilir. Bu makamlar sırasıyla Şeriât, Tarikât, Hakikât ve Marifet kapılarıdır. Bu kapıların hepsinin "alt bölüm" olarak nitelenebilecek onar tane makamı vardır. Bütün kapı ve makamların kendi içinde bir anlamı bulunmaktadır. Şeriat kapısı, özetle doğru inanç ve doğru yaşam tarzıdır ve toplumdaki her bireyin inanç ve yaşam kurallarını düzenler. Tarikat Kapısı ise tarikâta hizmet etmek, Alevîliğin kurallarına özen göstermektir. Hakikat Kapısı ise bir nev'î kendisi için kuralları aşıp başkaları için de bir şeyler yapabilmek, fedakâr olabilmektir. Marifet Kapısı ise kişinin bütün dünyevi kaygıları aşıp Tanrı ile arasındaki sırra nail olması demektir.[]
Dört Kapı ve Mertebeleri şunlardır:
- Şeriat (Bel Kapısı / Mü’minlik Mertebesi),
- Tarikat Kapısı (Yol Kapısı / Zâhidlik Mertebesi),
- Hakikat Kapısı (İl Kapısı / Âriflik Mertebesi),
- Marifet Kapısı (Gök Aman – Yer Ana / Mûhiplik Mertebesi).
Her kapının on makâmı vardır.
Şeriat Kapısı'nın makamları:
| Tarikat Kapısı’nın makamları:
| Hakikat Kapısı’nın makamları:
| Marifet Kapısı’nın makamları:
|
Dînî âyinler
Alevîler, Muhammed’in son peygamber olduğuna, Ali’nin ise veliliğine (ya da imamlığına) inanırlar. Alevîler, ibadetlerini cemevinde yaparlar. Kadir Gecesi’yle bağlantılı olarak üç gün ve Muharrem ayında ise on iki gün oruç tutarlar. Muharrem’den sonra da üç gün Hızır Orucu tutarlar. Muharrem orucundan evvel üç gün Masumu Paklar orucunu tutarlar.[]
Cem
Cem, Alevîler’in toplu halde ettikleri ibâdetin adıdır. Kavram olarak "Cem" Arapça bir kelime olup toplanma, birikme, bir araya gelme manasına gelmektedir. Alevîlik'te, Cem'de bulunan bir kişi başka bir kişiye dargınsa, bu iki kişinin dargınlıkları giderilmeden, barışmaları sağlanmadan Cem'e başlanmaz. Alevîler'in toplu anlamda temel ibadeti olan Cem, bir Dede'nin gözetiminde ve önderliğinde yerine getirilir.
Ayîn-i Cemde görev alan hizmetliler
- 1. Faraşçı: Cem'in başlangıcından sonuna kadar Duaz İmam söylendiğinde ve her bölüm sonunda Faraşçı süpürgesini çalar ve Faraşçı duasını okur.
- 2. Gözcü: Gözcü Baba Dar esnalarında müminler dua aldıklarında, lokma dualattıklarında daima Pirin veya Mürşidin karşısında Dara duranların, dua alanların sağ tarafında yer alır. Müminlere bilmedikleri usûl ve kaideleri tarif eder ve Cemin asayişini Gözcü sağlar. Müminlerin isteklerini ilgili Dedeye, Dedelerin buyruklarını müminlere iletir.
- 3. Kapıcı: Kapıcılar 2 candır. Birisi kapıdan dışarıya bakar. Diğeri de kapıdan içeriye bakar. Dışarıdan gelen olur ya da bir müşkülü olan olur ise Kapıcılar Gözcüye, Gözcü de Mürşide kavuşturur.
- 4. İznikçi: Ayakkabıları düzenler. Müminlere tarikat abdesti aldırır. Abdest suyu hazırlar. Bunlar bir Bacı, bir Candır. Meydan hizmetinde de bulunurlar.
- 5. Peyik: Peyik, Cemin gün ve tarihini Rehberin talimatına göre duyurur. Cemevi dışında bir yere haber gidecekse bu haberi götürür, haber getirir. Gerekirse Cemin acemisi olan misafirleri misafir evine götürür.
- 6. Zakir: Pirden ve Rehberden sonra gelen bir hizmet sahibi olarak sazını çalar. Deyiş ve Duaz İmamı Zakir okur. Cemde önemli bir yeri vardır.
- 7. Kurbancı: Kurbanı alması, kurbanı dualatıp kesmesi, doğraması ve her türlü malzemelerin hazırlanması, aynı zamanda muhafaza edilmesi ve organizasyonu Kurbancıya aittir. Lokmacı da bu Cemde Kurbancıya yardım eder.
- 8. Rehber: 12 Hizmet sahiplerine önderlik eden, genel organizasyonları yapan, hizmet sahiplerine talimat veren bir görev sahibidir. Mûsahiplerin hazırlığını yapar. Onları Mürşidin ve cemaatin huzuruna götürür, getirir, aynı zamanda Cem olayının kültürel ve tarihi olayını Rehber gündeme getirir. İlgililere gerektiği zamanlarda bilgi verir.
- 9. Pir: Mürşidden sonra gelen Cemin ikinci yetkilisidir. Duaları okur.
- 10. Mürşid: Tarikat Ceminin hakimidir. Son söz onda biter ve genel duaları o okur. Okuyacağı dualar Dua bölümünde belirtilmiştir. Cemde sorgulama, yargılama, cezalandırma, cezalı durumları aklama ve karar verme durumu 3 Dedenin onayı ile olur. Zira 3 Dede Mürşid, Pir, Rehber bir cürih heyetidir. Bu cürih heyetinin ağırlıklı olarak rolü Görgü Ceminde görülür.
- 11. Delilci: Delil malzemelerini hazırlar. Varsa demirbaş malzemelerine sahip olur. Delilci, Delil yakmasını Delil dualarını bilir. Bu vazifeyi erkân-ı usulüne göre hizmetini takip eder ve yapar.
- 12. Lokmacı: Vazifesi sürekli Cemin içinde olmasına rağmen Lokma dağıldığı ve de yenildiği esnalarda Cem erenlerinden veya müminlerden olup Ceme gelememiş olan var ise o mümine Dedeler tarafından lokma gönderilirse o lokmayı götürüp o mümine sunmak vazifesi Lokmacının görevidir. Lokmacı lokma dağıtmalarında, lokma alamayanlara ve izinsiz lokma yiyenlere dikkat eder. Lokmaları eşit olarak dağıtmaya özen gösterir.
Burada eksik kalan hizmet sahibi Tarıkçıdır. Bu hizmetli ise Görgü Ceminde hizmet yapar. Bu durumda 12 Hizmet sahibi tamam olur. Tarık Çalma hizmeti Rehberindir.
Cemevi
Alevî ibâdetinin uygulandığı mekân Cemevi/Pîrevi'dir. Alevîler’in ibâdet ettiği yere “toplanma” anlamında “Cemevi” denir; bir olma, bütünleşme yeri, Yaratan'la bir olma, bütünleşme anlamındadır. Cem herhangi bir yerde yapılabilir. Evde ya da temiz olan her yerde yapılabilir. Önemli olan Hakk Teâlâ’ya sığınmak ve ibâdet etmektir. Alevî geleneğinde Cemevleri, salt tapınma (ibâdet) maksadı ile kullanılmamış ve kullanılmamaktadır. Topluluğunun dinî gereksinimi yanında toplumsal, bireysel sorunların çözüme kavuşturulduğu bir meclis işlevi de görmüş ve görmektedir.
| Horasan Melametîliği'nin Dört Kapısı | |
|---|---|
 |
|
Bütün tarikâtlarda en son merhale Marifetullah makâmıdır ve oraya ulaşmak için de Marifet Kapısından geçmek gerekir.
Duaz ve deyiş
Duaz, Duazdeh'in kısaltılmış halidir. Duazdeh Farsça olup on iki (12) anlamına gelmektedir. Duaz, Cem âyinlerinde söylenen ve On İki İmam’ın adlarının geçtiği deyişlerdir. Bazen dua olarak da nitelendirilirler. Bu deyişlerde ayrıca On İki İmam’ın yanı sıra başta Muhammed ve Hacı Bektaş Veli olmak üzere Alevî ulularının adları geçmektedir. Alevîlik’te duazın, nefesin, türkünün, deyişin farklı anlamları bulunmaktadır. Fakat günümüzde genellikle “Deyiş” Alevîliği çağrıştıran her melodinin adı olarak benimsenir. Türkü, nefes, duaz da bunların alt adlardır. Alevîlik'te duaz ve deyişlerde kullanılan dil Türkçe’dir.
Mersiye
Mersiye, bir edebiyat terimidir. Dîvân Edebiyatı’nda ölen bir kimsenin yiğitliğini, cömertliğini, iyiliğini, yaptıklarını övmek ve ölümünden duyulan acıyı dile getirmek için yazılan şiir türüne mersiye adı verilir. Kutsal günlerde, ölüm törenlerinde mersiye okuyan kişiye de “mersiyehan” denir. Mersiyeler genellikle mesnevi ve terkib-i bent nazım biçimlerinde yazılmıştır. Ünlü divan şairi Baki’nin Kanuni Sultan Süleyman’ın ölümü üstüne yazdığı “Kanûni Mersiyesi”, bu türün önde gelen örneklerindendir.[] Sekiz beyitten oluşur. Arapça ve Farsça kelimeler çok olduğundan dili ağırdır. Aruz vezniyle yazılmıştır.
Semah
Semah, Cem’lerde deyişler eşliğinde yapılan dinsel törenin adıdır. Ulu Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli bu konuda şöyle söyler: "Semah, ariflerin aleti, muhiplerin ibadeti, taliplerin maksududur. Bizim Semahımız oyuncak değil, ilâhî bir sırdır. Bir kimse ki semahı oyuncak sayar, o cahildir". Semahın kaynağı "Kırklar Meclisi"’ne dayanır. İnanca göre bu meclise gelen İslam peygamberi Muhammed’e Salmân-ı Fârisî tarafından bir üzüm tanesi verilir ve Salmân-ı Fârisî kendisinden bunu paylaştırmasını ister. Muhammed, Cebrâil’in getirdiği tabakta bu üzüm tanesini sıkar. Bunu içen Kırklar "Ya Allah" deyip Semah dönmeye başlarlar.[] Geçmişte sadece Cem’lerde dönülen semahlar, özüne aykırı düşmedikçe izleyiciler önünde de icra edilmektedir. Günümüzde en özgün semah âyini Hubyarlılar tarafından icra edilmektedir.
Kutsal Günler ve Anma Günleri
Kutsal Günler
- 5 - 6 Mayıs: Hıdırellez
- Ocak - Şubat (yöre farkları): Hızır Orucu
- 11 /12 - 16 / 17 Rebiülevvel: Mevlut Kandili
- Recep Ayının İlk Perşembe / Cuma Gecesi: Regaip Kandili
- 26 / 27 Recep Gecesi: Miraç Kandili
- 14 / 15 Şaban Gecesi: Berat Kandili
- 26 - 28 Ramazan: Kadir Orucu
- 1 - 3 Şevval: Ramazan Bayramı
- 10 - 14 Zilhicce: Kurban Bayramı []
- 28 - 30 Zilhicce: Mâsûm-u Pâk Orucu
- 1 - 12 Muharrem: Muharrem Orucu / Mâtem Orucu
Anma günleri
- Hicrî 21 Ramazan: İmam Ali’nin "Abd’el-Rahman bin Mûlcem" adında bir Haricî tarafından Kûfe'de namaz kılarken zehirli bir kılıç ile yaralandıktan birkaç gün sonra vefat ettiği gün.[3]
- Hicrî 10 Muharrem: Aşûre Günü - Hüseyin bin Ali'in katledilmesi. (Kerbela Olayı) [4]
- 21 Mart: Nevrûz / Nevrûz-î Sultân: Ali bin Ebu Talib'in doğum günü ve İmâmet'in ilânı (Gâdir-î Hum)
- 6 - 7 Haziran: Abdal Mûsâ anma törenleri []
- 16 - 18 Ağustos: Hacı Bektaş-ı Veli Anma Törenleri []
Kaynakça
- ^ Not 1: Türkiye’de yaşayan Müslümanlardan, İmamiye-i İsnâ‘aşer’îyye / Onikicilik fıkhî mezhebinden olan Alevîler Bâtın’îyye, Câferîler ise Mu'tezile i’tikadî mezhepleri tarafından; Sünnîlik mensûbu olan Hanefîler Mâtûridîyye, Şâfîiler ise Eş'ârîyye i’tikadî mezhebleri tarafından temsil edilmektedir.
Kaynak: Mustafa Öz, İslâm Mezhepleri Tarihi, Ensar, İstanbul, 2011. - ^ Not 2: Mâtûridî–Hanefî kimliğini paylaşan Türkistan Yesevîliği ile Anadolu Sünnîliği’nde ortak olan ve daha geniş kitleleri ihâta eden bir yelpazeye yayılan “Namaz” ve “Oruç” ibâdetleriyle alâkalı iştirâk-sınıflandırılması:
- Mâtûridî–Hanefî i’tikadî “Namaz” ibâdeti uygulamalarına iştirak edenler
- Sadece Bayram namazlarına iştirak edenler
- Ramazan’da Oruç tutanlar
- Ramazan’da kısmen Oruç tutanlar
- Ramazan’da Oruç tutmayanlar
- Bayram ve Cuma Namazlarına iştirak edenler
- Ramazan’da Oruç tutanlar
- Ramazan’da kısmen Oruç tutanlar
- Bayram ve Cuma Namazları ile kısmen vakit namazlarına iştirak edenler
- Ramazan’da Oruç tutanlar
- Ramazan’da kısmen Oruç tutanlar
- Bütün vakit namazlarını kılanlar ve Ramazan Ayı’nda Oruç tutanlar
- Sadece Ramazan Ayı’nda Oruç tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten Pazartesi ve Perşembe günleri “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten Recep ve Şaban Aylarında kısmen ya da tamamen “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Bunlara ilâveten Pazartesi ve Perşembe günleri “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten Muharrem ve Rebiülevvel Aylarında kısmen ya da tamamen “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten her Hicrî ayın 13üncü, 14üncü ve 15inci günlerinde üç gün “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten elverdiğince, “Perşembe”, “Cuma” ve “Cumartesi” pepeşe üç gün “Sünnet” Oruçu tutanlar, ya da “Perşembe” - “Cuma” / “Cuma” - “Cumartesi” şeklinde pepeşe iki gün “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Ramazan Ayı’na ilâveten her Hicrî ayın 13üncü, 14üncü ve 15inci günlerinde üç gün “Sünnet” Oruçu tutanlar
- Bu yukarıda listelenen gün ve aylardaki “Sünnet” Oruçlarını harmanlanmış şekilde rastgele tutanlar
- Sadece Bayram namazlarına iştirak edenler
- Yalnızca Mâtûridî–Hanefî i’tikadî kimliğe sahip olanlar (Namaz kılmayanlar: Mâlikî ve Şafiî Eş'ârîleriyle Selef’îyye’den olan Hanbelî ve Vehhâbîler tarafından ise İslâm-dışı bir topluluk olarak algılamışlardı. Hattâ, Kanuni Sultan Süleyman devri Şeyhülislamlarından ve Eş'ârîyye’den koyu taassup sahibi olan Ebussuud Efendi, Namaz kıldığını şiirleriden anladığımız Hoca Ahmed Yesevî’nin takipçilerinden olan Yunus Emre’nin şiirlerinin okunmasını dâhi gayrî-İslâmî bir tavır olarak nitelendirmişti.)
- Ramazan’da kısmen Oruç tutanlar
- Ramazan’da Oruç tutmayanlar (İmâm-ı Â’zam Ebû Hanîfe Nu’man İbn-i Sâbit’e göre Namaz’ın kılınmaması ve/veya Oruç’un tutulmaması, “o” kişinin İslâm-dışı olarak tanımlanması için yeterli değildir. İslâm’ın hudutlarını genişleten bu görüşü savunması nedeniyle İmâm-ı Â’zam da Mürcie’den olmakla ithâm edilmişti.)
Kaynak: Öztürk, Yaşar Nuri, İmâm-ı Â’zam Savunması, Şehid bir önder için Apolocya, – Rivayetlere karşı aklı öne çıkardı: Evrensel bir hukuk anlayışının getirilmesi, Sahife 69 ve 80, İnkılâp, İstanbul, 2010.
Şeker Bayramı’nın Birinci günü olan “1 Şevval” Oruç tutulması “Haram” olan tek gün olarak belirlenmiştir.
Ayrıca, Kurban Bayramı’nın da içinde yer aldığı Zilhicce Ayı'nın ilk on beş günü de Kurban Bayramı’nın ilk üç gününü de içine alacak şekilde özellikle de Hac ibâdeti esnasında sıklıkla Oruç tutularak kutlanmaktadır.
- Mâtûridî–Hanefî i’tikadî “Namaz” ibâdeti uygulamalarına iştirak edenler
- ^ “Ali”, Britannica Ansiklopedisi; Tabatabae (1979), sahife 192.
- ^ Not 3: 10 Ekim 680 (Hicri: 10 Muharrem 61) yılında Ali’nin oğlu ve Muhammed’in torunu Hüseyin bin Ali, ailesi ve takipçileri (toplam 72 kişi) Kerbela’da Ali’nin ordusundan ayrılan ve kendilerine Haricîler adı verilen bir grup tarafından şehit edildi. Alevîler, bu olayı anmak için her yıl Muharrem ayında On İki gün "Mâtem Orucu" tutarlar. Muharrem orucu ile Hüseyin bin Ali’in şahsında Ehl-i beyt’e olan bağlılıklarını dile getirirler ve aynı zamanda zâlimin zulmü olarak nitelendirdikleri bu olayı lânetlerler. Orucun sonunda, İmam Zeynel Abidin’in Kerbela’dan sağ kurtulması nedeniyle şükran olarak Aşûre çorbası pişirilip dağıtılır.)
