Albanya
Albanya | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 4. yüzyıl-MS 8. yüzyıl | |||||||
 Mihranilerin kullandığı bayrak | |||||||
 Albanya | |||||||
| Başkent | Kabalaka, Berde | ||||||
| Yaygın dil(ler) | Albanca,Partça,[1] Orta Farsça[2][3] | ||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||
| Tarihçe | |||||||
| |||||||
| |||||||
| Günümüzdeki durumu |  Azerbaycan Rusya Gürcistan Ermenistan | ||||||
Albanya ya da Albania (Gürcüce: ალბანეთი / Albaneti, Azerice: Albaniya, Yunanca: Ἀλβανία / Albanía[4]), bugünkü Azerbaycan ile Dağıstan'ın güneyini kapsayan eski bir krallık. Albanya Yunanca ve Latince "dağlık toprak" anlamına gelir,[4] ülkenin yerli adı ise bilinmemektedir.[5] MÖ 3. ve 4. yüzyıllarında kurulmuştur. 705'te ise Araplar tarafından yıkılmıştır. Başkenti önce Kebele (eski kaynaklarda Kabalaka), sonra Berde şehri oldu. Krallığın resmi dili ise Albanca'ydı.
Dil
Bugünkü Azerbaycan ve Dağıstan'ın tamamı ile Ermenistan, Gürcistan, İran, Çeçenistan topraklarının yarısını kapsayan geniş bir alanda hüküm süren Albanya'da Strabon ve diğer kaynaklarca 26 lehçe - şive konuşulmaktaydı. Albanya'da kullanılan dillerin kökeni konusundaki araştırmalar derin olmamakla birlikte birkaç yönde ilerlemektedir. Tarihçi ve dilbilimcilerin bir kısmı tarafından Alban dilinin Nah-Dağıstan dillerine Lezgi dillerine mensup olduğu, diğer tarihçi ve dilbilimciler tarafından ise Farsça veya Lezgice kökenli olduğu ileri sürülmektedir. Azerbaycanlı araştırmacılar tarafından ise Alban yazısı ve dilinin Eski Türkçenin şivelerinden biri olabileceği iddiası ortaya atılmış ve Albanya'nın Türk olduğu da ihtimaller arasında sayılmıştır.[6][7]
Din
Alban halkları 3. yüzyılda Hristiyanlık dinine girmişler ve 4. yüzyılda da kendi müstakil alfabelerine sahip olmuşlardır. İlk Hristiyanlık izleri taşıyan Alban tarihinde yüzlerce kilise, manastır vb. gibi dini yapılar ortaya çıkmıştır. Bu dini yapılardan pek azı günümüze kaldıysa da Albanya 7. yüzyıldan itibaren gelen İslamın etkisi altında girmiştir. 10. yüzyıldan itibaren Orta Asya'dan süregelen Türk, Kıpçak ve Moğol istilaları ile zayıflayan krallık küçüle küçüle egemenlik alanlarını kaybetmiştir. Albanların büyük bölümü İslamiyet'i benimseyerek Türkleşmiştir.
İsim kökeni
Ermeni yazar M. Çamçyan Ağvan kelimenin eski Ermenice (qrabar) "ağu" yumuşak huylu, sevecen kelimesinden türediğini ve "Sevecen insanlar ülkesi" anlamına geldiğini ifade etmiştir. Fakat G. Geybullayev yazıyor ki, "ağu" kelimesi eski Ermeni diline eski Türk dilinden geçmiştir ve bu söz şu anda da birçok Türk halklarının dilinde kullanılmaktadır. Moisey Kalankatlı ise ülkenin Araniler sülalesinden olan ilk yarı efsanevi hükümdar Arran'ın adı ile bu tür adlandırıldığını kaydetmiştir. Abbaskulu Ağa Bakıhanov ise Gülistan-i İrem eserinde Latincede Albania'nın "beyaz" anlamını verdiğini yazmıştır.
Nüfusu
Yunan Tarihçi Strabon'un bilgisine göre Albanya, nüfusu 26 dilde konuşan aşiretlerden ibaretti.[8] Kaynaklarda Albanya'da yaşayan halk ve aşiretler sırasında Utiler, Gargarlar, Amazonlar, Sovdeler, Kaspiler, Maklar, Sisaklar, Mardlar ve Amardlar, Keller ile Lekler isimleri baştadır.[9] İlk asırlardan başlayarak Sasani şahlarının talimatı ile Albanya'ya bir takım İran aşiretleri taşınmıştır. 3. ve 4. yüzyıldan başlayarak kuzeyden yeni Türk boyları Derbent Geçidinden gelmiştir. Bu boyların arasında Hunlar, Barsiller, Hazarlar gibi halklar bulunmaktadır. Özellikle Subar boyları Albanya'nın eski başkenti Gabala çevresinde yerleşmişler. Bu yüzden de Erken Orta Çağ kaynakları Gabala'yı bazen Gabala-Subar olarak adlandırmıştır. Arapların gelişine kadar Albanya nüfusu Kafkas dilleri, Türk dilleri ve İran dilleri konuşan halklar olmak üzere üç bölümden oluşuyordu.
Hala Albanya ülkesinin yerel halkı olan Alban halkı bulunmuş değildir. Çoğu zaman Albanların kendileri ile özdeşleştirilen en büyük Alban aşiretlerinden biri Utilerdir ancak bu konuda kesin bir bilgi yoktur. Uzmanlar belirtmektedir ki "Alban" ismini Türk boylarına olması daha muhtemeldir. Çünkü şu anda Orta Asya'da Kazakistan'da Alban adlı Türk bir kabile yaşamaktadır. Ayrıca Çuvaşların kendi yaratılışları hakkında yazılan destanda Çuvaşların oluşumu hakkında konuşulurken, atalarının Kafkas dağları tarafından gelmiş oldukları belirtiliyor. Son dönemlerde yapılan bilimsel araştırmalar sonucu Albanların Türk kökenli toplum olması anlamlı şekilde kanıtlanmıştır.[10][11]
Tarihi ve siyasi coğrafyası
Anatoli Petroviç Novoseltsev ve Z. İ. Yampolski'e göre, Erken Orta Çağ'da Albanyanın kapsadığı bölge, şimdiki Azerbaycan'ın, aynı zamanda Ermenistan'ın, Dağıstan'ın ve Doğu Gürcistan'ın topraklarına dahildi.
Ermeni iddialarına göre, eski devirlerde ve Erken Orta Çağ'da Azerbaycan arazisi Kür Nehrinin sadece kuzeyinde (Kür'ün sol kıyısında) yerleşmişti, yani bu iddiaya göre Kür ve Aras nehirleri arasındaki arazi eskiden Ermenilerin olmuştur. Sadece 387 yılından sonra bu topraklar Albanya'nın bünyesine geçmiş, fakat etnik, siyasi ve kültürel açıdan önceki gibi Büyük Ermenistan'ın Doğu eyaletleri olmuştur.[12][13]
Gürcü bilim adamlarının eski kanaatine göre Kür'ün sol kıyısındaki Albanya topraklarının batı bölümü Gürcistan olmuştur. Yeni Gürcü bilimsel onayına göre ise (yazarı D.L. Musxelişvili) Ermeni araştırmacıların "cömertçe pay verdikleri" dedikleri sol sahil Albanyasının arazisi, ayrıca Kür'ün sol sahilindeki Azerbaycan topraklarının batı bölümü, ayrı ayrı dönemlerde ise hepsi Gürcistan toprakları olmuştur.[14]
İdari dağılım açısından Albanya vilayetlere ve eyaletlere bölünmüştü. Birkaç vilayet eyalet oluşturuyordu. 7. yüzyıl Ermenistan coğrafyasında gösterildiğine göre Albanya'nın sol sahil arazisi 11 vilayetten ibaret idi. Alban kaynakları bunlardan dördü hakkında bilgi veriyor: Gebele, Şeki, Kambisena ve Eceri.[15]
Bunlardan en büyük ve siyasi açıdan en önemlileri vilayetlər sayılıyordu. Üç vilayet (Gebele, Şeki, Kambisena) hem de idari kilise birimleri -piskoposluktu- bunların da temsilcileri (piskoposlar) tüm Alban kilise meclislerinde yer alıyorlardı. Solsahil Albanyasına adı geçen vilayetlerden başka, iki ülke (Lpina ve Çola) dahil idi. Feride Memhmedova böyle düşünüyor ki, Çola (Kırsal) adı İran kökenli kelimeden oluşmuştur. Fakat G. Geybullayev belirtiyor ki, Çola sözü Türkçe kökenli "çul" kelimesinden türemiştir.[16]
Vilayetler
Çola
Bu vilayet Çola (Derbent) geçidinden güneye doğru, yaklaşık Beşparmak Dağını ve Hazar kıyısı şeridini kapsıyordu. Vilayetin büyük şehirleri Çola ve Derbent idi. Movses Kagankatvatsi, Çola'nın stratejik öneminden başka, bütün Kafkasya'da ilk Hristiyanlık ocaklarından biri olarak ideolojik açıdan önemli önemi konusunda da bilgi veriyor.
Lpina
Çola'nın Kuzey-Batısında, Çola ile Şeki arasında bulunan bölge. Bu arazi hemen hemen baştan başa fındık, ceviz ağaçları ile zengin ormanlarla kaplıydı. Albanya'nın stratejik anlamda önemli olan Lpina ve Çola ülkede merkezi hükûmet olmadığı dönemlerde bağımsız devlete çevrilmişlerdir (551-630 yılları). Cavanşirin ve Varaz hakimiyeti döneminde ise Lpina ve Cola yeniden Albanya'nın ayrılmaz stratejik vilayetleri olmuşlardı.[17]
Kambisena
Yunan yazarlarının Kambisna, Ermeni yazarların ise Kambeçan olarak adlandırdığı arazi Albanyanın kuzey batısında, İberya sınırında bulunuyordu. Kambisena Kuzey - Batı Alazan ve İori nehirlerinin orta akarsularından, Güneyde Kür Nehrine kadar, Doğu'da ise Alazan, Kür ve İori nehirlerinin kavşağında dek araziyi kapsıyordu.
Eceri
Eceri veya Hacer denilen vilayet Gabala vilayetinin güneyinde Qarasu ve Girdman nehirlerinin arasında yerleşmişti ve güneyde Kür Nehrine dayanıyordu. Burada nüfus çoğunlukla tarımla meşguldü. 7. yüzyıl Ermeni coğrafyasında Eceri Deşt-i-Bizkan olarak da adlandırılır. Bu bölge hakkında Movses Kagankatvatsi'nin kayıtları yasadışı olarak eşcinsel evliliklere izin verilmesi ile ilgilidir. Bu tür evlilikler Arşakaşen ve Eceri vilayetlerinde rastlanıyordu.
Gabala
Gabala (Yunanca: Kabalaka) bu vilayet Lpinadan güneyde, tarihi Eceri vilayetinden kuzeyde, Şeki ve Çola vilayetleri arasındaki araziyi kapsıyordu. Bu vilayette Albanya'nın başkenti Gebele şehri bulunuyordu ki, bu konuda ilk kez MS 1. yüzyılında Büyük Plinius haber verir. Gebele antik dönemden Erken Orta Çağa - 5. yüzyıla kadar Albanya'nın başkenti, Alban Arşakilerinin konutu ve Alban arşipiskoposunun karargahı olmuştur. 510 yılında Alban Arşakileri kendi hakimiyetini tamamladıktan sonra Gabala Sasanilerin belirledikleri merzbanların karargahına dönüştürülür ve buraya Gabala hem de Vostan-i-merzban olarak adlandırılır. 5. yüzyıl Aluen kilise meclisi ve 8. yüzyıl Partav (Berde) kilise meclisi tablolarında Gabala piskoposlarından Manase (5. yüzyıl) ve İohan'nın (8. yüzyıl) isimleri de var. Gebele vilayetinin dini-ideolojik açıdan önemini şöyle bir olgu da gösteriyor ki, Aluen (488 yılı) ve Partav (705 yılı) kilise kurultayları katılımcılar listesinde arşipiskoposun imzasından sonra Gabala'nın imzası yer alır. 8.-9. yüzyıllarda Gabala piskoposları Arnavut kilisesinin patriarşları olmuşlardı.[18]
Şeki
Şeki (Ermeni kaynaklarında Şako, Gürcü kaynaklarında Sake, Nuhpato) vilayeti Kafkasya'nın dağ eteği bölgelerinde, Gabalanın Kuzey - batısındaki araziyi tutuyor. Batı'da Lpina vilayeti ile, Doğu'da Gabala ile komşuydu. 3.-8. yüzyılların dokuma merkezlerinden biriydi.[19]
Paytakaran
Paytakaran (Ermeni kaynaklarında Kaspk, Kazbk, Fars ve Arap kaynaklarında Balasakan) bu bölge Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Güneydoğu bölümünde yerleşerek, Hazar Denizi kıyılarına kadar uzanıyordu. Mil ve Mugan dizlerinin bir bölümünü kapsıyordu. Muhtemelen, Paytakaran ayrı ayrı zamanlarda vilayetin Güneyinde bulunan Atropatenanın Kuzey - Doğu topraklarını da içine birleştirmiştir. Paytakaran MÖ 2. yüzyılda Ermeni kralı I. Artaşes tarafından işgal edilmiş ve MÖ 55 yılına kadar Ermenistan yönetiminde kalmıştır. Paytakaran siyasi açıdan kah Albanya'ya, kah Atropatenaya meyledip ve ayrı ayrı dönemlerde onun bünyesine dahil olmuştur. 4. yüzyılın ikinci yarısında Paytakaran toptan Albanya'nın bünyesine katılmıştır. Vilayetin merkezi aynı adlı şehir Paytakaran idi.
Uti - (Yunanca Otena) tarihi eyalet sayılan Uti Paytakaran gibi Kür'ün sağ kıyısında bulunuyordu. Doğuda Paytakaranla, Güneyde Artsakla komşu idi. Kuzeyde Kür nehri ile çevrilmişti, Batıda ise Albanya ve İberya sınırına gibi uzanıyordu. Antik kentlerden Ayniyana, Hani, Anariaka, Halhal, Sokarn, ayrıca Movses Kagankatvatsi'nin yazdıklarını göre Albanyanın 5. yüzyılda inşa edilmiş başkenti Berde (Partav) bu vilayette idi. Berde 551 yılından Alban katolik kilisesinin kayıtta yerine, 630 yılında ise Mehranilər sülalesinden olan büyük Alban knyazları Varaz Krigorun, Cavanşirin ve başkalarının konutuna dönüşüyor. Uti vilayeti kendi sırasında ayrı ayrı idari birimlere (havarlara) bölünmüştü ki, bunlardan da en esasları Sakaşena (Yunancada Sakasen, Ermenicede Şakaşen) ve Girdman idi.
Girdman - 4. yüzyılda Albanya'nın ilk büyük knyazları olan Mehraniler sülalesinin kalıtsal mülkü idi. Kaynaklarda Girdman vilayetinin adı Gardman (Grabar (eski Ermenice) dilinde), Girdman (eski Pers dilinde) ve Gardabani (eski Gürcüce) olarak tanınıyordu. Bu vilayetin lokalleştirilmesiyle ilgili üç teori mevcuttur. Bazıları onu Ağsu - Girdman çayları ilçesinde (I.Eliyev, F.Osmanov), diğerleri modern Kazak ilçesi sınırları (S.T.Yeremyan), üçüncü grup ise Şəmkirçay havzası çevresinde ve modern Gedebey ilçesi bölgesinde (Ziya Bünyadov) yerleştiğini iddia ediyorlar. Feride Onur ise Girdman vilayetinin Albanya'nın Kuzey - Batısında, Kür'ün sağ kıyısında, Ermeni ve Gürcü toprakları ile sınırda yer aldığını bildiriyor. Favstos Buzandın'ın yazdıklarını göre Girdman, Arsak ve Uti birlikte 387 yılına kadar Ermenistan'ın içinde olmuştur. Ancak Ermenistan ve Albanya'nın tarihi gerçekliklerinin öğrenilmesi göstermiştir ki, Girdman asla Ermenistan'a dahil olmamıştır. Mehraniler bu arazilerde Girdman kalesini, Mehrevan şehrini ve çoklu mabetler inşa ettirmişlerdir.[20]
Artsah veya Ersah - (antik kaynaklarda Orkistena) bu tarihi vilayet sağsahil Albanyasının en önemli şehirlerinden biri olmuş ve günümüzde Karabağ'ın dağlık bölümünü ve Mil düzünün bir bölümünü kapsamıştır. Eyaletin nüfusu Gargarlar, Utiler, Hunlar, Hazarlar ve Barsiller teşkil ediyordu.
Sünik - (Sisakan) vilayeti Albanya'nın Güney uçlarında yerleşerek Batıda Ermenistan ve Kuzeyde Artsak arasındaki alanı kapsamış, Göyçe Gölü'nün Güneyinde yerleşmiştir. Kaynaklarda kullanılmasından dolayı Sünik (Sünük) ifadesi Sisakandan daha eski. Adının Pers biçimi olan Sisakan ifadesine ilk kez 6. yüzyılda Suriyeli Zahari Ritorun eserinde rastlanmaktadır. Aynı yazarın yazılarında Sasakan Arran (Albanya) ve Gurzan (Gürcistan) gibi Ermenistan'dan ayrı ülke olarak sunuluyor. Toplamda ise Sünik ayrı ayrı dönemlerde kimi zaman Albanya'nın, kimi zamanda Atropatenanın içinde olmuştur. K. Hubşman ve İ.Markvart ise Süniki genellikle Alban vilayeti olarak kabul ediyorlar. MS 1. yüzyılında hakimiyet başına gelen ilk Albanya hükümdarını Sünik soyu ile kapatıyorlar. Aynı kaynaklarda belirtilir ki, Parfiya şahı Valarşak Sisakan soyundan Aryani'yi Albanya'ya başkan atadı. Aynı Valarşak MS I. yüzyıldan "Sisan" denilen Kafkas geçişlerini korumak amacıyla düzenlenmiş şah ordusuna önderlik etmek hakkını Sisakan soyuna vermişti. Feride Onur gösteriyor ki, antik dönemde olduğu gibi, Erken Orta Çağ'da da Albanya'nın topraklarının aynı sınırlar olduğunu iddia etmeye her türlü temel var.[21]
Kaynakça
- ^ Toumanoff, Cyril. The Arsacids 11 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Encyclopædia Iranica
- ^ Shnirelman, V.A.(2001), 'The value of the Past: Myths, Identity and Politics in Transcaucasia', Osaka: National Museum of Ethnology. pp 79
- ^ Benjamin W. Fortson, "Indo-European Language and Culture: An Introduction", John Wiley and Sons, 2009. pg 242
- ^ a b James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires. ISBN 0-313-27497-5
- ^ Robert H. Hewsen. "Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians," in: Samuelian, Thomas J. (Hg.), Classical Armenian Culture. Influences and Creativity, Chicago: 1982, 27-40.
- ^ Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən, Bakı, 1994
- ^ F. Ağasıoğlu (Cəlilov) – Azər xalqı, Bakı, 2005
- ^ Strabon. Coğrafya, Vol. XVI, Sec. 4, 18 (S. 777) (rus.)
- ^ Yampolsky ZI Azerbaycan / / Kazan bölgesinde Türkler hakkında ilk bilgiler uygulaması. Arizona Eyalet Üniversitesi. Kirov, 1966, № 2
- ^ Erix Fayql – İpək yolu üzərində Qədim Odlar Yurdu – Azərbaycan tarixi, Bakı, 2009 (azərb.)
- ^ Firidun Cəlilov. Azər xalqı. Bakı, Ağrıdağ, 2006, 436 syf. (azərb.)
- ^ Barkhudaryan M. Albanya ve komşuları. - Tiflis, 1893 (Ermenice ) (Rus.)
- ^ Albanya III-V yüzyıllar Eremian Aziz Siyasi Tarihi : SSCB (III-IX yy.) Tarihi Araştırmaları Moskova, 1958 (rus.)
- ^ Aleksidze Zaza N.Erken Ortaçağ Kafkasya ve Gürcistan ideoloji ve kültür Sorunları - Tiflis, 1983. (rus.)
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 74 (azerb.)
- ^ Q. Qeybullayev, 1993, syf 92 (azerb.)
- ^ Kalankatlı, III, 23 (azerb.)
- ^ Eremian, Albanya 3.-7. yüzyıllarda Ekonomi ve sosyal yapı. SSCB (3.-9. yüzyıl), Moskova, 1958
- ^ Kırım ve Kafkasya'da Azerbaycan (Klasik Albanya) tarihinin Sayfalar / / Sat. Bellek Marr (1864-1934), Moskova-Leningrad, 1938
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 126 (azərb.)
- ^ F. Memmedova, 1993, sf 214 (azərb.)
 Azerbaycan konuları | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|  | |||||||||||||
| Siyaset ve yönetim |
| |||||||||||||
| Coğrafya |
| |||||||||||||
| Ekonomi | ||||||||||||||
| Toplum |
| |||||||||||||
| Semboller |
| |||||||||||||
