İçeriğe atla

Alaska yerli sanatı

Sepet ören Hayda Kızılderilisi Diane Douglas-Willard, Ketchikan, Alaska
Güneydoğu Alaska'dan totem direkleri, 1902
Tlingit Kızılderililerinin totem direği, Ketchikan, Alaska

Alaska yerli sanatı (İngilizce: Alaska Native art), Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinde beş ana kültür grubuna ayrılan ve Amerika yerlilerinden ayrı değerlendirilen avcı ve toplayıcı Alaska yerlilerinin sanatıdır. Türkiye'nin iki katı büyüklüğündeki Alaska'nın dünyanın geri kalanından uzak olması bu sanatların yeterince tanınmamasının ana sebebidir. Günümüzde Alaska Native Arts Foundation adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından tanıtım ve dağıtımı yapılan bu sanatın ürünleri zengin ve çeşitlidir. Bu sanatta Kızılderili halklarından Tlingitler ve Haydalar totem direği gibi tahta oymacılık ürünleriyle tanınırken, Atabask dillerini konuşan Kızılderililer (Alaska Atabaskları) boncuk işi ve sepet yapımıyla, Eskimo halklarından İnyupikler fildişi oymacılığıyla, Yupikler ise daha çok maskelerle öne çıkarlar. Alaska yerli sanatı örnekleri dünyanın değişik müzelerinde sergilenmektedir ve Alaska'daki örnekleri Alaska Yerli Dil Merkezinde de bulunmaktadır.

Yerliler

Alaska yerlileri beş ana kültür grubuna ayrılır ve ilk üçünü Eskimo-Aleut halkları son iki grubu da Kızılderililer oluşturur:[1]

Beşinci grupta yer alan Alaska Kızılderililerinden Tlingit, Hayda ve Çimşiyanların sanatı, Kanada'daki Kanada Kızılderililerinden Kwakwaka'wakw (Kwakiutl) ile Nuu-chah-nulth (Nootka) halklarıyla birlikte Pasifik Kuzeybatısı sanatı (Northwest Coast art of Pacific Northwest) adı altında da ele alınırlar.

Tarih

Alaska tarihinde sanat anlayışı dekoratif değil gelenekseldir ve çoğu kullanımlık ürünlerdir veya şamanistik öğelerdir. Dekoratif sanat anlayışı ancak son yüzyılda Batılıların etkisiyle oluşmuş ve son yıllarda da İnternetin gelişimine bağlı olarak tanınmaya başlamıştır.

Malzeme ve ürünler

Alaska Atabasklarına ait sığın kılından boncuklu kutu, Fairbanks, Alaska

Alaska yerli sanatında ana malzemeler arasında deniz (fok, mors) ve kara (Kutup ayısı, Kutup tilkisi, kızıl tilki, boz kurt, tavşan, lemming, gelengi, gelincik, kakım, Kutup porsuğu, köpek) memelilerinin derileri, mamut ve morsun dişleri (fildişi), Grönland balinasının dişleri (balina çubuğu) ve kemiği, misk sığırının boynuzu ve tüyleri, Dall yaban koyununun boynuzu, sığın'ın boynuzu, derisi ve tüyleri, rengeyiğinin post, tüy ve boynuzu, oklu kirpinin ok denilen dikenleri, huş ağacının kabuğu (huş kabuğu), ağaç (çam, ladin, mazı, kavak, kızılağaç) odun ve kütükleri, Elaeagnus commutata iğdesinin çekirdeği, buğdaysı ya da kamışsı otların sapları, deniz kabuğu (midye, istiridye, denizdişi kabuğu, deniz salyangozu) sayılabilir. Minerallerden nefrit ile yeşim taşları da malzeme olarak kullanılır. Eskimolarda ayrıca balık (Pasifik sombalığı, halibut) derisi, kuş (ördek, kaz, pufla, dalgıç kuşu, dalıcı martı, kuğu, kar baykuşu) derisi, fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeye de çokça rastlanır. Boncuk işinde (beadwork) kullanılan boncuklar Avrupa kökenlidir.

Bütün bu malzemelerden esas olarak kullanıma yönelik giysi (parka, qaspeq (kuspuk), eldiven, pantolon, maklak, kar ayakkabısı), kar gözlüğü, aksesuar (labret, kolye, bilezik, yüzük), araç gereç (zıpkın, kayık, Eskimo kayığı, kano, tobagan, kızak, ulu bıçağı), bebek, oyuncak ya da kap kacak veya şamanistik törenlerde kullanılan maske ya da totem direği yapılır. Dokuma sanatı örnekleri daha çok Pasifik Kıyısı Kızılderililerinde (Hayda, Tlingit ve Çimşiyanlar) görülür.

Halklarına göre sanat

İnyupiklere ait mors fildişi oyması, 19. yy Alaska, British Museum, Londra

İnyupikler, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Ürünler arasında ok, yay, zıpkın, şamandıra, deri kazıyıcı, yağ sökücü, labret, kaşık, halat, kemer, maklak ve diğer giyim aksesuarları sayılabilir.[2][3] Bunlar, balık derisi, rengeyiği derisi, kutup ayısı derisi, balina çubuğu ve morsun ya da mamutun (kiligivak, kiḷigvak) fildişinden yapılır.[4] Maskeler törenlerde kullanılmak üzere yapılır ve dekoratif değildir.[4] Avcılar için ufak çocuk biçiminde muska heykelcikler yapılır.[4] Nesneler genellikle kömürle boyanır ve balık yağı ile verniklenir. Ayakkabı ve parkalar kadınlar tarafından yapılır ve bu sanata "deri-dikiş" (skin-sewing) adı verilir.[4] King Adası İnyupiklerinin mors fildişi oymacılık ürünleri British Museum gibi değişik müzelerde sergilenmektedir. İnyupik fildişi oymacılığı dekoratif olduğu kadar ayrıca geçim sağlayıcı bir uğraştır. Alaska'da Nome Altına Hücumundan sonra en popüler uğraş fildişi oymacılığı 1900 lerden sonra revaçta olmuş ve oymacıların sayısı artmıştır.[5] İnyupik oyuncak bebekleri daha kaba oyulmuş olup ağızları da küçük ve düzken, Yupik bebeklerinde hilal kaşların aynadaki tersidir.[6] İnyupik bebekleri gerçek insanlar gibi kürklüdür.[7] Kemik ve fildişi üzerini gravürle işleyerek yapılan süsleme sanatı (scrimshaw) günümüzde daha çok dekoratiftir.

Sibirya Yupikleri, yaygın olarak morsun dişinden ve kemiğinden labret ya da sepet tutamağı olarak kullanımlık oymacılık sanatını uygularlar. Bu sanat, Avrupa'dan ilgili aletlerin gelmesiyle daha da ince hale gelmiştir. Günümüzde, Sibirya Yupikleri'nin ana geçim kaynaklarından birini oluşturur.[8][9] Oymacılığın yanında, kürkten mozaik biçiminde kırkyama da görülür.[10]

Nunivak Çupiklerine ait kayak kokpitinde bilezik destekleri (Ayaperviik). İki tane olup tahtadan yapılır ve birisine gülümseyen erkek, diğerine de asık suratlı bir kadın yüzü resmedilir.
Yupiklere ait huş ağacı kabuğundan yapılan siperlikli avcı şapkası (elqiaq), Ethnologisches Museum, Berlin
Yupiklere ait ağaç Tuunraq maskesi (nepcetaq), 1905, Qissunaq

Alaska Yupikleri de İnyupikler gibi, balık derisi, kuş derisi ya da fok bağırsağı gibi oldukça farklı malzemeden yaptıkları çoğu kullanımlık ürünlerle bilinirler. Kendi araçlarına ufak fonksiyonları olan süslemeler yaparlar.[11] Yupiklerin en çok tanınan sanat ürünleri arasında maskeler (Yupikçe kegginaquq sg kegginaquk dual kegginaqut pl; Nunivak Çupikçesi agayu) gelir ve bu Yupik maskeleri geçmişte şamanistik törenlerde maskenin temsil ettiği ruha dönüşüm için kullanılırken günümüzde daha çok kullanımlık değil dekoratif amaçlıdır. Danslarda daha çok kegginaquq maskeleri kullanılırken, şamanistik törenlerde kullanılan şaman maskeleri (nepcetaq) de vardır. Boyu birkaç inç, ağırlığı da birkaç kilo gelebilir.[12] Yapımında birkaç kişinin emeği bulunabilir.[13] Avın bereketli geçmesi için kullanılır.[14] Maskeler törenlerde geleneksel olarak kullanıldıktan sonra imha edilir.[15] Yupik maskeleri sürrealisttir[16] ve mücevher tasarımcılarına da ilham kaynağı olur.[17] Yupik sanat ürünleri arasında labret, oyuncak bebek (irniaruaq) ve giyim kuşam örnekleri de bulunur. Yupiklerde gerçeğinden stilize taklit edilerek oluşturulan oyuncak ürünler de görülür. Bunlar, geçmişte bir maskenin kullanımlık aksesuarı olabildiği gibi, günümüzde de tek başına biblo gibi dekoratif amaçlı da olabiliyor. Bu oyuncaklar Yupikçede "taklit" anlamını veren -r/g-uaq ekiyle ifade edilirler. Fildişi ya da ağaçtan oyma kuzgun (tulukaruguaq), kar baykuşu (aniparuaq), turna (qucillgaruaq), ördek (yaquleguaq), Grönland balinası (arveruaq), mors (asveruaq), sakallı fok (maklaguaq), canavar (carayaguaq), davul (cauyaruaq), kızak (ikamraruaq), Eskimo kayığı (qayaruaq), qasgi (qasgiruaq) gibi oyuncak ya da aksesuarlar yanında ot sapından örme çaydanlık (caaniiguaq) ve soba (kaminiaruaq) gibi oyuncakların örnekleri değişik müzelerde görülebilir.[18]

Guçinlere ait boncuk işi boyunluk, önceki büyük reis Clarence Alexander

Guçinlerin Gwichyaa Zhee olarak da bilinen Fort Yukon'daki Gwich’yaa Gwich’in kabilesi, geçmişte oklu kirpinin (Erethizon dorsatum) ok denilen dikenleriyle kirpi işini (porcupine quillwork)[19] ceket ve eldivenlerde birincil süsleme öğesi olarak yaparken, 1800 lerin sonunda cam boncukların Avrupa'dan gelişiyle birlikte hızlı bir değişim yaşanmış ve kirpi işi yerini büyük ölçüde boncuk işine (beadwork) bırakmıştır. Günümüzde bot, ceket ve eldivenlere yaptıkları kullanımlık ve dekoratif boncuk işi sanat ürünleriyle tanınırlar. Geleneksel huş ağacının kabuğundan yapılan kanolar ile kar ayakkabısı bir diğer sanat ürünleridir. Guçinlerde ayrıca resim sanatı da gözde olan yeni sanatlar arasındadır.[20] Guçinlerin rengeyiği derisinden yaptıkları geleneksel giysileri de vardır ve bunlar yerli kültüre sahip çıkma kaygısıyla ve ekonomik getirisinden dolayı günümüzde proje hâlinde desteklenip teşvik edilmektedir. Bu deri giysilerde aksesuar olarak oklu kirpi dikeni ile Elaeagnus commutata türünden iğdenin tohumları (çekirdekleri) kullanılır.[21]

Değinaklar söğüt kökü sepetçiliği (willow root basketry) ile tanınırlar. Buna karşın diğer Alaska Atabasklarından kadınlar esas olarak huş ağacının kabuğundan (huş kabuğu) sepet örer.[22]

Aşağı ve Yukarı Tananalar ise kahve kutusu sepetleriyle (coffee can basket) bilinirler.[22]

Gaanax.ádi klanından Tlingitlere ait Naas shagi yeil s'aaxw şapkası, Seattle Art Museum
Haydalardan sepet ören kadın, Masset, Haida Gwaii, Britanya Kolumbiyası, Kanada
Haydalara ait örme kadın şapkası (xaad dajaangaa)

Tlingitlerde, sanat çalışmaları daha çok fonksiyoneldir. Deriden giyim kuşam ürünleri ile ağaçtan oyma kano ve özellikle de totem direği en çok tanınan ve örnekleri dünyanın değişik müzelerinde görülen sanat eserleridir. Geleneksel yontma aracı olarak denizkabuğu, taş ve kemikten yapılan bıçak, yontu malzemesi olarak da yabani koyun ve keçi kemikleri de kullanılsa da daha çok ağaç tercih edilir. Kano ve totemlerde kullanılan ağaç olarak yöredeki mazı (Thuja) türleri olan Batı mazısı ve boylu mazı tercih edilir. Ahşaba yemek tadını geçirmediği için kap kacak daha çok kızılağaçtan yapılır.[23] Geleneksel Tlingit kültürü sözlü tarihe dayandığından totemler genellikle bir hikâye anlatımını tasvir eder. Bir Tlingit kabilesi (ḵwáan) olan Çilkatlar (Jilḵáat Ḵwáan) tarafından geliştirilen ve sonra da diğer Tlingitlere ve Hayda ile Çimşiyanlara da geçen Çilkat dokuması adı verilen dokuma örnekleri Alaska yerli sanatının en çok tanınan örneklerindendir.

Haydaların Alaska'da yaşayan Kaigani denen kabilesi hariç çoğu Kanada'da yaşar. Hayda sanat ürünleri arasında maskeler, sepetler, dokumalar ve totem direği ile heykel oymaları görülür. Alaska ve Kanadalı Hayda sanatçıları arasında ladin kökünden sepet yapan Primrose Adams, sepet ve düğme battaniye (button-blanket) ören Florence Davidson, sepetçi Diane Douglas-Willard ile Delores Churchill, oymacı Reg Davidson, Robert Davidson, Freda Diesing, Charles Edenshaw ile Bill Reid sayılabilir.

Günümüzde kültürlerarası iletişimim fazla olması farklı gruplardan yerlilerin birbirinden etkilenebilmesine sebep oluyor. İnyupik Eskimoları Grönland balinasının kaburga kemiklerinden heykelcikler oyar ve bu geleneği günümüzde Kızılderili Alaska Atabasklarından modern sanatçılar da sürdürür.[24]

Günümüzde

Günümüzde İnternetin gelişimiyle birlikte Alaska yerli sanat ürünleri de geniş kitlelere ulaşmış ve tanınmaya başlamıştır. Yerli ekonomisine katkısı dolayısıyla Alaska Native Arts Foundation adlı kâr amacı gütmeyen kurum tarafından desteklenmektedir. Fairbanks Alaska Üniversitesi (UAF, University of Alaska Fairbanks) 1965 yılında yerli sanatı programı oluşturmuş[25] ve bu amaçla da Native Art Center at the University of Alaska Fairbanks kurulmuştur.

Rabinowitz Courthouse'da Alaska yerli sanatına ait çağdaş stilize tasarımların örnekleri bulunmaktadır.[26]

Yeni sanatlar

Alaska yerli sepetçiliği birbirinden oldukça farklı teknik ve stillerde yapılır. Güneydoğudaki ladin kökü ve sedir kabuğundan örülen girift sepetlerden Aleut adalarındaki mikroskobik ince örümlü çim sepetlere ve Arktik kıyının söğüt ve balina çubuğundan yapılan sepetlerine kadar değişkenlik gösterir. Bir asır önce oldukça yaygın olan geleneksel sepetçilik, modernleşmeyle birlikte günümüzde azalsa da, daha çok yeniden keşfedilme ilgisiyle ayakta durmaktadır.[27]

İnyupik Eskimolarına ait Kinguktuk (1871-1941) tarafından Barrow'da balina çubuğundan örülen fildişinden kutup ayısı tutamaklı sepet, San Diego İnsan Müzesi, ABD

Alaska yerlilerinin kullanımlık geleneksel sanatlarına benzeyen fakat nispeten son dönemde yapılıp gelenekselleşen dekoratif sanatlar da bulunur. Bunlar içinde Kuzey Alaska sahil İnyupiklerinin (Taġiuġmiut) balina çubuğu sepetçiliği ile içbölgedeki Nunamiut İnyupiklerinin rengeyiği postundan yaptıkları maskeler dekoratif olduğu kadar yerli ekonomisine hatırı sayılır katkı yapan ürünlerdir.

Balina çubuğu sepetçiliği (baleen basketry) İnyupik Eskimolarının Kuzey Alaska'da balina çubuğundan yaptığı yeni sanat ürünlerinin başında gelir. Balina çubuklu sepet ilk önce turistik amaçlı olarak 1914-1918 yılları arasında üretilmiş olup zamanla farklı stiller geliştirilmiştir. Önceleri erkeklerce yapılan sepetçilik 1970 lerden beri daha çok kadınlarca yapılmaktadır.[28][29] Point Hope yöresinde sepetlerde tutamak olarak St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupikleri ya da King Adası İnyupiklerinin yaptığı fildişi oyma heykelcikler kullanılır.[30]

Nunamiutlarda rengeyiği derisinden ve postundan yapılan maskeler Noel zamanı kutlamaları neşelendirmek amacıyla 1950 lerde Bob Ahgook, Justus Mekiana ve Zaccharias Hugo tarafından yapılmaya başlanmış ve zamanla bir gelenek hâline dönüşmüştür. Bütünüyle deri ilk maskeyi 1951 yılında Bob Ahgook ile Zaccharias Hugo yapmıştır. Ahşap kalıplı deri maskeleri ise 1956 yılında Justus Mekiana yapmış ve bu maske yapımında bir dönüm noktası olmuştur. Deriler demlenmiş çayla kahverengi tonda renge boyanırlar. 1960 ların ortalarında Anaktuvuk Pass köyünde çoğu yetişkin için önemli kazanç kaynağı hâline gelmiştir. Bugün bu gelenek sürdürülmekte ve teşvik edilmektedir.[31]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Alaska Native Heritage Center". 31 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  2. ^ Bockstoce, J.R. (1977). Eskimos of Northwest Alaska in the Early Nineteenth Century. Oxprint Limited. 
  3. ^ Amber Lincoln, John Goodwin, Pearl Goodwin, Faye Ongtowasruk, Ron Senungetuk, Barbara Weyiouanna, Living With Old Things: Iñupiaq Stories, Bering Strait Histories 18 Kasım 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  4. ^ a b c d Ray, Dorothy Jean. Eskimo Art: Tradition and Innovation in North Alaska. Seattle: University of Washington Press, 1977. ISBN 978-0-295-95518-6.
  5. ^ "Arşivlenmiş kopya". 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  6. ^ Molly Lee (2006), Not Just a Pretty Face: Dolls and Human Figurines in Alaska Native Cultures 3 Kasım 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. ^ Native American Dolls 20 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Smithsonian in your classroom, Fall 2004
  8. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  9. ^ "Siberian Yupik" (İngilizce). library.thinkquest.or g. 13 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2010. 
  10. ^ "ЭСКИМОСЫ Историческая справка Хозяйство и быт Духовная культура". 30 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  11. ^ Ray, Dorothy (1961). Artists of the Tundra and the Sea. University of Washington Press. 
  12. ^ "The Living Tradition of Yup'ik Masks". 25 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008. 
  13. ^ Ray, Dorothy (1967). Eskimo Masks: Art and Ceremony. University of Washington Press. 
  14. ^ Reif, Rita (1997). "Masks with the Power of Transfiguration". New York Times. 
  15. ^ Feinup-Riordan, Ann (2005). Yup'ik Elders at the Ethnologisches Museum Berlin: Fieldwork Turned on Its Head. University of Washington Press. 
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  17. ^ "Arctic Transformations, The Jewelry of Denise and Samuel Wallace, Anchorage Museum of History and Art" (PDF). 16 Nisan 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  18. ^ "Yuungnaqpiallerput : The Way We Genuinely Live / Masterworks of Yupik Science and Survival". 27 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  19. ^ "Porcupine quillwork and hair". 6 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012. 
  20. ^ "Native Art Network: Gwich'in". 22 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2012. 
  21. ^ Ingrid Kritsch and Karen Wright-Fraser (2002), The Gwich’in Traditional Caribou Skin Clothing Project: Repatriating Traditional Knowledge and Skills 15 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Arctic, vol. 55, no. 2 (june 2002) pp. 205– 213
  22. ^ a b Susan W. Fair (2006), Alaska Native Art: Tradition, Innovation, Continuity 19 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., University of Alaska Press
  23. ^ "More About the Tlingit Native American Art". 6 Ekim 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2008. 
  24. ^ "Whalebone Spirit Mask by Athabaskan Carver Wesley Owen, Interior Ak". 4 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2012. 
  25. ^ Berlo, Janet C. and Ruth B. Phillips. Native North American Art. Oxford: Oxford University Press, 1998. ISBN 978-0-19-284218-3
  26. ^ "Rabinowitz Courthouse Artwork" (PDF). 4 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Kasım 2012. 
  27. ^ Gathering of Alaskan Basket Makers, March 6 - 9, 2003, Ketchikan, Alaska[]
  28. ^ Molly Lee (1998), Baleen Basketry of the North Alaskan Eskimo 19 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. University of Washington Press, Seattle
  29. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  30. ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ekim 2012. 
  31. ^ Simon Paneak Memorial Museum : Skin Masks[]

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Supikler</span>

Supikler ya da Pasifik Yupikleri, Alutikler, Güney Alaska'da yaşayan Yupik kolundan Eskimo halkıdır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">İnyupikler</span> Alaskanın kuzey ve kuzeybatısında yaşayan, İnuit kolundan olan bir Eskimo halkı

İnyupikler, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzey ve kuzeybatısında yaşayan İnuit kolundan bir Eskimo halkıdır. Alaska'daki tek İnuit halkı olduğu için Alaska İnuitleri adı da verilmektedir. Kendilerini iñuk («insan») kelimesi ile -piaq («gerçek») ekinden türettikleri Iñupiaq adıyla ifade ederler. Dillerini ise Iñupiatun olarak adlandırırlar. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska yerlileri içinde 25.000 nüfuslu Yupiklerden sonra 15.700 kişilik nüfuslarıyla ikinci en büyük halktır ve ancak 2.144 kadarı dilini konuşabilmektedir. İngilizce bilmeyen Alaska yerlileri içinde 1993 yılında ilk sırayı %42'lik oranla Yupikler, ikinci sırayı da %20'lik oranla İnyupikler çeker. Şamanist inançlı avcı ve toplayıcıdırlar. Kültürel açıdan deniz sahiline yakın yaşayıp balina, fok, mors gibi deniz memelilerini avlayan Taġiuġmiut ile denizden uzak içbölgede rengeyiği avlayan Nunamiut olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Bazen, iki ayrı dil ve halk olarak ele alındığı da olur ve Seward Yarımadasındakiler Qawiaraq adıyla, North Slope ile Northwest Arctic ilçelerindekiler ise Inupiaq adı altında toplanır. İnyupiklerin Kanada'da yaşayan ırkdaşları (Uummarmiut) siyasi ve idari kaygılarla Batı Kanada İnuitleri ile birlikte Inuvialuit adı altında toplanırlar. Eskimolar içinde en uzun boylular Kuzey Alaska'daki İnyupiklerdir ve Kanada İnuitlerinden 10 cm daha uzundurlar. Kobuk İnyupikleri doğu komşuları ve ticari ortakları olan Atabasklardan Koyukon Kızılderilileriyle sınır bölgelerinde evlilik de yapmışlardır. Beyaz Avrupalıların kültürleriyle en geç tanışan Eskimolar 1890 yılından sonra Hristiyanlıkla tanışan Kuzey Alaska İnyupikleridir.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası</span>

Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası, Alaska'da yerlilerin toprak taleplerini çözmek üzere ABD Kongresi'nde 18 Aralık 1971 tarihinde başkan Richard Nixon tarafından imzalanarak yürürlüğe giren ve ABD tarihinin en büyük toprak talebini karşılayan yasa.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Eskimoları</span>

Alaska Eskimoları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kıyı bölgelerinde yaşayan Yupik kolundan Alaska Yupikleri, Sibirya Yupikleri ve Supikler ile İnuit kolundan İnyupiklerinn oluşturduğu Eskimo halklarının ortak adı. Arktik kültür grubunun üç alt grubunu oluştururlar. Alaska yerlileri içinde en büyük nüfusa sahip birinci ve ikinci halklardır. 45.600 etnik nüfustan ancak 13.344 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Geçmişte Rus Alaskası döneminde Rusların Aleutlarla bir tutup aynı adla andıkları Supikler Eskimo kültüründen ziyade Aleut kültürü etkisinde asimile olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo - Aleut halkları</span>

Eskimo-Aleut halkları, anadilleri Eskimo - Aleut dilleri ailesine giren Sibirya kökenli avcı ve toplayıcı şamanist halklar. Sibirya kökenli olmalarına rağmen, günümüzde Sibirya'da az sayıda bulunurlar; daha çok Kuzey Amerika'nın arktik bölgesi ile Grönland'da yoğunlaşmışlardır ve Arktika'nın birincil ana halkı konumundadırlar. Dil temelli sınıflandırmaya göre, Aleutlar ile Eskimolar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Dilce yapılan bu sınıflandırma kültürce yapılan sınıflandırmayla da örtüşür. Yalnız, dilleri Eskimo dillerinin Yupik koluna giren ve İngilizcede Alutiiq adıyla da anılan Supikler, kültürce Eskimolara değil Unangan da denilen Aleutlara yakındır ve geçmişte Ruslarca her iki halk da Çukçilerin verdiği "Aleut" ortak adıyla anılırlar. Eskimo - Aleut dilli halkların nüfusu 102.000 kişidir. Büyük çoğunluğunu Eskimolar oluştururken, Aleutlar 2300 kişilik nüfuslarıyla çok azınlıkta kalırlar.

<span class="mw-page-title-main">Labret</span>

Labret ya da dudak küpesi, dudağın yan ya da alt kenarlarına delinerek yapılan pirsing tipinde takı türüdür. 1970 li yılların ikinci yarısından itibaren Batı dünyasında moda olarak yayılmaya başlayan labret, esas olarak kimi yerli halklarda geleneksel takı türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Alaska yerlileri</span>

Alaska Yerlileri, Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinin yerlisi olan ve Eskimo-Aleut halkları ile Kızılderililerden oluşan avcı ve toplayıcı Amerika yerlileri. 2006 yılındaki yaklaşık nüfusları 106.660 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Atabaskları</span>

Alaska Atabaskları ya da Alaska Deneleri, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin daha çok içbölgesinde Alaska Interior adı verilen İç Alaska'da birazı da güneyde Pasifik kıyılarında yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Kuzey Atabasklarından, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan birini oluştururlar. Dil temelinde 11 ayrı halk olarak, Ahtnalar, Denağinalar, Guçinler, Hanlar, Değinaklar, Holikaçuklar, Koyukonlar, Yukarı Kuskokvimler, Aşağı Tananalar, Tanakroslar ve Yukarı Tananalar biçiminde sınıflandırılır. Toplam nüfusları yaklaşık 6.400 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En çok nüfusa sahip olanlar Koyukonlar ile Guçinlerdir. Siyasi, idari ve kültürel açıdan ABD'deki diğer Atabasklardan ayrılırlar. Kanada'daki aynı alt grupta yer alan Kanada Atabasklarına dilce ve kültürce daha yakındırlar ve Guçinler ile Hanların büyük bir kısmı ile Yukarı Tananaların ufacık bir kısmı Kanada'nın Alaska'ya yakın yörelerinde de yaşarlar. Kuzey, batı ve güneyden Eskimo halklarına, doğudan ise ırkdaşı olan Kanada Atabasklarıyla komşudurlar. Eskimolara komşu olanlar Eskimo kültüründen kısmen etkilenmişlerdir. Rus Alaskası döneminde Ruslarla karşılaşan Alaska Atabaskları içinde en çok Ruslaşanlar Pasifik kıyısındaki Denağinalardır. Ekonomik rahatlamaya 1971 yılında kabul edilen Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) ile kavuşmuşlar ve aynı dönemde dil ve kültürlerini serbest kullanma ve eyaletçe korunma haklarını da elde etmişlerdir. Günümüzde Ahtna ve Denağina haricindeki Alaska Atabasklarının siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucusu 1962 yılından beri Tanana Chiefs Conference adlı kâr amacı gütmeyen kabile birliğidir. ABD'deki bütün Amerika yerlileri gibi Alaska Atabasklarının da eğitim, sağlık ve idaresinden ABD İçişleri Bakanlığı bünyesinde Amerika Birleşik Devletleri'nin yönetimine ait Bureau of Indian Affairs dairesi sorumludur.

<span class="mw-page-title-main">Atabasklar</span>

Atabasklar, Atabask halkları, Atabask Kızılderilileri, Athabaskalar ya da Deneler, Kuzey Amerika'da Amerika Birleşik Devletleri ile Kanada'da yaşayan ve Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubundan dilleri konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist-şamanist Kızılderili halkları. Toplam nüfusları yaklaşık 200.000 kişidir ve çoğunluğu Navaholar oluşturur. En yakın akrabaları birlikte dilce bir üst grup oluşturan Eyaklar, en uzak akrabaları ise Eyak-Atabask dillerine paralel Na-Dene dillerinin diğer ana grubunu oluşturan Tlingitlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Tanana Chiefs Conference</span>

Tanana Chiefs Conference, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin İç Alaska denen coğrafi bölgesinde Güney Alaska Atabaskları haricindeki 10.000 den fazla bütün Alaska Atabaskları denen yerli kabile üyelerine sağlık, eğitim, istihdam, toplumsal ihtiyaçlar, doğal kaynak proğramları ile aile hizmetleri sunan kâr amacı gütmeyen yerel şirketler birliği (konsorsiyum). Alaska Yerli Bölge Şirketlerinden kâr amaçlı Doyon, Limited'in etki alanındaki 42 köyde 41 geleneksel kabile yapılanmasına göre faaliyet gösterir. Bugün TCC, üye kabilelerin siyasi, ekonomik, yasal ve sosyal savunucu olmuştur. Adını Tanana Nehrinden alır.

<span class="mw-page-title-main">Kar ayakkabısı</span>

Kar ayakkabısı, kar üzerinde batmadan rahat yürüyebilmek için dıştan ayakkabı altına kenetlenen ayak giyeceği. Ağırlığı kar yüzeyine yayıp batmamak için ayakkabı boyutundan daha geniş ve delikli olarak tasarlanır. Geleneksel kar ayakkabıları daha çok söğüt, melez ve huş ağacı gibi ağaçların dal ve kabuklarından dar deri kayışlarla örülerek yapılırken, modern tasarımlarda hafif metal, plastik ve sentetik kumaş kullanılabilmektedir. Esnek ve hafif olan kar ayakkabıları rahat manevra yapabilmek için ön ucu yukarı kalkık olarak dizayn edilir. Arktik ve Subarktik bölgeler başta olmak üzere yıllık kar yağışı yoğun olarak görülen yerlerde daha yaygın kullanılır. Tarihöncesinde tekerleğin icadından daha önce bulunduğu düşünülüyor. Etnografik olarak kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar, Kuzey Amerika'da Eskimolar ile Kızılderililer, Doğu Sibirya'da ise Çukçiler, Koryaklar ve İtelmenler gibi Çukçi-Kamçatka halklarıdır. Günümüzde geleneksel örme kar ayakkabılarını en yoğun biçimde kullanan yerli halklar Alaska yerlileri ile Kanada Kızılderilileridir. Sportif faaliyet olarak kar ayakkabılı yürüyüş (snowshoeing) Arktik Kış Oyunlarına 1974 yılından beri dahil edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Guçinler</span>

Guçinler ya da Kuçinler, Kuzey Kutup Dairesinde kabaca 65° ve 69° Kuzey enlemde, 130° ve 150° Batı boylamında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin kuzeydoğusunda İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon Nehri civarında ve Kanada'nın Yukon ile Kuzeybatı Toprakları bölgelerinde yaşayan, rengeyiği avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist, şimdi ise Hristiyan olan Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska Guçinleri ya da Batı Guçinleri ile Kanada Guçinleri ya da Doğu Guçinleri olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Alaska'da nüfusça Koyukonlardan sonra en büyük ikinci Atabask halkıdır. En yakın akrabaları dilce birlikte grup oluşturan Alaska ve Kanada Hanlarıdır. 2010 yılındaki nüfusları 9.000 kişidir ve anadillerini akıcı biçimde konuşabilenlerin sayısı UNESCO'ya göre 400 kişidir. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.000 kişilik nüfustan 150 kadarı, Kanada'daki 1.900 kişilik nüfustan ise 400 tanesi anadillerini konuşabiliyor. Huş kabuğundan kano ve kar ayakkabısı yapımıyla, iki yönlü kızaklarıyla, oklu kirpinin dikenleriyle yapılan kirpi işi ile karmaşık ve süslü boncuk işi (naagąįį) bezemeleriyle tanınırlar. Günümüzde avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

<span class="mw-page-title-main">Koyukonlar</span> Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşıyor

Koyukonlar ya da Koyukon Atabaskları, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin ortasında İç Alaska coğrafi bölgesindeki Yukon–Koyukuk Census Area sayım bölgesinin Yukon ile Koyukuk nehirleri civarında taygada yaşayan, sığın avlayan avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, önceleri animist ya da şamanist iken sonradan Hristiyan olsa da animist inanç ve gelenkleri güçlü Alaska Atabasklarından Kızılderili halkı. Alaska'daki en büyük Atabask halkı olup, Yukarı, Merkezî ve Aşağı Koyukonlar olmak üzere üç ana lehçe grubuna ayrılırlar. En yakın akrabaları dilce birlikte üstgrup oluşturan Holikaçukça ile Değinakça konuşan Atabasklardır. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 2.300 kişilik etnik (Denaakkʼe) nüfustan 150 kadarı anadillerini (Denaakkenaageʼ) konuşabiliyor. Alaska'daki diğer Atabaskların aksine Eskimo komşuları olan Yupik ve İnyupiklerin kültüründen oldukça etkilenmişlerdir. Koyukonlarla Avrupalıların ilk karşılaşması Rus İmparatorluğuna bağlı Rus Alaskası döneminde 1838 yılında Yukon Nehri yolundan Nulato'ya gelen Ruslarla olmuştur. Geçmişte Rus-Amerikan Kumpanyası ile Hudson's Bay Company şirketlerindeki Avrupalı kürk tüccarlarıyla yoğun olarak ticaret yaparken, günümüzde daha çok avcılık, balıkçılık ve mevsimlik istihdamdan oluşan karma ekonomi görülür.

<span class="mw-page-title-main">Köpek kızağı</span>

Köpek kızağı, bir ya da birkaç, hatta bir düzine kızak köpeğinin çektiği buz ya da kar üzerinde ulaşımı sağlayan kızak. Köpek kızaklarını esas olarak Arktika'nın Eskimolar, Çukçiler, Koryaklar, Samoyedler gibi yerli halkları kullanır. Subarktik Kızılderililerinden bazıları sonradan kullanmaya başlamıştır. Günümüzde spor amaçlı kızaklı köpek yarışında da kullanılır. Çekim köpeği olarak daha çok Sibirya haskisi ile Alaska malamutu ırkından işçi köpek tercih edilse de Samoyed köpeği gibi karlı ortama alışkın köpek ırkları da kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Kuzey Atabaskları</span>

Kuzey Atabaskları, Alaska'nın İç Alaska bölgesinde ve Kanada'nın batısında yaşayan, Na-Dene dillerinin Atabask dilleri grubunun Kuzey Atabask dilleri alt grubundan dilleri konuşan Atabasklardan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, anasoylu, animist ya da şamanist Subarktik yerlisi Kızılderili halkları. Pratik olduğu için Alaska Atabaskları ile Kanada Atabaskları olmak üzere iki ana grup olarak sınıflandırılır. Kanada yerlileri içinde First Nations yasal adıyla anılan Kanada Kızılderilileri arasında yer alır. Kuzey Atabask dillerini konuşurlar. Atabaskların üç ana grubundan biridir ve diğer iki grup olan Güney Atabasklarından Apaçiler ve Navaholar ile Pasifik Atabasklarından (Hupalar) ayrılırlar. Tsutinaca ile Nikolaca konuşan Atabasklar hariç tamamı Subarktik Kızılderilileri kültür grubuna dahildir.

<span class="mw-page-title-main">Kar gözlüğü</span>

Kar gözlüğü, kardan ve buzdan yansıyan güneş ışıklarından gözleri koruyup kar körlüğüne uğramamak için takılan koruma gözlüğü. Geleneksel olarak Kuzey Asya ve Kuzey Amerika'da Arktik bölgede Kuzey Kutup Dairesinde yaşayan Eskimolar, Çukçiler, Yukagirler, Samoyedler gibi yerli Arktika halklarınca kullanılır ve ışığın mümkün olduğunca az gelmesi için yatay çizgi biçiminde daracık görme yarığı bırakılır. Arktika'da özellikle yoğun seyahat ve avlanmanın yaşandığı ilkbahar aylarındaki kar yansımalarından ve soğuktan gözleri korur. Bu bölgelerde kullanılan güneş gözlükleri de kar gözlüğü adıyla anılır.

<span class="mw-page-title-main">Alaska Kızılderilileri</span>

Alaska Kızılderilileri, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinde yaşayan, Na-Dene dilleri, Haydaca ve Çimşiyan dillerini konuşan, avcı ve toplayıcı, yarı göçebe, animist ya da şamanist Kızılderili halkları. Alaska yerlilerinin beş ana kültür grubundan ikisini oluştururlar. Toplam nüfusları yaklaşık 18.550 kişidir ve ancak çok ufak bir kısmı anadillerini konuşabilmektedir. En kalabalık Kızılderili grubu 10.000 kişiyle Tlingitler ilk sıradadır ve onları 2.300 kişiyle Koyukonlar izler.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo maskeleri</span>

Eskimo maskeleri, hem Yupik hem de İnuit kolundan Eskimoların dans ya da şamanistik törenlerde kullandıkları maskelerdir. Malzeme olarak kuru odun, deri, kemik, boynuz, tüy, saç gibi şeyler kullanılır ve genelde parlak boyayla boyanır. Erken Paleo-Eskimo ve erken Dorset kültüründen kalan morsun fildişinden yapılma minyatür maskeler bulunmuştur. Günümüzde Eskimolar arasında Alaska Yupikleri özellikle maskeleriyle öne çıkarlar.

Kathleen Carlo-Kendall ya da Kathleen Carlo, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinin Tanana şehrinde doğan Koyukon Kızılderililerinden profesyonel oyma sanatçısı ve Alaska yerli sanatının çağdaş kadın yorumcusu.

<span class="mw-page-title-main">Alaska yerlileri kabile birlikleri</span> Vikimedya liste maddesi

Alaska yerlileri kabile birlikleri, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinde yaşayan Alaska yerlilerinin oluşturduğu ve Kızılderili İşleri Bürosu tarafından federal olarak tanınan kabile birlikleridir. Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA) gereği oluşturulan kabile birlikleri bu sayede ABD hükûmetince kolayca izlenebilir duruma gelmiştir ve güncel liste Federal Register adlı resmi gazetenin 2012 yılındaki sayısında yayımlanmıştır. Buna göre Alaska yerlileri 225 kabile birliğinden oluşur ve her biri bağımsız federal yapı olarak tanınır. Kıta ABD'sindeki benzerleri ise ABD Kızılderilileri kabile birlikleridir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.