İçeriğe atla

Akarsu

Başlığın diğer anlamları için Akarsu (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Çölde sona eren kapalı havzalı ırmak: Kerec ırmağı.
Nijer Irmağı, açık havzalı ve düzenli rejimlidir.

Akarsu, yeryüzünde ya da yer altında belirli bir yatak içinde, eğim boyunca sürekli veya zaman zaman akan sudur.[1] Çoğunlukla tatlı sudan oluşan akarsular, tatlı su gölleriyle birlikte insanlığın temel su ihtiyacını karşılamak için kullanılırlar. Bunun yanında gıda, enerji ve turizm sektörleri tarafından da kullanılırlar.

Tanım

Türkçede akarsular adlandırılırken akarsuyu belirtmek için çay, dere, öz,[2] özen ya da ırmak gibi sözcükler getirilir. Bu konuda adı Türkçeleştirilen yabancı kökenli Fırat ırmağı bu sözleri içermezken, Türkçe kökenli olan Kızılırmak, Bakırçay gibi adlar kendiliğinden bu sözleri içerir.

Akarsu aşınım ve birikim şekilleri

Akarsu aşınım şekilleri Akarsu birikim şekilleri Hem aşınım hem birikim şekilleri
VadiDeltaSeki (taraça)
Çentik vadi Birikinti yelpazesi Menderes (büklüm)
Kanyon vadiBirikinti konisi
Boğaz vadi Dağ eteği ovası
Geniş tabanlı vadi Irmak adası
Asimetrik vadi
Dev kazanı (şelale)
Peribacası
Kırgıbayır (badlans)
Plato

[3]

İlgili terimler

  • Havza: Akarsuyun kaynağı ile ağzı arasında, akarsuya su veren tüm alanı kapsar. Akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alandır. Akarsuyun açık denizlere okyanuslara ulaşması durumunda açık havza, bir göle, bataklığa dökülmesi veya çölde buharlaşarak yok olması durumuda kapalı havza oluşur.
  • Akarsu vadisi: Akarsuların, içinde aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkan çukurluktur.
  • Su bölümü çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır. Genellikle dağların doruk noktalarından geçerler.
  • Kaynak: Akarsuyun doğduğu alandır.
  • Yatak: Akarsuyun içinde aktığı çukurluğa yatak denir. Akarsuyun kıyılarının sınırladığı alan, suyun doldurduğu kısımdır.
  • Kol: Ana akarsuya havzasında karışan, dökülen her bir akarsuya verilen ad. Akarsuyun kolları çoğunlukla akarsudan daha küçüktür. Akarsuyun kolunun kendisinden büyük veya eşit olduğu durumlarda ana akarsuyun hangisi sayılacağı sorunu oluşur. Bu durumda kolların debisi, akış doğrultusu veya boyu, ana akarsuyu belirlemekte kullanılır.
  • Ağız: Akarsuyun bir başka akarsuya, göle, deniz veya okyanusa döküldüğü yere verilen isim. Akarsuyun en alçak kesimidir. Bazı durumlarda yer adı olarak kullanılır. Melen Çayı'nın Karadeniz'e döküldüğü yerde kurulan köy: Melenağzı Köyü.
  • Akım (debi): Akarsuyun herhangi bir kesitinden saniyede geçen su miktarını ifade eder. Genellikle m³/sn olarak ifade edilir.
  • Akarsu rejimi: Akarsuyun taşıdığı su miktarının (akım) yıl içinde değişimini ifade eden kavramdır. Akarsular kabaca; düzenli rejimli, düzensiz rejimli ve karma rejimli akarsular olarak üçe ayrılır.
    • Düzenli rejimli akarsu: Taşıdığı su miktarının yıl içinde fazla değişmeyen akarsuyun rejimidir. Yağışın düzenli olduğu ekvatoral iklim bölgesinde görülür.
    • Düzensiz rejimli akarsular: Yağış rejiminin düzensiz olduğu alanlarda görülür. Akdeniz, Muson, Savan ve Karasal iklim alanlarındaki akarsuların rejimidir.
  • Akarsu kavşağı: İki veya daha fazla akarsuyun birleştiği yer.
  • Akarsu Ağı:(Drenaj ağı): Ana akarsu ve kollarının oluşturulduğu şebekedir.
  • Talveg: Akarsu yatağının en derin noktalarının birleştirilmesi ile oluşan hat. Türkiye-Yunanistan sınırı Meriç ırmağı talveg çizgisidir.
  • Dolanma (eğrilik) oranı: Akarsuyun talveg uzunluğu ile kuş uçuşu uzunluğu arasındaki orandır.

Tipleri

Akarsuları sınıflandırmakta birçok kategorik yol izlenebilir. Aşağıda bazı sınıflandırmalar verilmiştir.

Akma durumuna göre

Sürekli akarsular ve süreksiz akarsular (mevsimlik akarsular) adlandırmaları, yılın tüm dönemi akış gösteren sürekli akarsular ile genellikle yarı kurak ya da kurak bölgelerde görülen kısa yağış dönemlerine akışın gözlenebildiği akarsuları birbirinden ayırmak için kullanılır. Haritalarda süreksiz akarsular kesikli mavi çizgilerle gösterilir. Sel rejimli akarsular:. Uzun süre yatağı kuru olup, yağıştan sonra su taşıyan çöl akarsularıdır.

Akış debisine göre

Akarsular debisine göre küçükten büyüğe sırasıyla Dere, Çay ve Nehir (Irmak) olarak adlandırılır

Akma ortamı

Akma ortamına göre akarsular, yeraltı ve yerüstü akarsuları olmak üzere ikiye ayrılır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "TDK". 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Şubat 2014. 
  2. ^ "Öz" kavramının anlamı için: Mevzii Coğrafya Yönünden Kırıkkale-Keskin ve Delice 13 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Dr. Aydoğan KÖKSAL, 1968, Ankara Üniversitesi Coğrafya Araştırmaları Dergisi, 2, 219–250 sayfalar arasında muhtelif örnekler, (Sayfa: 224, "c- Özler" altbaşlığında; "Sahamızda «öz» sulu susuz, küçük veya nisbeten büyük dere­lere verilen isimdir," denilmektedir.)
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kızılırmak</span> Türkiye topraklarından doğup Türkiye topraklarından denize dökülen en uzun akarsu

Kızılırmak, eskiden Halis veya Alis, Sivas'ın İmranlı ilçesindeki Kızıldağ eteklerinden doğan ve Samsun'un Bafra ilçesinde Karadeniz'e dökülen bir nehir. 1.355 km. uzunluğu ile Türkiye'nin kendi sınırları içerisinde doğup kendi sınırları içinde denize dökülen en uzun akarsuyu olma özelliğini taşır. Sivas, Kayseri, Nevşehir, Kırşehir, Kırıkkale, Ankara, Çankırı, Çorum, Sinop ve Samsun illerinden geçen Kızılırmak, aralarında Delice Irmağı, Devrez ve Gökırmak gibi çok sayıda akarsu ve çayın sularını da toplayarak büyük bir kavis çizerek Bafra Burnu'ndan Karadeniz'e ulaşır.

Havza, bir nehir ya da göl havzası, nehrin kaynağı ile sonlandığı yer arasında kalan, nehre su veren tüm alanı kapsamaktadır. Akarsuyun ana kolu ve yan kolları ile birlikte sularını topladığı ve drene ettiği bu alana akaçlama havzası da denilir.

<span class="mw-page-title-main">Su bilimi</span> Yerkürenin altında, üzerinde ve yüzeyinde bulunan suları inceleyen bilim dalı

Su bilimi ya da hidroloji, suların yerküre üzerindeki dağılımını ve mekanik, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerini inceleyen disiplinler arası bir bilimdir.

<span class="mw-page-title-main">Nehir</span> doğal su yolu

Nehir ya da ırmak, genellikle denizlere, göllere ya da bir başka büyük akarsuya dökülen, özellikle genişliği ve taşıdığı su miktarı bakımından büyük akarsulara verilen genel isimdir. Kimi durumlarda ise bir başka suya ulaşmadan yer altında kaybolduğu ya da tamamen kuruduğu da görülmektedir. Büyük akarsular nehir ya da ırmak olarak adlandırılırken daha küçükleri ise çay ve dere olarak adlandırılırlar.

<span class="mw-page-title-main">Sakarya Nehri</span> Türkiyenin Karadeniz bölgesinde bir ırmak

Sakarya Nehri Kızılırmak ve Fırat nehirlerinden sonra Türkiye'nin üçüncü en uzun, Kuzeybatı Anadolu'nun ise en büyük akarsuyudur. Nehir, ismini Yunan Mitolojisi'ndeki nehir tanrısı Sangarius'dan almaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Birikinti ovası</span>

Birikinti ovası, genel olarak alüvyon materyalin birikmesiyle oluşur. Temel oluşturucu süreç akarsu aşındırması erozyon ve akarsu biriktirme süreçleridir. Ancak dalgalar ve buzulların aşındırma, biriktirme süreçleriylede oluşabilir. Örneğin: Kuzey Almanya ovası buzulların yığdırdığı lösler ile kaplı polderler ve geest adı verilen alçak platoda hafifçe engebelendirilmiş tekdüze büyük bir ovadır. Ülkenin hemen hemen en verimli toprakları bu bölgededir.

<span class="mw-page-title-main">Manavgat Nehri</span>

Manavgat, antik adıyla Melas, Toroslar'da doğarak Antalya'da Akdeniz'e dökülen nehir. Uzunluğu 93 km'dir. Batı Toros sıradağları arasından doğan kolların birleşmesiyle oluşur. Güney batıya yönelerek dar ve dik yamaçlı kanyonlar arasından geçer, ünlü Manavgat Şelalesi'ni meydana getirir ve Manavgat ilçe merkezinin doğusunda alüvyal bir kıyı ovasından denize dökülür.

<span class="mw-page-title-main">Asi Nehri</span> Nehir

Asi Nehri, Lübnan'daki Bikâ Vadisi'nin doğu kısmından doğar ve Türkiye'nin Hatay ilinden Akdeniz'e dökülür. Asi Nehri'nin toplam uzunluğu 556 km olup, 366 km Suriye'de, 98 km Türkiye'de, 40 km Lübnan'dadır. 52 km'si Türkiye-Suriye sınırını oluşturur. Antakya ile Akdeniz'e doğal su yolu bağlanmış olan Asi Nehri'nin ortalama su debisi 30 m³/sn dir. Kış mevsimi ile ilkbaharda taşkınlar nedeniyle pek çok su baskını yaşanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Baraj</span> sulama ve elektrik üretimi amacıyla su biriktirmek için akarsu üzerine yapılan set

Baraj, eski zamanlardan beri insanlığın su ihtiyacını karşılamak ve tarımsal alanların sulanması amacıyla inşa edilen su yapılarıdır. Günümüzün modern barajları stratejik öneme sahiplerdir. Çünkü;

<span class="mw-page-title-main">Çarşamba Çayı</span> Konya da akarsu

Çarşamba Çayı, Konya ilinde bulunan bir akarsu. Bozkır ilçesi sınırları içerisinde Karacahisar köyü yakınlarında doğar, Mavi Boğaz'da Beyşehir Gölü'nden gelen kanal ile birleşir. Çumra ilçesinde kollara ayrılır ve Karakaya'da bataklıklarda sonlanır. Üzerinde Apa Barajı yer alır. 105 km uzunluğundadır. Konya ilinin tarımsal sulamasında önemli bir yer tutmaktadır.

Teras , akarsu vadi yamaçlarında, deniz ve göl kıyılarında, eğim kırığının üzerindeki düz veya hafif eğimli alan. Değişik alanlarda ve değişik nedenlerle oluştuklarından sınıflandırma yapılmıştır. Terasa benzeyen fakat sadece üst üste sert ve yumuşak kayaların farklı aşınmasından oluşan şekle sözde taraçalar denir. Menderesli nehirlerin kenarlarında polijenik taraçalar) oluşur. Dalga aşındırmasıyla abrazyon taraçaları, vadi kenarlarında eski kum çakıl depolarına akarsu taraçaları, falezlerin üstünde çakıl kum depolanan yüzeylere deniz taraçaları denilir.

<span class="mw-page-title-main">Köprüçay</span> Akdeniz Bölgesinde nehir

Köprüçay, eskiden Eurimedon, Isparta Sütçüler yakınlarında Toros dağlarından doğan, dar ve derin kanyonlardan geçerek Serik yakınlarında Akdeniz'e dökülün akarsu. Antik zamanlarda adı Eurymedon'dur. Köprü Çayı'n; havza alanı 2.357 km2, yıllık debisi 3065 hm³, uzunluğu 178 km, ağız yüksekliği 0 m (Akdeniz), kaynak rakımı 2.151 m'dir.

<span class="mw-page-title-main">Arpaçay (akarsu)</span> Ermenistan ve Türkiyede bir nehir

Arpaçay veya Ahuryan Türkiye-Ermenistan sınırını oluşturan, Çıldır Gölünden doğan, Aras nehrinin önemli kolu olan akarsu. Toplam 186 km uzunlukta ve 9.500 km² yağış havzasına sahiptir. Türkiye tarafında 5.437 km² büyüklüğündeki alanın sularını boşaltır. Karahan, Telek Suyu ve Kars Çayı önemli kollarıdır. Debisi 39.412 m³/sn'dir.

<span class="mw-page-title-main">Sille Çayı</span>

Sille Çayı, Konya kapalı havzasında bulunan, mevsimlik akışlı bir akarsudur. Konya şehir merkezinin kuzeydoğusunda 200 km² genişliğinde havzaya sahiptir. Sel rejimli akarsu yağışlı mevsimde akış göstermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Dış kuvvetler</span>

Dış kuvvetler; akarsular, rüzgârlar, yer altı suları, buzullar, dalgalar ve akıntılar gibi çeşitli etmenlerin Dünya'yı şekillendirmesidir. Bu etmenler atmosfer kökenli olup enerjilerini güneşten alırlar. Dış kuvvetler, iç kuvvetlerin etkisiyle oluşan yüksek yerleri aşındırarak deniz seviyesine indirmeye çalışır. Dünyanın şekillenmesinde iç ve dış kuvvetler değişim halindedir, bu değişim uzun bir zaman aralığını kapsadığından insanlar tarafından gözlenme şansı yoktur.

<span class="mw-page-title-main">Anamur Çayı</span> Mersinde akarsu

Anamur Çayı , Mersin ili, Anamur ilçesinde bulunan akarsu. Toros Dağları'ndan yeraltı akarsuyu olarak doğar, 35 km sonra Anamur merkezden Akdeniz'e dökülür.

<span class="mw-page-title-main">Kol (akarsu)</span>

Kol, daha büyük bir nehre veya göle akan bir akarsudur. Bir kol doğrudan bir denize veya okyanusa akmaz. Kollar ve ana akım nehirleri, yüzey ve yeraltı sularının çevresindeki drenaj havzasına boşalarak suyu okyanusa doğru yönlendirir.

<span class="mw-page-title-main">Kapma olayı</span>

Kapma olayı, bir akarsuyun geriye aşındırma yaparak başka bir akarsuyu kendisine katmasıdır. Bu durum; kapma olayı, kapma (kaptür-captüre), bir akarsuyun diğerini kapması şeklinde ifade edilir.

<span class="mw-page-title-main">Acısu Çayı</span>

Acısu Çayı, Akdeniz'e dökülen Antalya ili akarsuyu. Serik sınırlarında Toroslar üzerindeki Akkayrak Tepe güneyinden, karstik kaynaklardan doğar. Mevsimlik veya sürekli akarsu kollarını alarak Belek'ten denize dökülür.

<span class="mw-page-title-main">Bolaman Irmağı</span>

Bolaman Irmağı, Orta Karadeniz'de, Ordu ili sınırlarında yer alan, Fatsa'nın doğusundan Karadeniz'e dökülen akarsu. Reşadiye-Aybastı sınırında dağların zirvelerinden, yaklaşık 1600 m'den doğar.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.