İçeriğe atla

Akıllı sözleşme

Blok zincir illüstrasyonu

Akıllı sözleşmeler (İngilizce: Smart contract) anonim taraflar arasındaki işlemleri ve anlaşmaları güvenilir ve tutarlı bir şekilde yürütülebilen, geriye dönük değişimin mümkün olmadığı bilgisayar programlarıdır. Merkezi otoriteye, yasal sisteme veya harici icra mekanizmasına ihtiyaç duymamaktadır[1] Akllı sözleşmeler aracı kurum ve kuruluşları ortadan kaldırdığı için hızlı ve düşük maliyetlidir. Yazılımsal algoritmalar ile şifrelenip dağıtık defterlerde tutulduğu için yüksek güvenliklidir. Akıllı sözleşmeler blok zinciri kavramından ayrı düşünülemezse de ilk olarak 1990'ların başında avukat ve kriptoloji uzmanı Nick Szabo tarafından geliştirilmiştir. Madeni veya kağıt para ile çalışan ve temelde bir takas sözleşmesi amacı üzerine kurulmuş otomat makineleri, akıllı sözleşmelerin atası olarak bilinir.[2] Blok zincirlerine gömülü olan akıllı sözleşmeler, bir anlaşmanın sözleşme şartlarının güvenilir üçüncü tarafın müdahalesi olmadan otomatik olarak uygulanmasını sağlar. Bitcoin ilk kripto para olması dolayısıyla basit akıllı sözleşmelerin de ilk örneğidir. Fakat yapısı gereği bitcoin sadece para transferi amacıyla kullanılmaktadır. Ethereum akıllı sözleşmeleri bu noktada Bitcoinden ayrılır. Ethereum blok zinciri üzerinde daha farklı bir algoritmik yol izleyerek birçok amaca hizmet edebilecek akıllı sözleşmeler geliştirmede öncü olmuştur.[3]

Tarihçe

Akıllı sözleşmeler ilk defa, hukuk profesörlüğü yapmış, aynı zamanda bilgisayar bilimci ve kriptoloji uzmanı olan, Nick Szabo tarafından 1990'ların başlarında ortaya atılmıştır. Akıllı sözleşmeleri, bir sözleşmenin şartlarını yerine getiren bilgisayarlı işlem protokolleri olarak tanımlamıştır Szabo makalesinde, türevler ve tahviller gibi sentetik varlıklar için bir sözleşme yapılmasını da önermiştir.[4]

Akıllı sözleşmelerin yasal durumu

Akıllı sözleşmeler taraflar arasında hukukta doğrudan geçerliliği olan bağlayıcı bir anlaşma değildir.[5] Zamanla daha çok uygulama alanı bulması beklenen akıllı sözleşmeler için özel olarak bir hukuki düzenleme gelmesi beklenilmektedir. Akıllı sözleşmeler klasik anlamda bildiğimiz sözleşmelerden farklıdırlar. Ancak sözleşme hukukuna uygun nitelikleri de bünyesinde barındıran akıllı sözleşmelerin hukuken sözleşme ilişkisi olarak kabul edilmesi muhtemeldir.[6] Akıllı sözleşme teknolojisi, ağırlıklı Ethereum blokzinciri ağı kapsamında olmakla birlikte Bitcoin blokzinciri ağında ödeme hizmetlerinde ve check timelock (bir süre sonra ödemenin devreye girmesi) gibi özellikleriyle basit anlamda akıllı sözleşme desteği de sunmaktadır.

Belarus, 2017 yılında Dijital Ekonominin Geliştirilmesine İlişkin Kararnameyi uygulayarak akıllı sözleşmeleri yasallaştıran ilk ülke olmuştur. Belaruslu avukat Denis Aleinikov, kararname ile getirilen akıllı sözleşme hukuki konseptinin yazarı olarak kabul edilir.[7]

ABD'nin Emtia Vadeli İşlemler Ticaret Komisyonu'nun (Commodity Futures Trading Commission; CFTC) akıllı sözleşmelere ilişkin Kasım 2018‘de yayınladığı rehberde, akıllı sözleşmelerin kullanım usul ve esaslarına göre bankacılık ve kara para aklama mevzuatı da dahil olmak üzere mevcut düzenlemelere tabi olabileceği ifade edilmiştir.[8] İngiltere'de ise İngiliz Parlamentosu bünyesinde kurulmuş olan Hukuk Komisyonu, akıllı sözleşmelere hukuki kesinlik kazandırmak amacıyla çalışmalara başlamıştır.[9] ABD'deki bazı eyaletler, Arizona,[10] Nevada,[11] Tennessee ve Wyoming[12] gibi akıllı sözleşmelerin kullanımına ilişkin yasalar çıkarmıştır. Ve Nisan 2020'de, Iowa'nın Temsilciler Meclisi eyaletteki akıllı bağlantıları yasal olarak tanıyan bir yasa tasarısını kabul etmiştir.

Çalışma prensibi

If-then prensibi (eğer şöyle ise böyle yap) ile çalışan akıllı sözleşmeler, tarafların konu üzerinde anlaşmalarından sonra hazırlanıp, kriptografik olarak imzalanır ve blockchain'e yüklenirler. Yüklenmiş sözleşmeler, blockchain üzerinde olan diğer bileşenlerle etkileşim kurabilmektedir. Bu etkileşim bir işlemin başlatılması olabileceği gibi bir bilginin gönderilmesi veya teslim alınması şeklinde de olabilir. Sözleşme hazırlanırken içerisinden belirlenmiş durumlar oluştuğunda, akıllı sözleşmeler otomatik olarak içerisinde tanımlanmış olan anlaşma koşullarının çalıştırılmasını sağlar.[13] Var olabilmeleri ve düzgün çalışabilmeleri için, akıllı sözleşmelerin belirli uygun ortamda çalışması gerekir. İlk olarak ortam, kullanıcıların özel oluşturulmuş kriptografik kodlarını kullanarak imza atabilmeleri için açık anahtar kriptografisini desteklemelidir. İkinci olarak, sözleşmedeki tarafların güvenebileceği ve tamamen otomatik olan, açık ve merkezi olmayan bir veri tabanı gereklidir. Hatta akıllı sözleşmenin uygulanabilmesi için, ortamın kendisinin de merkezi olmamalıdır. Son olarak akıllı sözleşme tarafından kullanılan dijital verinin kaynağı tamamen güvenilir olmalıdır.

Uygulama alanları

Sigorta poliçelerinde akıllı sözleşmeler

Blockchain teknolojisiyle, yakın gelecekte tapu kayıtları, motorlu araç sicili ile marka ve patent sicili kayıtlarının blok zincir üzerinde tutulması sağlanırsa, akıllı sözleşmeler yoluyla kamu kurumları ile banka veya Noter gibi güvenilir üçüncü kişilere ihtiyaç olmadan, taşınmaz, taşınır, malların ve para gibi değerlerin aracısız olarak, kişiden kişiye doğrudan aktarılabilmesi mümkün olabilecektir.[14][15] Miras istekleri, akıllı sözleşmeler yoluyla bir ölüm belgesinin kaydedilmesi üzerine varsayımsal olarak otomatik olarak uygulanabilir.[16][17] Doğum sertifikaları da akıllı sözleşmelerle birlikte çalışabilir.[18]

Depozitelik Güven ve Takas Kurumu (DTCC) ve dört büyük banka -Bank of America Merrill Lynch, Citi, Credit Suisse ve J.P. Morgan- akıllı sözleşmeler kullanarak Axoni tarafından geliştirilen Blockchain'in kredi risk birimi takasını başarıyla işlemişlerdir.

Güvenlik sorunları

Blockchain tabanlı bir akıllı sözleşme, şeffaflığı gereği söz konusu blockchain'in tüm kullanıcıları tarafından görülebilmektedir. Bununla birlikte, ağ da oluşabilecek güvenlik açıkları ve hataları da herkes tarafından görülebilmektedir. Değiştirilemez olmasından kaynaklı bu hata ve açıkları hızlı bir şekilde düzeltilemediği unutulmamalıdır.[19] Bu konunun en çarpıcı örneği olan “THE DAO” girişiminde sistemsel açığı yakalayan bir hacker kripto para tarihinin en büyük siber saldırılarından birini gerçekleştirmiş, fonların yaklaşık üçte birine denk gelen 3,6 milyon ether'i kendi hesabına aktarmıştır. Bu açığın kapatılması için ağ geliştiricileri tarafından Ethereum blok zincir ağı bir hard fork ile iki zincire bölünmüştür. Bölünen zincirlerin birinde dolandırıcılık işlemleri tersine çevrilmiş ve zincir saldırıya uğramamış haline geri getirilmiştir. Bu zincire Ethereum blockchaini denilmiştir. Diğer zincirde ise katılımcıların parası geri verilmiş ve mağduriyetleri giderilmiştir. Dolandırıcılık işlemlerine dokunulmamış ve değiştirilemezlik ilkesi korunmuştur. Bu blockchaine Ethereum Classic adı verilmektedir.

Akıllı yasal sözleşmelerden farkı

Akıllı yasal sözleşmeler, akıllı sözleşmelerden farklıdır. Yukarıda bahsedildiği gibi, akıllı sözleşme, bir sözleşme olarak mutlak yasal ve uygulanabilir değildir. Öte yandan, akıllı bir yasal sözleşme, uygulanabileceği yargı alanında yasal olarak uygulanabilir bir sözleşmenin tüm unsurlarına sahiptir ve bir mahkeme tarafından uygulanabilir. Bu nedenle, her akıllı yasal sözleşme bir akıllı sözleşmenin bazı unsurlarını içerecek olsa da, her akıllı sözleşme akıllı bir yasal sözleşme olmayacaktır. Hukuk alanında akıllı sözleşmelerin resmi bir tanımı yoktur.[20] Anlaşmaya varılan taraflar arasındaki etkileşimin şartları ve koşulları konusunda iki taraf arasında bir anlaşma işlevi gören dijital belge biçimi olan Ricardian sözleşmesi bir tür akıllı yasal sözleşmeye örnektir.[21]

Kaynakça

  1. ^ "akıllı-sozlesme-smart-contract". 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  2. ^ "Smart Contracts: Building Blocks for Digital Markets". 30 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "Ethereum Whitepaper". 8 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  4. ^ "Smart Contracts". JAKE FRANKENFIELD. 22 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  5. ^ "Akıllı sözleşmeler". 5 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mayıs 2021. 
  6. ^ "Akıllı Sözleşmeler (Smart Contracts) nedir?". 10 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ "Blockchain". 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  8. ^ "smart contracts" (PDF). 8 Mart 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  9. ^ "Dünyada blok zinciri regülasyonları ve uygulama örnekleri" (PDF). Blockchain Türkiye. 12 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  10. ^ "Bill Text: AZ HB2417 | 2017 | Fifty-third Legislature 1st Regular | Chaptered". 28 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "NEW NEVADA LEGISLATION RECOGNIZES BLOCKCHAIN AND SMART CONTRACT TECHNOLOGIES" (PDF). 10 Eylül 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  12. ^ "SIXTY-FIFTH LEGISLATURE OF THE STATE OF WYOMING - 2019 GENERAL SESSION". 28 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ "Akıllı Sözleşmeler – Smart Contracts". 15 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  14. ^ "SMART CONTRACTS – AKILLI SÖZLEŞMELER, UYGULAMA ALANLARI, AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI". 3 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  15. ^ "Smart Contracts – Akıllı sözleşmeler ve Blockchain". 21 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  16. ^ "How blockchain technology could change our lives" (PDF). 30 Mart 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  17. ^ "Blockchain and Artificial Intelligence". 22 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  18. ^ "Blockchain Based Framework for Document Authentication and Management of Daily Business Records". 12 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "A survey of attacks on Ethereum smart contracts" (PDF). 17 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  20. ^ "Whitepaper smart contracts and distributed ledger" (PDF). 24 Nisan 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  21. ^ "The Ricardian Contract". 20 Temmuz 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Nick Szabo bilgisayar bilimcisi, yazar ve George Washington Üniversitesi'nde eski hukuk profesörüdür. Smart contract bilgisayar protokolü ve dijital para birimi araştırmalarıyla tanınır.

<span class="mw-page-title-main">Blok zinciri</span> sanal para aktarımlarının dağıtık olarak depolandığı veritabanı

Blok zinciri, blokzincir ya da özgün İngilizce tabiriyle blockchain, kriptografi kullanılarak bağlanan ve güvenli hale getirilen, bloklar adı verilen, sürekli büyüyen bir kayıt listesidir.

<span class="mw-page-title-main">Ethereum</span> Programlanabilir işlem fonksiyoneli ile halka açık blok zinciri platformu.

Ethereum, ERC-20 kod sistemi sayesinde birçok kripto para biriminin altyapısını oluşturan merkeziyetsiz ve açık kaynak kodlu bir blok zinciridir. Ethereum blok zincirinin kurumsal kripto para birimi ise Ether'dir. Ether, Bitcoin'den sonra en büyük piyasa değerine sahip sanal paradır.

Hisse ispatı, (PoS) bir kripto para blok zinciri ağının dağıtık fikir birliğine ulaşmayı amaçladığı bir algoritma türüdür. PoS tabanlı kripto para birimlerinde, bir sonraki bloğu oluşturan, rassal seçim ve zenginliğin ya da yaşın çeşitli kombinasyonları yoluyla seçilir. Aksine, bitcoin gibi emek ispatınadayanan kripto paraların algoritması, madencilik kullanır. Yani, kayıtları (transaction) doğrulamak ve yeni bloklar oluşturmak için yoğun hesaplamalı bulmacaların çözümünü gerektirir.

<span class="mw-page-title-main">Kripto para</span> İşlemleri güvence altına almak ve mülkiyet transferini doğrulamak için defter üzerinde kriptografi kullanan dijital değişim aracı

Kripto para veya kısaca kripto, bir değişim aracı olarak çalışmak üzere, işlemleri güvence altına almak için matematiğin bir dalı olan kriptografi kullanılarak tasarlanmış bir dijital unsurdur. Kripto paralar bir nevi dijital döviz, alternatif döviz ve sanal dövizdir. Kripto varlıklar, merkezi elektronik para ve merkezi bankacılık sistemlerin aksine tümüyle merkeziyetsizlerdir. Her bir kripto para biriminin merkeziyetsizliği, umumi işlem veri tabanı olan dağıtık muhasebe defteri (ledger) olarak işlev gören bir blok zincirinden (Blockchain) gelmektedir.

Litecoin, 2011 yılında bir Google çalışanı Charlie Lee tarafından üretilen kripto para birimidir. İlk olarak 84 milyon adet üretilmiştir. Herhangi bir merkeze bağlı değildir. Litecoin Blok Zinciri, Bitcoin Blok Zincirine göre daha hızlı blok üretmektedir. Bitcoin ile Litecoin arasındaki en büyük fark bu olarak kabul edilir ve bu nedenle piyasa & transfer işlemleri daha süratli yapılabilir. İlk çıktığı dönemlerde büyük bir başarı yakalayarak diğer kripto para değerleri arasında kendisine önemli bir yer edindi. İlk alt coin olma özelliğini taşıyan Litecoin şu anda 1 milyar dolar üzerinde bir pazar değerine sahiptir. Diğer kripto para değerlerinden daha fazla depolama imkanı sunmaktadır.

Bancor Protokolü, kripto para birimi belirteçlerinin, takası kolaylaştırmak için bir emir defterine veya karşı tarafa ihtiyaç duymadan blok zincirleri dahil diğer belirteçlere otomatik olarak dönüştürülmesine izin vermek için kullanılan merkezi olmayan değişim ağları için bir standarttır. Bancor, dünyanın ilk blok zinciri tabanlı otomatik likidite havuzunu veya otomatik piyasa yapıcısını (AMM), ağındaki herhangi bir token için otomatik olarak verilmesini veya değiştirilmesini sağlayan gömülü bir dönüştürücü ile dijital bir para birimi olan Smart Token'i icat etti. Bancor Ağı, Bancor Protokolünü kullanan ve BNT, Bancor Ağ Jetonu aracılığıyla bağlanan ve herhangi bir jetonun başka bir jetona dönüştürülebildiği ağ için hub jetonu görevi gören tüm farklı jetonlardan oluşur.

<span class="mw-page-title-main">Cardano (kripto para platformu)</span> Kripto Para

Cardano, akıllı sözleşmeler için halka açık bir blockchain platformu çalıştırmayı amaçlayan bir kripto para birimi ağı ve açık kaynaklı bir projedir. Cardano'nun dahili kripto para birimine ADA denir. Projenin gelişimi Zug, İsviçre merkezli Cardano Vakfı tarafından denetlenmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Nxt</span>

Nxt, anonim yazılım geliştiricisi BCNext tarafından 2013 yılında başlatılan açık kaynaklı bir kripto para birimi ve ödeme sistemidir. İşlemler için fikir birliğine varmak için hisse ispatı kullanılır çünkü sabit bir para tedariki vardır ve Bitcoin'in aksine madencilik yoktur. Nxt, özellikle uygulama ve finansal hizmetlerin oluşturulabileceği değişken bir platform olarak tasarlandı.

<span class="mw-page-title-main">Uniswap</span>

Uniswap, kripto para birimlerini takas etmek için kullanılan merkeziyetsiz finans protokolüdür. Uniswap aynı zamanda Uniswap protokolünü oluşturan şirketin de adıdır. Protokolün faaliyeti, akıllı sözleşmeler aracılığıyla Ethereum blok zincirindeki kripto para birimleri arasındaki otomasyonu kolaylaştırmaktır. Ekim 2020 itibarıyla, Uniswap, günlük işlem hacmine göre en büyük merkeziyetsiz borsa ve tüm borsalar içerisinde dördüncü en büyük kripto para borsası olduğu tahmin edilmektedir. Uniswap borsasının Eylül 2021 itibarıyla yaklaşık olarak günlük likit alım satım işlemleri karşılığında 4,7 milyon dolar ortalama işlem ücreti geliri bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Kripto para birimleri listesi</span> Vikimedya liste maddesi

Kripto para, işlemleri güvenceye almak için kriptografi yani şifreleme kullanan, çalışma şekli nakite alternatif bir değişim aracı olarak tasarlanmış bir dijital varlık, bir sanal unsurdur. Kripto paralar bir nevi dijital döviz, alternatif döviz ve sanal döviz’dir. Kripto varlıklar, merkezi elektronik para ve merkezi bankacılık sistemlerin aksine tümüyle merkeziyetsizlerdir. Her bir kripto para biriminin merkeziyetsizliği, umumi işlem veri tabanı olan dağıtık muhasebe defteri (ledger) olarak işlev gören bir blok zincirinden (Blockchain) gelmektedir. Kripto para birimleri geleneksel anlamda para birimi olarak kabul edilmez ve bunlara emtia, menkul kıymetler ve para birimleri olarak sınıflandırma da dahil olmak üzere çeşitli işlemler uygulanmış olsa da, kripto para birimleri genellikle ayrı bir varlık sınıfı olarak görülür. Ancak, geleneksel para birimlerine kıyasla, kripto paralar, altın veya gümüş gibi fiziksel bir mal tarafından desteklenmez ve değerleri, kullanıcı ve yatırımcıların kabul ve kullanım seviyelerine ve piyasa koşullarına göre belirlenir.

<span class="mw-page-title-main">Ethereum Classic</span> kripto para

Ethereum Classic, akıllı sözleşme işlevselliğine sahip açık kaynaklı, blok zinciri tabanlı dağıtılmış bir bilgi işlem platformudur. Halka açık bir Ethereum Sanal Makinesi'nde (EVM) yürütülen işlem tabanlı durum geçişleri aracılığıyla Satoshi Nakamoto fikir birliğinin değiştirilmiş bir sürümünü destekler. Ethereum Classic, Ethereum ağının orijinal, değiştirilmemiş geçmişini korur.

USD Coin (USDC), ABD dolarına sabitlenmiş; Ethereum, Stellar, Algorand, Solana, Tron ve Hedera Hashgarph sisteminde çalışan sabit kripto para birimidir. USD Coin, Circle tarafından kurulan ve kripto para borsası Coinbase ve Bitcoin madencilik şirketi Bitmain'den üyeleri içeren Centre adlı konsorsiyum tarafından yönetilmektedir.

Blok zincirinde çatal kavramı çeşitli şekillerde tanımlanır:

Solana, halka açık, açık kaynak kodlu ve merkezi olmayan blok zinciri platformudur. Hisse ispatı ve geçmiş ispatının birlikteliği ile sağlanır. Dahilî kripto para birimi SOL'dur. 2018 yılında Anatoly Yakovenko ve Raj Gokal tarafından kurulan Solana Labs tarafından 2020 yılında piyasaya sürülmüştür.

Lightning Network, bitcoin veya litecoin gibi blok zinciri tabanlı bir kripto para biriminin üzerine katmanlandırılmak üzere tasarlanmış bir "katman 2" ödeme protokolüdür. Katılımcı düğümler arasında hızlı işlemleri mümkün kılmak amaçlanmıştır ve bitcoin ölçeklenebilirlik sorununa bir çözüm olarak önerilmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Merkezsiz finans</span>

Merkezsiz finans,, geleneksel finansal araçları sunmak için brokerler, borsalar veya bankalar gibi merkezî finansal hizmet sağlayıcılarına güvenmeyen, bunun yerine blok zincirler aracılığıyla akıllı sözleşmeler kullanan blok zinciri tabanlı bir finans sistemidir. DeFi, esnek bir şekilde bir araya getirilebilen çok katmanlı bir mimarî ve yapı taşları kullanır.

Joseph Lubin, Kanada asıllı Amerikalı girişimci ve iş insanıdır. Merkezi olmayan kripto para birimi platformu Ethereum'a büyük katkıda bulunan, İsviçre merkezli EthSuisse dahil olmak üzere birçok şirket kurdu ve ortaklıklar edindi. Lubin ayrıca, Brooklyn merkezli bir yazılım üretim stüdyosu olan ConsenSys'in kurucusudur.

<span class="mw-page-title-main">NEO (kripto para birimi)</span>

Neo, 2014 yılında Da HongFei ve Erik Zhang tarafından kurulmuştur. NEO, Ethereum blok zinciri platformuna benzerliklerinden dolayı genellikle “Çin Ethereumu” olarak anılmaktadır. Ethereum gibi, NEO da geliştiricilerin merkezi olmayan uygulamalar (dApp'ler) ve akıllı sözleşmeler oluşturmasına ve dağıtmasına izin veren merkezi olmayan bir platformdur.

Chainlink, Ethereum üzerine inşa edilmiş merkezi olmayan bir blockchain oracle ağıdır. Ağın, kurcalamaya dayanıklı verilerin zincir dışı kaynaklardan zincir üstü akıllı sözleşmelere transferini kolaylaştırmak için kullanılması amaçlanmıştır. Yaratıcıları, sözleşmeyi doğrudan gerçek dünya verilerine, olaylara, ödemelere ve diğer girdilere bağlayarak akıllı bir sözleşmenin parametrelerinin sözleşmenin herhangi bir hissedarından bağımsız bir şekilde karşılanıp karşılanmadığını doğrulamak için kullanılabileceğini iddia etmektedir.