Ahılkelek
| Ahılkelek ახალქალაქი | |
|---|---|
Ahalkalaki | |
 | |
| Ülke |  Gürcistan |
| Bölge | Samtshe-Cavaheti |
| Nüfus (2014) | |
| • Toplam | 8.295[1] |
| • Yoğunluk | oto/km² |
Ahılkelek (Gürcüce: ახალქალაქი; okunuşu.: "ah'alkalaki"; Ermenice: Ախալքալաք: "ahalkalak"), Gürcistan'ın güneybatı kesiminde, Samtshe-Cavaheti bölgesinde bulunan küçük bir kenttir. Ahılkelek Belediyesi'nin idari merkezidir.
Etimoloji
Türkçede son dönemlerde "Ahılkelek" biçiminde yazılan yer adı, "yeni şehir" anlamına gelen Gürcüce Ahalkalaki'den (ახალქალაქი) gelir. Osmanlıca tahrir defterlerinde ve Osmanlıca kaynaklarda Ahalkalaki'nin adı "Ahalkalak" (آخلكلك veya آخالقلاك) ve "Ahalkalaki" (آخالقالاكی) biçiminde yazılmıştır.[2][3] Osmanlı coğrafyacı ve bilgini Kâtip Çelebi, Cihannümâ adlı eserinde bu yerleşimi "Ahal Kalak Ak Kal'a manasına Gurcî lûgatıdır" (اخل كلك اق قلعە معناسنە كورجی لعتی در) biçiminde ifade etmiştir.[4] Ancak Kâtip Çelebi'nin bu yerleşimin anlamını "yeni şehir" değil de "ak kale" olarak vermesi, hem kelimeleri hem de Ahalkalaki ile Ahaltsihe'yi birbirine karıştırdığını göstermektedir. Ahalkalaki'nin Osmanlıca yazılış biçimi "Ahalkalak", Latin harfli Türkçeye "Ahılkelek" olarak aktarılmıştır. Ahalkalakai'nin Osmanlıca yazılış biçimi "Ahalkalak", Latin harfli Türkçeye "Ahılkelek" olarak aktarılmıştır.
Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda, Gürcücede "yeni" anlamına gelen "ahal / ahali" (ახალი) adıyla başlayan başka yer adları da vardır. Örneğin "yeni köy" anlamına gelen Ahaldaba (اخالدابە / آخالدابا) bunlardan biridir.[5][6] Bu örnekler "ahal" kelimesinin Osmanlıcada benzer biçimde (آخال / آخل) yazıldığını göstermektedir. Ahaldaba adı Latin harfli Türkçeye "Ahıldaba" değil, "Ahaldaba" olarak aktarılmıştır.[7][8] "Sal" veya "ham kavun" anlamına gelen "kelek" (ﻛﻠﻚ) kelimesi, Mesheti bölgesinde yer adı veya yer adının bir parçası olarak kullanılmamıştır.[9]
Tarihçe
Ahalkalaki adı ilk kez, Gürcistan'ın 8-11. yüzyıl olaylarının anlatıldığı anonim bir tarih derlemesi olan Matiane Kartlisa’da (მატიანე ქართლისა; "Kartli Tarihi") geçer.[10] Gürcü tarihçi ve coğrafyacı Vahuşti, başka Gürcüce kaynaklarda da sözü edilen Ahılkelek'in Cavaheti'de Ahılkelek Çayı'nın Kura Nehrine katıldığı yerde kurulu olduğunu yazar. Küçük bir yerleşim olan şehir, Gürcistan Krallığı sınırları içindeyken 1060'larda Alp Arslan'ın orduları tarafından yağmalandı. 13. yüzyılda Moğollar tarafından yakılan şehir, daha sonra Samtshe atabeylerinin yönetimine girdi. 1538'de İmereti kralı III. Bagrat ile Samtshe atabagi Kvarkvare arasındaki savaşa sahne olan şehir büyük yıkıma uğradı. 16. yüzyılın sonlarında Osmanlılar Ahılkelek'i ele geçirdi ve şehir Gürcistan Vilayeti'nin veya Çıldır Eyaleti'nin bir parçası haline geldi. Osmanlı kayıtlarında Ahalkalak olarak geçen şehir, bu eyalete bağlı Ahalkalak Livası'nın merkeziydi.[11] 1770'lerde Gürcü kralı II. Erekle birkaç kez kenti almaya çalıştıysa da başarılı olamadı. Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Ahalkalak, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Osmanlı Devleti'nin yenilmesi üzerine Rusya İmparatorluğu sınırları içinde kaldı. Ruslar Ahılkelek ve çevresindeki Müslümanları göç ettirip yerlerine Erzurum vilayetinde meskun ve savaşta Rus ordusuna destek vermiş olan Ermenileri yerleştirdi.[12] Nitekim tarihsel Cavaheti bölgesinin merkezi olan Ahalkalaki'nin 1897 yılındaki 5.440 kişilik nüfusunun ezici çoğunluğunu (4.024 kişi) Ermeniler oluşturuyordu. Bu tarihte kentte sadece 297 kişi Gürcü olarak kaydedilmiştir. Kalan nüfus ise, farklı etnik grupları kapsıyordu.[13]
I. Dünya Savaşı sonlarına doğru Rus ordularının bölgeden çekilmesi üzerine Ahılkelek bağımsız Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921'de Kızıl Ordu bütün Gürcistan'ı işgal edip ülkeyi Sovyet cumhuriyeti haline getirdi. Günümüzde Ahılkelek'in nüfusunun çoğunluğunu Ermeniler oluşturmaktadır.
Türkiye'yi Gürcistan üzerinden Azerbaycan'a bağlayan Bakü-Tiflis-Kars demiryolu Ahılkelek'ten geçer.
Galeri
Ahılkelek Kalesi. Genel görünüm
Hisar
Hisar, kervansaray ve cami kalıntıları
Hisarın içi
Kervansaray kalıntısı
Ana meydanı
Kaynakça
- ^ "georgia-ethnic-2014". 4 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. ciltler; s. 304-305". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021.
- ^ Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm (Osmanlıca), İstanbul, 6 cilt; I. cilt, s. 45.
- ^ "Kâtip Çelebi, Cihannüma, İstanbul, 1732, s. 409" (PDF). 11 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 11 Aralık 2022.
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 354, ISBN 9789157871117.
- ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 160, 165". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021.
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 355, ISBN 9789157871117.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 188, 193, ISBN 978-9944-197-52-6
- ^ ""Kelek" - Kubbealtı Lugatı". 4 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021.
- ^ Kartlis Tshovreba Yer Adları ve Arkeoloji Sözlüğü (Gürcüce), Tiflis, 2013, s. 532, ISBN 9789941158964.
- ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 105 ve diğer sayfalar.
- ^ "Ahalkalaki Mezrasından Haberler; İveria gazetesi, 1 Ocak 1900" (PDF). 1 Ekim 2019. 2 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ "Aleksandre Proneli, Görkemli Mesheti (Gürcüce), Gori, 1914, s. 149" (PDF). 25 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Mayıs 2021.
