İçeriğe atla

Ahmed-i Hânî

Ahmed-i Hani
Ahmed-i Hani'nin Süleymaniye'deki heykeli
DoğumEhmedê Xanî
1650/1651
Hakkâri, Çukurca, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm1707
Ağrı, Doğubeyazıt, Osmanlı İmparatorluğu
MilliyetKürt
VatandaşlıkOsmanlı İmparatorluğu
EğitimKürt Medreseleri,
İran Medreseleri,
Suriye Medreseleri
Kariyeri
DalıFıkıh, Astronomi, Tarih, Kürt Edebiyatı
Çalıştığı kurumlarİshak Paşa Sarayı
EtkilendikleriAristoteles, Hipokrat, Şihabeddin Sühreverdî, Firdevsî, Farabi, İbn-i Arabî, Ömer Hayyam, Ali Hariri, Melayê Cizirî, Faki Tayran
EtkiledikleriMahmud Beyazidi, Hejar, Kanate Kurdo, Haci Kadir Koyi, Mehmed Emin Zeki

Ahmed-i Hani (Kürtçe: Ehmedê Xanî, ئەهمەدێ خانی; 1650/1651, Han köyü, Çukurca, Hakkâri - 1707, Doğubayazıt, Ağrı),[1] 17. yüzyıl'da yaşamış Kürt edebiyatçı, astronom, şair, tarihçi ve İslam alimi.[2]

Hayatı

Ahmed-i Hani 1650-51 yılında Hakkâri'nin Çukurca ilçesine bağlı Han Köyünde doğmuştur. Babasının adı Şeyh İlyas annesinin adı Gulnigar'dır. Pinyanişi Aşiretinin bir kolu olan Hânî kabilesinden olmasından ve Han köyünde doğmasından ötürü Ahmed-i Hani (Ehmedê Xanî, Hani'li Ahmed) olarak tanınmaktadır.[3]

Ahmed-i Hani 1707'de Doğubayazıt'ta ölmüştür. Türbesi Ağrı Doğubayazıt'tadır.

Eğitimi

Ahmed-i Hani ilk eğitimini aile içinde babası Şeyh İlyas'tan fıkıh derslerini aldı. Ardından Beyazıt'taki Muradiye medresesine gider. Daha sonra Ahlat ve Bitlis medreselerinde öğrenim görür. Bağdat, Şam, Halep ve İran medreselerinde de uzunca yıllar öğrencilik hayatı yaşadı. Hani özellikle Suriye medreselerinde Antik Yunan felsefesi'ni, Anadolu ve İran medreselerinde ise İslam felsefesi, astronomi, şiir ve sanat tekniğini öğrenmiştir.

Hani'nin Kabe'yi tavaf ettiği, Mısır'a gittiğini yazdığı eserinin içeriğinde açıkça görülmektedir. Her yerde isim yapmış alimleri araştırır ilmi ve bilimi daha da ilerletmek için onların yanında diplomasını aldıktan sonra Beyazıt'taki Muradiye medresesinde eğitim vermeye çalışır.[4]

Ahmed-i Hani, Şihabeddin Sühreverdî, Farabi, Feqiyê Teyran, Molla Ahmed-i Cezirî, Platon, Aristoteles, Muhyiddin İbn Arabi, Ali Hariri, Firdevsî ve Ömer Hayyam gibi daha birçok büyük şahsiyetten etkilenme düşünceler ortaya koyar.[] Hani bu birikimini 4 ayrı dilde dile getirir.

Hani iyi bir eğitmen ve dil uzmanıdır. Dönemin felsefi, teolojik ve edebiyat bilgilerini iyi özümsediği ve bu yönüyle yetkinleştiği anlaşılıyor. Felsefe tarihi, dinler tarihi, Kürt edebiyatı, folklor ve tarihi konusunda da derin birikimi vardır.

Ayrıca Kürtçenin yanı sıra Arapça, Farsça ve Osmanlı Türkçesine oldukça hâkim olduğu biliniyor. Şiirlerindeki derin kültürel birikim ve bilgi hayranlık uyandıracak düzeydedir. Mem û Zîn adlı temel yapıtında her olayı ele alışı derin bir çözümleme biçimindedir.[5]

Hani halka çok kolay bir şekilde dini eğitim vermek için hem Arapça hem de Kürtçe dilinde çok pratik ve halkın kavrayabileceği metotlar geliştirir. Hani'nin özellikle çocuklar için Nûbihara Biçukan adlı eseri yazar. Nitekim eserinde "Ne ji boy sahip rewacan, belki ji boy piçûkên Kurmancan" diye ifade etmiştir. Yani eseri küçük Kürt (Kurmanc) çocukları için yazdım der.[6]

Hani, İshakpaşa Sarayı'nın temeli atılırken 1674 yılında dua okumuştur. Daha sonra Beyazıt'ta Muradiye Camii'nde imamlık yapmıştır. Beyazıt Beyi Mir Muhammed'in divan kâtipliğinde bulunmuştur. Onunla yakınlığını, ona sevgisini bir şiirinde ifade etmiştir, ölümüne dair üzüntüsünü belgelemiştir. Mir adına İran sınır Serdar'ı ile alınan karara imza atmıştır.

Düşünce yapısı

Ahmed-i Hani'nin siyasi özlemi, düşünceleri açıktır ki o dönemin genel atmosferinden doğmuştur. Bu dönemde, Kürt düşün hayatının geri olduğu açık. Ancak bu, Kürt düşünce ve edebiyat mirasının hiç olmadığı anlamına gelmiyordu. Önemli bir düşünce ve edebiyat mirasına sahipti. Fakat bu Kürtlerin sosyo-ekonomik koşullarından dolayı yaygınlık kazanamamıştı. Çok dar sınırlar içinde düşüne haps olmuştu. Bu bir idari yaptırımdan çok sosyal ve kültürel nedenlerden kaynaklanıyordu. Hani daha çok birlik ve ittifak parolalarını kullanarak sesini yükseltiyor, Kürtlerin kendi aralarındaki çelişkilerine de dikkat çekiyordu. Butür şartlar altında Beyler Hani'yi anlayamadılar böylece bu modern düşünceler pratikleşmeyip sonrasız kaldı.[7]

Ahmed-i Hani'nin en önemli yönlerinden bir tanesi de, yurtsever ve halkçı oluşudur. Birçok aşirete bölünmüşlük kendisi için en temel sorundur. Denilebilinir ki, tüm düşüncelerinde ana tema budur. Bu nedenle Kürtlerin birliği, Kürtlerin diğer halklar gibi özgür yaşaması, Kürt kültürü ve dili'nin özgürce gelişmesi için feryat eder. Tüm bunları sağlamanın yolunun çağdaş bir millet olmaktan geçtiğine inanır. Kürtlerin aslında hiçbir yönü ile komşu halklardan geri olmadığını yalnızca birlik ve iyi yöneticilerden yoksun olduğunu savunur. Bu nedenle şiirlerinde komşu halkların sanatıyla dilleriyle yarışır ve bununla Kürtlerin sahip olduğu yeri dile getirir. Ancak Hani'de başka halkları karşısına alan bir milliyetçiliğe rastlanmaz. Tam tersine Hani hep eşitliği gösterir. Komşu halkların kültürel, tarihsel, dinsel yakınlıklarını kardeşlik olarak görür. Kimi şiirlerinde her bir mısrasını ayrı bir dilde (Kürtçe, Farsça, Türkçe, Arapça) ifadelendirdiği dörtlüklerde sembolize eder.[8]

Eserleri

  • Mem û Zîn, (Mem ve Zin)
  • Nûbihara Biçukan, (Küçüklerin Baharı)
  • Eqîdeya Îmanê, (İman'ın Akidesi veya İnanç Risalesi) Ahmed-i Hani'nin Kürtçe eseri, genel anlamda İslam'ın temellerini içeren, dini konuları işleyen bir kitaptır. Şiirsel bir dille yazılan kitap yetmiş üç beyitten oluşmaktadır.[9]
  • Eqîdeya Îslamê, (İslam'ın Akidesi)
  • Fî Beyanî Erkanî Îslam, (İslam'ın Temelleri)
  • Erdê Xweda, (Allah'ın Arzı), (Astronomi ve Coğrafya ile ilgili eser)
  • Dîwana Helbestan, (Şiir Dîvanı)
  • Şirên Fîlozofî (Filozofik Şiirler)[10]

Çalışmaları

Ahmed-i Hani özellikle Kürtler, Kürt edebiyatı ve Kürtçe ile ilgili pek çok çalışması oldu. Bunun yanında astronomi ve coğrafya alanında da çalışmalar yapmıştır.

  • Kürt talebelere Kürtçe eğitim vermek için Medrese kurdu.[11]
  • İlk Kürtçe-Arapça sözlük olan Nûbihara Biçûkan eseri yazdı.[12]
  • Astronomi ve Coğrafya üzerine ilk kez Kürtçe kitap yazdı.[13]
  • Felsefe üzerine ilk kez Kürtçe eser yazdı.
  • Kürt milliyetçiliği temelini atmıştır.
  • Kürtlerin birliğini savunan ilk kişi oldu.[14][15]
  • Kendisinden sonra gelen bütün Kürt bilginlere ilham kaynağı oldu.[16]

Mirası

2015 yılında Ağrı Havalimanına Ahmed-i Hani ismi verildi.[17]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Wikimedia Commons'ta Ahmed-i Hânî ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.
  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 17 Kasım 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2014. 
  2. ^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020. 
  3. ^ "Arşivlenmiş kopya". 6 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2016. 
  4. ^ Mehmed Uzun, Kürt Edebiyatına Giriş, s. 25-28
  5. ^ Kanate Kurdo, Tarixa Edebiyata Kurdî
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2015. 
  7. ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2015. 
  8. ^ http://m.hurbakis.net/ehmede-xaninin-gozunde-kurt-ulusal-sorunu[]
  9. ^ Kadri Yıldırım, ISBN 9789944382502
  10. ^ İzzeddin Mustafa Resûl, Ehmedê Xanî şa'iren we mufekkiren feylesufen we mutasawifen. Bexda 1979.
  11. ^ Naci Kutlay, 21. yüzyıla girerken Kürtler, Pêrı̂ Yayınları, 2002
  12. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2017. 
  13. ^ Mehmed Uzun, Kürt edebiyatına giriş
  14. ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Haziran 2020. 
  15. ^ Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, Türkçe çevirisi: Mehmet Kaplan, s. 60-61
  16. ^ "Arşivlenmiş kopya". 20 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mart 2017. 
  17. ^ "Arşivlenmiş kopya". 27 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2015. 

İlgili Araştırma Makaleleri

Kürtler, doğuda Zagros Dağları'ndan batıda Toros Dağları'na ve güneyde Hemrin Dağları'ndan kuzeyde Kars–Erzurum platolarına kadar uzanan coğrafi bölgede yoğun yaşayan, 2017 yılı tahminlerine göre dünyada yaklaşık 36–45 milyon nüfusa sahip olan İranî bir halktır. Bugün dünyadaki en büyük Kürt nüfusu, 15–20 milyon civarı ile Türkiye'de bulunurken; İran, Irak ve Suriye'de de sayıları 3 ila 12 milyon arasında değişen önemli Kürt nüfusları bulunmaktadır. Gerek Orta Doğu'daki siyasi ve sosyal karmaşalar ve sorunlar, gerekse diğer sebepler dolayısıyla özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında oluşan göçler sonucunda Batı Avrupa başta olmak üzere Kuzey Amerika ve Orta Asya gibi farklı bölgelere yerleşmiş bir Kürt diasporası da mevcuttur.

Divan edebiyatı, Türk kültürüne has süslü ve sanatlı bir edebiyat türüdür. Bu edebiyata genellikle "divan edebiyatı" adı uygun görülmekte olup bunun en büyük nedenlerinden birisinin şairlerin manzumelerinin toplandığı kitaplara "divan" denilmesi olduğu kabul edilmektedir. Öte yandan, divan edebiyatı gibi tabirlerin modern araştırmacılar tarafından geliştirildiğini ve halk-tekke-divan edebiyatları arasındaki ayrımların bazen oldukça muğlak olduğu ve bu edebiyatlar arasında ciddi etkileşimlerin de bulunduğu vurgulanmalıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kürt dilleri</span> Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren dil

Kürt dilleri veya Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur. Kürtçe Irak'ta, Irak'a bağlı Kürdistan Bölgesel Yönetimi'nde ve de facto özerk olan Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi'nde resmî dil statüsüne sahiptir. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Selim Temo</span> Kürt yazar

Selim Temo, Kürt şair, yazar, akademisyen ve çevirmen.

<i>Mem û Zîn</i> Ahmed-i Hani eseri

Mem û Zîn, Cizre'de 1450/1451 yılında yaşanan ve 17. yüzyıl sonunda Ahmed-i Hani tarafından manzum bir eser olarak yazıya geçirilen destansı aşk öyküsü.

Kürt edebiyatı, Kürtçe ile yaratılmış sözlü ve yazılı edebi eserleri kapsayan edebiyat. İslam öncesi Kürt edebiyatına dair hiçbir bilimsel bulgu ve bilgi yoktur. Kürt anlatılarının büyük bir kısmı sözlü şekilde yayılmış ve bu sözlü edebiyat bugün de sürmektedir. 20. yüzyılın başına kadar olan yazılı edebiyat ise şiir şeklindedir. Nesrin gelişmesi ise daha çok politik ve sosyal gelişmeler sayesinde olmuştur. Avrupa ülkelerine göçün artmasıyla birlikte yüzü kendi topraklarındaki gelişmelere dönük olan yeni bir tür sürgün edebiyatının da geliştiği görülmektedir.

Feqîyê Teyran veya Fakî-yi Tayran, asıl adı Muhammed olan Kürt şair, masal ve destan yazarı. En önemli eseri Hespê Reş'tir. Bu eser 1965'te Moskova’da Kürtçe-Rusça olarak yayınlandı. Feqîyê Teyran Kürtçede kuşların öğrencisi anlamına gelir.

<span class="mw-page-title-main">Ahmed el-Hasi</span> Zaza kökenli Osmanlı şair, yazar

Ahmed el-Hasi, Ahmed el-Hassi veya Ahmed-i Hasi, Mevlid-i Şerifi ilk kez Zazaca yazan Osmanlı Zaza din âlimi, şair ve yazar.

<span class="mw-page-title-main">Kanate Kurdo</span> Kürt yazar

Kanate Kurdo,, Sovyet Kürdü yazar, dilbilimci, akademisyen, Sankt-Peterburg Devlet Üniversitesi Şarkiyat Enstitüsü Kürdoloji bölümü başkanı.(1961-1985)

Mahmud Beyazidi Kürt tarihçisi, İslam âlimi ve Kürdolog.

İsmail Beyazidi veya 1654'te Ağrı, Doğubayazıt'ta doğmuş klasik Kürt edebiyatı şairi ve yazarı. Ahmed-i Hani'nin yanında dinî ve edebiyat eğitimini görmüştür. Özellikle Kürt çocuklara Kürtçe eğitim vermek için Gulzar adında Kürtçe bir kitap yazmıştır. 1709'da doğduğu il Doğubeyazıtta öldü.

<span class="mw-page-title-main">Abdurrahman Şerefkendi</span> Kürt dilbilimci ve şair

Abdurrahman Şerefkendi veya Hejar Kürt dilbilimci, yazar, şair ve çevirmen.

Muradhan Beyazidi veya Murad Han, 1736 yılında Ağrı'nın Doğubeyazıt ilçesinde doğmuş, Klasik Kürt edebiyatı şairi ve yazarı. Ahmed-i Hani'den etkilemiştir. 6 yaşında iken Ahmedi Hani'nin medresesinde Kur'an ve dini dersleri alır Muradhan daha sonra Bitlis ve Van gibi illerde eğitimini tamamlar. 1778 yılında Doğubeyazit'ta öldü. Günümüzde ulaşan çok sayıda şiirleri var.

Nûbihara Biçukan, 1683 yılında Ahmed-i Hani tarafından kaleme alınan Kürtçe manzum eser. Hani bu eseri Kürdistan medreselerinde Kürtçe eğitim vermek için yazmıştır. Kitap Kürtçe-Arapça manzum bir sözlük olup, Kürt tarihindeki ilk Kürtçe sözlük sayılmaktadır.

Abdussamed-i Babek, Kürt İslam bilgini ve şair. Babasının adı Babek'tir. İslam sonrası ilk Kürt şair ve yazarlarından olup ayrıca Kürt medreselerinin yetiştiği ilk bilginlerdendir. Abdussamed-i Babek başta Bağdat olmak üzere Nişabur, Musul ve Hamedan gibi pek çok yerde eğitim almıştır.

Abdurrahman Aktepe , Kürt İslam alimi, astronom ve yazar.

<span class="mw-page-title-main">Haci Kadir Koyi</span> Kürt şair

Haci Kadire Koyi (Kürtçe; Hecî Qadirê Koyî Kürt edebiyatçısı, şair ve Kürt milliyetçisi. Asıl ismi Abdulkadir babasının ismi Molla Salih'tır. Hac aylarında doğması sebebiyle Haci Kadir diye bilinir. Küçük yaşlarda babasını yedi yaşında iken de annesini kaybetmiştir. Dayılarının yanında büyüyen Haci Kadir medrese eğitimi Mahabad ve Uşnu gibi yerlerde almıştır. Kürt edebiyatı'na yapmış olduğu katkılar ve ulusal şiirlerinden dolayı Kürtler'de ikinci Ahmed-i Hani olarak bilinir. Hacı Kadir özellikle şiirlerinde Kürtçe dışında ısrarla diğer dilleri kullanan Kürt yazarları, dini kendi çıkarlarına alet eden ve kadınların okumasına karşı çıkan bazı mollaları şiddetle eleştirmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Kawa Nemir</span> Kürt şair, çevirmen ve editör

Kawa Nemir Kürt şair, çevirmen, editör.

<span class="mw-page-title-main">Kadri Yıldırım</span>

Kadri Yıldırım Kürt akademisyen ve siyasetçidir.

<span class="mw-page-title-main">Şamil Esgerov</span>

Şamil Esgerov Sovyet Kürdü yazar, edebiyatçı ve tarihçi.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.