İçeriğe atla

Ahılkelek Sancağı

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterindeki hane reisleri adları üzerinden hazırlanmış ve Ahılkelek sancağını da kapsayan Gürcistan Vilayeti'nin etnik haritası. Kırmızı renk Gürcü, mavi renk Ermeni, yaşil renk Müslüman/Osmanlı nüfusunu, içi beyaz yerleşim yeri işareti ise, boşalmış köyleri göstermektedir.

Ahılkelek Sancağı (Osmanlıca: آخلكلك / آخالقلاك; Ahalkalak), Ahalkalak livası ya da Ahalkalak sancağı olarak da bilinir, Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda kurduğu Gürcistan Vilayeti veya Çıldır Eyaleti’nin livalarından biridir. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine göre sekiz livadan (sancak) oluşan Gürcistan Vilayeti’nin diğer livaları Hertvis, Ahasihe, Çıldır, Poshov, Bedre, Ardahan-i Büzürg ve Penek’ti.[1]

Ahalkalak Kalesi ve camisi

Etimoloji

Osmanlıların Kale-i Ahalkalak olarak adlandırdığı Ahalkalaki Kalesi'nin kalıntıları

Türkçede son dönemlerde "Ahılkelek" biçiminde yazılan yer adı, "yeni şehir" anlamına gelen Gürcüce Ahalkalaki'den (ახალქალაქი) gelir. Osmanlıca tahrir defterlerinde ve Osmanlıca kaynaklarda Ahalkalaki'nin adı "Ahalkalak" (آخلكلك / آخالقلاك) ve "Ahalkalaki" (آخالقالاكی) biçiminde yazılmıştır.[2][3] Ne var ki, Osmanlıca yazılış biçimi, Latin harfli Türkçeye sonra zamanlarda "Ahılkelek" olarak aktarılmıştır.

Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda, Gürcücede "yeni" anlamına gelen "ahal / ahali" (ახალი) adıyla başlayan başka yer adları da vardır. Örneğin "yeni köy" anlamına gelen Ahaldaba (اخالدابە / آخالدابا) bunlardan biridir.[4][5] Bu örnekler "ahal" kelimesinin Osmanlıcada benzer biçimde (آخال / آخل) yazıldığını göstermektedir. Ahaldaba adı Latin harfli Türkçeye "Ahıldaba" değil, "Ahaldaba" olarak aktarılmıştır.[6][7] "Sal" veya "ham kavun" anlamına gelen "kelek" (ﻛﻠﻚ) kelimesi ise, Gürcistan Vilayeti sınırları içindeki herhangi bir yer adının parçası olarak geçmemeketedir.[8][9]

Tarihçe

Günümüzde kullanılan Ahılkelek adı Gürcüce Ahalkalaki'den gelir. Ahalkalaki adı 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterine Ahalkalak (آخلكلك) biçiminde girmiştir.[10] Ne var ki Ahalkalak adı Latin harfli Türkçeye Ahılkelek olarak aktarılmış ve anlamı belirsiz bir biçime dönüşmüştür. Bununla birlikte, Osmanlıca "آخالقلاك" biçimindeki yazılışı doğru okumayla Latin harfli Türkçeye Ahalkalak olarak aktaran kaynaklar da vardır.[11] Öte yandan Osmanlıca Ahalkalaki (آخالقلاكي) biçiminde de yazılmıştır.[12]

Ahalkalak livası, 1595 tarihli Osmanlı mufassal defterine göre üç nahiyeden oluşuyordu. Bunlar Akşehir, Tümeg (Tmogvi) ve Niyaliskur (Nialiskuri) nahiyeleriydi. Nahiye-i Akşehir (ناخیۀ اقشهر) ya da Akşehir nahiyesi, 83 köyü kapsıyordu ve köy sayısı açısından livanın en büyük nahiyesiydi. Nahiye-i Tümeg (ناخیۀ تومك) ya da Tümeg nahiyesi, küçük bir idari birimdi ve sadece 22 köyü kapsıyordu. Nahiye-i Niyaliskur (ناخیۀ نیالسقور) ya da Niyaliskur nahiyesi, köy sayısı açısından diğer iki nahiye arasında yer alıyor ve 33 köyden oluşuyordu.[13]

Ahalkalak livası toprakları yaklaşık 250 yıl Osmanlı egemenliğinde kaldı. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Ruslar bu bölgeyi ele geçirdi. Osmanlı döneminde Müslümanlaşan nüfusun bir kısmı Osmanlı ülkesine göç etti. Bu bölgeye Rus idaresi tarafından Erzurum vilayetinden göç eden Ermenileri yerleştirildi. II. Dünya Savaşı'nda, 1944 yılında, eski Ahalakalak livasındaki Müslüman nüfusu Sovyet yönetimi tarafından Orta Asya'ya sürüldü. Günümüzde bölgenin nüfusunun çoğunluğu Ermenilerden oluşmaktadır.[14]

Kaynakça

  1. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  2. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; III. ciltler; s. 304-305". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  3. ^ Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm (Osmanlıca), İstanbul, 6 cilt; I. cilt, s. 45.
  4. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 354, ISBN 9789157871117.
  5. ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 160, 165". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  6. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt; 8. cilt, s. 355, ISBN 9789157871117.
  7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci baskı 1927), s. 188, 193, ISBN 978-9944-197-52-6
  8. ^ ""Kelek" - Kubbealtı Lugatı". 4 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2021. 
  9. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. 516 sayfa". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  10. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, I. Cilt, s. 215". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  11. ^ Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Ankara, 2017, s. 13, ISBN 9789751966827.
  12. ^ "Şemseddin Sami, Kamusü'l-Âlâm, 1889-1898, 1. cilt, s. 45". 1 Ekim 2019. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2019. 
  13. ^ "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt, III. cilt (1958), s. 303-378". 22 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021. 
  14. ^ Samshe-Cavaheti (Gürcüce), Yazarlar (Dali Nikolaişvili, Davit Sartania, Avtandil Ucmacuridze, Lamzira Lağidze, Vaja Trapaidze, Tinatin Nanobaşvili), Tiflis, 2016, s. 38 26 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-0-8626-7

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Çıldır (eyalet)</span>

Çıldır Eyaleti veya Çıldır Beylerbeyliği, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, 16. yüzyılın sonlarına doğru kurulan Osmanlı eyaletidir. Yaklaşık olarak günümüzde Gürcistan’ın Acara Özerk Cumhuriyeti’nin bir bölümü ile Samtshe-Cavaheti bölgesini, Türkiye’de Artvin, Ardahan illeri ile Erzurum ilinin bir kısmını kapsamaktadır. 1578-1628 arasında Çıldır, 1628-1829 arasında Ahısha ve 1829-1845 arasında Oltu Çıldır Eyaleti’nin idari merkezleriydi.

<span class="mw-page-title-main">Akçıl, Çıldır</span> Ardahan ilinin Çıldır ilçesine bağlı bir köy

Akçıl, Ardahan ilinin Çıldır ilçesine bağlı bir köydür.

<span class="mw-page-title-main">Taşdeğirmen, Çıldır</span>

Taşdeğirmen, Ardahan ilinin Çıldır ilçesine bağlı bir köydür.

<span class="mw-page-title-main">Ahıska Sancağı</span>

Ahıska Sancağı, Liva-i Ahısha veya Ahıska Livası (Osmanlıca:, Osmanlı Devleti’nin 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirdiği topraklarda kurduğu Çıldır Eyaleti’nin livalarından biridir.

<span class="mw-page-title-main">Ahılkelek</span>

Ahılkelek, Gürcistan'ın güneybatı kesiminde, Samtshe-Cavaheti bölgesinde bulunan küçük bir kenttir. Ahılkelek Belediyesi'nin idari merkezidir.

Orca, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahalkalaki Belediyesi'nde bir köydür. Ahalkalaki Platosu'nda, Paravani Irmağı'nın sağ kolu olan Baraleti Deresi kıyısında, deniz seviyesinden 1.680 metre yükseklikte yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan</span> Osmanlı İmparatorluğundaki bir tahrir defteri

Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan, Osmanlı Devleti tarafından 1595 yılında, hazine gelirlerini tespit etmek amacıyla, Gürcistan’dan ele geçirilmiş toprakların tahririyle oluşturulmuş mufassal defterdir. Tahrir defteri, Osmanlıların ele geçirdiği Samtshe-Saatabago topraklarının 16. yüzyılın son çeyreğindeki toplumsal ve ekonomik, siyasal tarih ve tarihsel coğrafya konularında araştırma yapanlar için eşsiz bir kaynaktır.

<span class="mw-page-title-main">Gürcistan Vilayeti</span>

Gürcistan Vilayeti, Osmanlı Devleti'nin 16. yüzyılda Gürcülerden ele geçirdiği topraklara erken dönemde yaptığı tahrirlerde verdiği isimdir. Nitekim Osmanlı Devleti'nin Gürcülerden ele geçirdiği topraklar 1574 ve 1595 tarihli tahrir defterlerinde "Gürcistan Vilayeti'nin mufassal defteri" anlamında Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan kayda geçirilmiştir. Bununla birlikte tahrir defterlerinin tutulduğu dönemden önce Gürcülerden ele geçirilen veya Osmanlı Devleti'nin sınrındaki Gürcü topraklarına da "Gürcistan Vilayeti" dendiği İbrahim Peçevi'nin tarihinden de anlaşılmaktadır. Sonraki dönemde Gürcistan Vilayeti yerine Çıldır Eyaleti adı kullanılmıştır. Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği topraklar uzun tarih dilimi boyunca "Osmanlı Gürcistanı", "Türk Gürcistanı", "Müslüman Gürcistan" şeklinde de adlandırılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kvabliani</span>

Kvabliani, Gürcistan'ın güneybatı kesiminde, tarihsel Samtshe bölgesinde orta çağda idari ve coğrafi bir bölgenin adıydı. Kvabliani Çayı vadisini kapsıyordu. 9. yüzyıldan itibaren Giorgi Çorçaneli adlı aznaurun mülküydü. Gürcü atabeglerin yönettiği Samtshe-Saatabago topraklarını 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlılar ele geçirip Ahısha livasını kurunca, Kvabliani bu livanın nahiyesi haline getirildi. Osmanlı idaresinin nahiye-i Kvabliyan olarak kaydettiği idari birim görece küçük nahiyeydi ve 17 köyü kapsıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Aspindza Belediyesi</span>

Aspindza Belediyesi, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde bulunan bir belediyedir. Merkezi Aspindza kasabasıdır.

Ahılkelek Belediyesi, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde bulunan bir belediyedir. Belediyenin sınırları içindeki en önemli kent, bu belediyenin de idari merkezi olan Ahılkelek'tir.

<span class="mw-page-title-main">Ninotsminda Belediyesi</span>

Ninotsminda Belediyesi, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde (mhare) bulunan bir belediyedir. Merkezi Ninotsminda kasabasıdır. Yüzölçümü 1,354 km² olan belediyenin nüfusu 2014 yılı itibarıyla 24.491'dir. İklimi Her mevsim yağışlı karasal iklim (ılık)

Martuni, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahalkalaki Belediyesi'nde yer alan bir köydür. Ahalkalaki Platosu'nda, deniz seviyesinden 1.740 metre yükseklikte yer alır. Ahalkalaki kasabasına 5 km uzaklıktadır.

<span class="mw-page-title-main">Bedre (liva)</span>

Bedre, Osmanlı idaresi tarafından 1595 tarihli mufassal defterde Gürcistan Vilayeti olarak kaydedilmiş olan Çıldır Eyaleti'nin bir livasıdır. Bedre livası ya da Liva-i Bedre olarak da bilinen Bedre, Gürcülerden ele geçirildiği için Gürcistan Vilayeti olarak kaydedilmiş olan eyaletin sekiz livasından biriydi ve bugünkü Borcomi vadisini kapsıyordu.

<span class="mw-page-title-main">Tmogvi</span>

Tmogvi, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Aspindza Belediyesi'nde bir köydür. Mtkvari Nehri'nin sağ kıyısında, deniz seviyesinden 1.260 metre yükseklikte yer alır. Aspindza kasabasına 23 km uzaklıktadır.

Vardzia, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Aspindza Belediyesi'nde bir köydür. Mtkvari vadisinde yer alır ve Aspindza kasabasına 30 km uzaklıktadır.

Agara, Gürcistan’nın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahaltsihe Belediyesi sınırları içinde bir köydür. Deniz seviyesinden 955 metre yükseklikte, Kura Nehri’nin sol kıyısında yer alır.

Abuli, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahalkalaki Belediyesi'nde bir köydür. Küçük Abuli Dağı'nın eteğinde, Paravani Irmağı'nın sağ kolu olan Abuli Deresi'nin kaynaklandığı yerde, deniz seviyesinden 1.960 metre yükseklikte yer alır.

Bavra, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahalkalaki Belediyesi'nde bir köydür. Ahalkalaki Platosu'nda, Abuli Deresi'nin Paravani Irmağı'na katıldığı noktada, deniz seviyesinden 1.590 metre yükseklikte yer alır.

Turtshi, Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti bölgesinde, Ahalkalaki Belediyesi'nde bir köydür. Ahalkalaki Platosu'nun kuzey kesiminde, Çeruli Deresi'nin kıyısında, deniz seviyesinden 1.720 metre yükseklikte yer alır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.