İçeriğe atla

Agop Dilâçar

Agop Dilâçar
DoğumAgop Martayan
22 Mayıs 1895(1895-05-22)
İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm12 Eylül 1979 (84 yaşında)
İstanbul, Türkiye
Defin yeriŞişli Ermeni Mezarlığı
EğitimGedikpaşa Amerikan Okulu,
Robert Kolej
Kariyeri
DalıDilbilim
Çalıştığı kurumlarSvaboden Üniversitesi,
Sofya Üniversitesi,
Gazi Lisesi,
Ankara Üniversitesi DTCF

Agop Dilâçar[1] (asıl adı Hagop Martayan, Ermenice: Յակոբ Մարթաեան, 22 Mayıs 1895, İstanbul – 12 Eylül 1979, İstanbul), Türk dilleri üzerine uzmanlaşmış Ermeni asıllı Türk dilbilimcidir.

Türk dilinin eski dönemleri ile ilgili yaptığı çalışmalarından ötürü 1934 yılında Mustafa Kemal Atatürk tarafından kendisine "Dilâçar" soyadı verildi. Ermenice ve Türkçenin yanı sıra İngilizce, Fransızca, Yunanca, İspanyolca, Latince, Almanca, Rusça ve Bulgarca bilmekteydi.

Çalışmaları

Vahan isimli Kayserili bir babadan ve Eugenie isimli Yozgatlı bir anneden dünyaya geldi. İlk ve ortaöğrenimini İngilizce eğitim veren bir Amerikan okulunda tamamladı. 1915 yılında Robert Koleji'nden “New York Bilim Ödülü” alarak mezun oldu.[2] I. Dünya Savaşı'nda Diyarbakır'daki 2. Orduya yedek subay olarak askere alındı, Kafkasya ve Sina ve Filistin cephesinde görev aldı. Sina ve Filistin cephesinde görevli iken Şam’da bulunan Yıldırım Orduları Grubu 7. ordu kumandanı Mustafa Kemal ile tanıştı. Savaştan sonra Beyrut'ta bir Ermeni okulunun müdürlüğünü yaptı. Beyrut'ta Ermenice yayımlanan ilk gazete olan Luys'un (լույս; Türkçe: Işık) genel yayın yönetmenliğini üstlendi.[1] 1919 yılında İstanbul’a dönen Dilâçar, Robert Koleji'nde İngilizce öğretmenliği yapmaya başladı. 1922 yılında Méliné Martayan ile evlendi. Eşi ile birlikte gittiği Sofya'da Eski Türkçe ve Eski Uygur Türkçesi dersleri veren Dilâçar, ilk kitabını da burada yayımladı. 26 Eylül - 5 Ekim 1932 tarihleri arasında Dolmabahçe Sarayı'nda, Mustafa Kemal Atatürk'ün başkanlığında gerçekleştirilen I. Türk Dil Kurultayı'na davet edildi ve kurultayda "Türk, Sümer ve Hint-Avrupa Dilleri Arasındaki Rabıtalar" isimli bildirisini sundu.[3] 1933'te Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin Lengüistik-Filoloji ve Etimoloji kollarında üye olarak yer aldı.[4] 18 - 23 Ağustos 1934 tarihleri arasında gerçekleştirilen II. Türk Dil Kurultayı'nda "Türk Paleo Etimolojisi" bildirisini sundu.[5] Türk dilinin Hint-Avrupa, Sami ve Ural-Altay dilleriyle olan kök ilişkisinin araştırılması için oluşturulan Dil Karşılaştırmaları komisyonunda yer aldı.[6] 1934'te kabul edilen Soyadı Kanunu'na dek kullandığı Martayan soyadının yerine, Türk dilinin eski dönemleri üzerine yaptığı araştırmalardan dolayı Atatürk'ün önerdiği "Dilâçar" soyadını kullandı. 1936-1938 yılları arasında yürütülen Güneş Dil Teorisi çalışmalarında uzman üye olarak yer aldı.[7] 1936-1951 yılları arasında Ankara Üniversitesinde dil-tarih ve Türkoloji dersleri verdi ve Türkçe üzerine önemli çalışmalar yaptı. 1938'de Türk Dil Kurumu garp dilleri başuzmanı oldu.[8][9] 1942 yılında Türk Ansiklopedisi’nin danışmanlığını yapmaya başladı, 1958 yılından sonra da ansiklopedinin başredaktörü oldu.[2] Çalışmalarını Türkçenin ve Türk lehçelerinin tarihsel gelişmesi üzerinde yoğunlaştıran Dilâçar, 1972 yılında Kutadgu Bilig İncelemesi adlı eserini yayımladı. Türk Dil Kurumundaki görevini ve dil çalışmalarını 1979'daki ölümüne değin sürdürdü.[1]

Tartışmalar

1979 yılında TRT'de yayımlanan Atatürk'ten Anılar adlı programın 32. bölümüne konuk olan Dilâçar, Mustafa Kemal Paşa'ya Atatürk soyadı verilmesi teklifinin Konya milletvekili Naim Onat'tan geldiğini söylemiş ve sağlığında Atatürk soyadı ile ilgili kendisine dair bir iddiada bulunmamıştır.[10][11] Fakat Dilâçar'ın ölümünden iki yıl sonra Aytunç Altındal 1981 tarihli Süreç dergisinin beşinci sayısında Dilâçar için "Mustafa Kemal'e, Türklerin Babası anlamında kullanılması kaydıyla Atatürk adının verilmesini öneren üç kişiden biri, hatta birincisi olarak tanınır." ifadelerini kullanarak Mustafa Kemal'e Atatürk soyadı verilmesi önerisinin Agop Dilâçar'dan geldiğini iddia etmiştir. Altındal'ın bu iddiası daha sonra 1994'te Dzadur Ağayan'ın Türkiye'de Ermeniler ve 1998'de Türkiye Ermenileri Cemaati tarafından yayımlanan 75. Yılda Türkiye Ermenileri kitaplarında, 26 Eylül 2005 tarihli Aksiyon ve Ekim 2006 sayılı Esquire dergilerinde, 3 Nisan 2011 tarihli İrfan Özfatura'ın Türkiye gazetesi, 27 Ocak 2012 tarihli Yalçın Bayer'in Hürriyet gazetesi ve 21 Eylül 2012 tarihli Levent Özata'nın Agos gazetesindeki köşe yazılarında tekrarlanmıştır.[12][13][14] Araştırmacı Cengiz Özakıncı Atatürk soyadının Agop Dilâçar tarafından önerildiği iddiasının hiçbir kaynağa dayanmadığını ve gerçek dışı olduğunu söylemiş; Atatürk soyadının ilk defa dönemin Türk Dili Tetkik Cemiyeti Başkanı Saffet Arıkan'ın 26 Eylül 1934 tarihinde 2. Dil Bayramı açılış konuşmasında dile getirdiği "Ulu Önderimiz Ata Türk Mustafa Kemal" hitabının Atatürk soyadına esin kaynağı olduğunu belirtmiştir.[15] İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim üyesi Mehmet Alkan Atatürk soyadını Dilâçar'ın yanı sıra, Konya Milletvekilli Naim Onat'ın bulduğu iddialarına da karşı çıkmıştır.[16] Naim Onat da 3 Aralık 1949 tarihli Ulus gazetesindeki yazısında Atatürk soyadının Saffet Arıkan'ın armağanı olduğunu yazmıştır.[17]

Ölümü

1979 yılının yaz ayında dinlenmek için gittiği Büyükdere'de rahatsızlanarak Cerrahpaşa Hastanesine kaldırılan Dilâçar, 12 Eylül 1979'da 84 yaşındayken ölmüştür.[1][18]

Yapıtları

  • Les bases Bio-Psychologiques de la Théorie Güneş Dil (Güneş Dil Teorisi'nin Biyopsikolojik Kökenleri) (1936)
  • Azeri Türkçesi (1950)
  • Batı Türkçesi (1953)
  • Lehçelerin Yazılma Tarzı
  • Türk Dil ve Lehçelerinin Tasnifi Meselesi (1954)
  • Devlet Dili Olarak Türkçe (1962)
  • Wilhelm Thomsen ve Orhon Yazıtlarının Çözülüşü (1963)
  • Türk Diline Genel Bir Bakış (1964)
  • Türkiye'de Dil Özleşmesi (1965)
  • Dil, Diller ve Dilcilik (1968)
  • Kutadgu Bilig İncelemesi (1972)
  • Anadili İlkeleri ve Türkiye Dışındaki Uygulamalar (1978)

Hakkında yazılan eser

  • Kaya Türkay, A.Dilâçar, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1982, 266s.

Kaynakça

  1. ^ a b c d Öztürk, Yaşar ; Dilâçar, Vahe (Nisan 2002). "AGOP DİLÂÇAR" (PDF). Bütün Dünya. 17 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019. 
  2. ^ a b Beyaz, Ekrem (Ocak 2019). Agop Dilâçar ve Dil Yazıları"TÜRK DİLİ - Dil ve Edebiyat Dergisi" (PDF). CXVI (805). Türk Dil Kurumu. 22 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 17 Haziran 2023. 
  3. ^ Birinci Türk Dil Kurultayı - Tezler Müzakere Zabıtları. Devlet Matbaası - İstanbul: Türk Dil Kurumu. 1933. ss. 94-104. 
  4. ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Nisan 1933. ss. 24-25. 
  5. ^ İkinci Türk Dil Kurultayı. Türk Dil Kurumu. Eylül 1934. s. 68. 
  6. ^ "İKİNCİ TÜRK DİLİ KURULTAYI ZABITLARI". Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. İstanbul - Devlet Matbaası: Türk Dil Kurumu. Eylül 1934. s. 15. 
  7. ^ "Üçüncü Türk Dil Kurultayı Gündemi". ÜÇÜNCÜ TURK DİL KURULTAYI - TEZLER MÜZAKERE ZABITLAR. Güneş-Dil Teorisi. Devlet Basımevi - İstanbul: Türk Dil Kurumu (1937 tarihinde yayınlandı). 1936. s. 30. 
  8. ^ Tan, Nail (2001). "Türk Dil Kurumu Çalışanları (1932-2001)". Kuruluşunun 70. Yıl Dönümünde Türk Dil Kurumu. Türk Tarih Kurumu Basımevi. s. 157. ISBN 978-975-16-1482-7. 29 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Mart 2023. Garp Dilleri Başuzmanı: Agop DİLÂÇAR 
  9. ^ Dördüncü Türk Dil Kurultayı. Alâeddin Kıral Basımevi, İstanbul, Ankara: Türk Dil Kurumu (1943 tarihinde yayınlandı). 1942. s. 32. Bay A. DİLAÇAR - Türk Dil Kurumu Başuzmanlarından 
  10. ^ "Atatürk'ten Anılar 32.Bölüm". TRT Arşiv. 1979. 4 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  11. ^ "Agop Dilaçar". Atatürk’ten Anılar. TRT. 1979. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  12. ^ Özfatura, İrfan (3 Nisan 2011). "Dilimizi dilim dilim... Agop Dilaçar". Türkiye. 17 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2012. 
  13. ^ Bayer, Yalçın (27 Ocak 2012). "Agop Martayan'ı biliyor musunuz?". Hürriyet. 30 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2012. 
  14. ^ "Cumhuriyet'in iyi çocuğu Hagop Martayan ya da A. Dilaçar". Agos. 21 Eylül 2012. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2023. 
  15. ^ Özakıncı, Cengiz (Mart 2017). "Atatürk Soyadı Konusunda Uydurmalar ve Gerçekler". Bütün Dünya, 192297. s. 15-20. 16 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mart 2017. 
  16. ^ Karadaş, Düzgün (17 Ocak 2011). "Gazi, önerilen 14. soyadını kabul etmiş!". Habertürk. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Haziran 2017. 
  17. ^ Naim Hâzım Onat (3 Aralık 1949). ""Atatürk" Soyadı Üzerine Bir Kaç Hatıra". Ulus Gazetesi. 26 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2023. 
  18. ^ "A. Dilâçar". Dil Derneği. 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Mustafa Kemal Atatürk</span> Türkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanı

Mustafa Kemal Atatürk, Türk mareşal, devlet adamı, yazar, Türk Kurtuluş Savaşı'nın başkomutanı, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanıdır. Türkiye'yi laik, sanayileşen bir ulusa dönüştüren kapsamlı ilerici reformlar üstlenmiştir. İdeolojik olarak sekülarist ve milliyetçi politikaları ve sosyo-politik teorileri Kemalizm olarak tanınmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Türk Dil Kurumu</span> Türkçeyi incelemek ve Türkçenin gelişmesi için çalışmak amacıyla oluşturulmuş kamu kurumu

Türk Dil Kurumu (TDK), Türkçeyi incelemek ve Türkçenin gelişmesi için çalışmak amacıyla 12 Temmuz 1932'de Mustafa Kemal Atatürk tarafından kurulan kurumdur. Türkiye'nin başkenti Ankara'da yer alan kurum, Türk dili üzerine çalışmaların yapılıp yayımlandığı bir merkezdir. Türk Dil Kurumu 1955'ten başlayarak çeşitli dallarda ödüller verdi. Ödüller her yıl 26 Eylül Dil Bayramı'nda Ankara'da yapılan törenle sahiplerine verilirdi. Ödül verilen dallar farklı yönetmeliklere göre zaman zaman değişirdi. 1983'te Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesine alındıktan sonra Türk Dil Kurumu ödülleri kaldırıldı. Günümüzde "Türk Diline Hizmet Ödülleri"ni vermektedir.

<span class="mw-page-title-main">Latife Uşşakî</span> Mustafa Kemal Atatürkün eşi (1923–1925)

Latife Uşşakî ya da Latife Hanım, Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün ilk ve tek evliliğinde eşiydi. 29 Ocak 1923 ile 5 Ağustos 1925 tarihleri arasında, iki buçuk yıl Atatürk ile evli kalmıştır. Atatürk ile evliliği ve bu evliliğin bitişi, Türkiye Cumhuriyeti tarihi açısından önemli ve popüler bir konudur.

<span class="mw-page-title-main">Afet İnan</span> Türk sosyolog ve tarihçi

Afet İnan, Türk sosyolog, tarihçi ve akademisyen. Mustafa Kemal Atatürk'ün manevi kızıdır.

<span class="mw-page-title-main">Berç Türker</span> Osmanlı bankacı ve bürokrat, TBMM üyesi

Kigork Berç Keresteci, Kurtuluş Savaşı'nda Mustafa Kemal'e ve Millî Mücadele'ye destekleri olmuş; TBMM 5. Dönem, TBMM 6. Dönem ve TBMM 7. Dönem'de (1935-1946) Atatürk'ün isteği ile Afyonkarahisar milletvekilliği yapmış, İstiklal Madalyası sahibi Türkiye Ermenisi iş insanı ve siyasetçidir.

I. Türk Dili Kurultayı, 26 Eylül 1932-5 Ekim 1932 tarihleri arasında Türk Dil Kurumu tarafından düzenlenen dil kurultayı.

<span class="mw-page-title-main">Cevat Abbas Gürer</span> Türk asker ve siyasetçi

Mehmet Cevat Abbas Gürer, Türk asker, siyasetçi, Mustafa Kemal Paşa’nın başyaveri, Meclis-i Mebûsan ve TBMM I., II., III., IV. ve V. dönem Bolu milletvekili.

<span class="mw-page-title-main">Saffet Arıkan</span> Türk siyaset adamı ve asker

Saffet Arıkan, Türk siyasetçi ve askerdir.

<span class="mw-page-title-main">Sadri Maksudi Arsal</span> Türk tarihçi

Sadri Maksudi Arsal, Türk-Tatar devlet adamı, hukukçu, akademisyen, düşünür ve siyasetçi.

Öz Türkçe ya da ÖzTürkçe; yabancı sözcüklerden arındırılmış, arı durumdaki Türkçedir. ÖzTürkçecilik ise kullanımdaki dil içerisinden yabancı kökenli sözcüklerin atılarak yerine Türkçe kökenli sözcüklerin kullanıma sokulmasını amaçlayan bir yaklaşımdır.

<span class="mw-page-title-main">Harf Devrimi</span> Türkiyede Arap harflerinin yerini Latin harflerinin alması

Harf Devrimi veya Harf İnkılâbı, Türkiye'de 1 Kasım 1928 tarihinde 1353 sayılı "Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun"un kabul edilmesi ve yeni alfabenin yerleştirilmesi sürecine genel olarak verilen isimdir. Yasa, 3 Kasım 1928 günü Resmî Gazete'de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu yasanın onaylanmasıyla o güne değin kullanılan Arap harfleri esaslı Osmanlı alfabesinin geçerliliği son buldu ve Latin harflerini esas alan Türk alfabesi yürürlüğe kondu.

Dil Devrimi, Türkçe yazı dilinin Arapça, Farsça ve Fransızca gibi dillerden alınan alıntı sözcük ve kurallardan arındırılıp konuşma diline yaklaştırılmasını amaçlayan ve 12 Temmuz 1932 tarihinde Cumhurbaşkanı Atatürk öncülüğünde Türk Dil Kurumu aracılığıyla başlatılan devrimdir.

<span class="mw-page-title-main">Ruşen Eşref Ünaydın</span> Türk gazeteci, siyasetçi ve diplomat

Mehmet Ruşen Ünaydın, Türk gazeteci, yazar, siyasetçi ve diplomat. Türk Dil Kurumu ve Galatasaray'ın kurucularından biridir.

Hasan Tahsin Mayatepek, Türk diplomat. Soyadının Mayatepek olmasının nedeni, Maya dilinde tepe sözcüğünün "tepek" olmasından ileri gelir. Diplomat ve iş insanı Osman Mayatepek torunlarındandır.

<i>Geometri</i> (kitap) Mustafa Kemal Atatürkün eseri

Geometri, Atatürk tarafından ilk defa Türkçe geometri terimleri kullanılarak 1936 yılının sonunda yazılmış olan 44 sayfalık kitap.

Seymur Baycan, Azeri romancı ve köşe yazarı. Bakü Kafkas Üniversitesi'nden mezun olan Baycan, Reytinq, Milli Yol, Gündəlik Azərbaycan gibi gazetelerde yazarlık yapmıştır. Sərçələr, Ət və Ət Məhsulları, Körpüsalanlar, Quqark ve 18,6 cm isimli romanlar yazmıştır. Yazdığı hikâyeler Rusça, Gürcüce, Ermenice, Ukraynaca ve Kazakça dillerinde yayımlanmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Trakya-Paşaeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti</span>

Trakya-Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, 30 Kasım 1918 tarihinde Edirne'de kurulan Anadolu Hareketi yanlısı cemiyet.

<span class="mw-page-title-main">Şaz Türkçesi</span>

Şaz Türkçesi, Doğu Türkçesi veya Z-Türkçesi, Macar türkologları, lehçeler tasnifi için z > r (=rotasizm) ve ş > l (=lambdasizm) değişimlerini daha esaslı saydıklarından, Türk lehçelerini bu esasa göre ikiye ayırmışlar ve z-ş esaslı lehçeler grubuna “Doğu Türkçesi”, r-l esaslı lehçelere de “Batı Türkçesi” demişlerdir. l-r paralelliğini çok basitçe anlatmak gerekirse Lir Türkçesindeki kır sözcüğü Şaz Türkçesinde kız şeklindedir.

Mehmet Naim Onat ya da Naim Hazim Onat, Türk siyasetçidir. Mustafa Kemal Atatürk'e Atatürk ismini öneren kişidir. Medrese mezunudur. Konya Fethiye Medresesi Müderrisliği, Darü'l-Hülafa Medresesi Müderrisliği, Sahan Yüksek Medrese Müderrisliği, Konya İttihad ve Terakki İdadisi Öğretmenliği, Konya Askeri Rüştiyesi Öğretmenliği, Konya Genel Meclis Üyeliği, TBMM II., III., IV., V., VI., VII. ve VIII. Dönem Konya Milletvekilliği yapmıştır. Evli ve dört çocuk babasıdır.

<span class="mw-page-title-main">Abdülkadir İnan</span> Başkurt halkbilimci

Abdülkadir Süleyman İnan,, Başkurt tarihçisi, halkbilimci, dilbilimci ve öğretim üyesi. Arapça, Farsça, Rusça, Almanca ve bütün Türk lehçelerini bilmekteydi. Türk folkloru, Türk tarihi, Türk inançları, Türk lehçeleri ve Türk edebiyatı üzerine araştırmalar yapmış, bu konularda 350 kadar bilimsel makale ve kitap yayımlamıştır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.