Afrika ve Asya'da liberalizm
Afrika ve Asya'da liberalizm, ilk olarak Orta Doğu ve Osmanlı İmparatorluğu'nda gelişen bir düşüncedir. 19. yüzyılda Arap, Osmanlı ve Fars aydınları Avrupa'ya giderek Batı edebiyatı, bilim ve liberal fikirler hakkında öğrenim gördüler. Bu durum, kendi ülkelerinin geri kalmışlığı hakkında düşünmelerine neden oldu ve toplumlarını modernleştirmek için anayasacılığı, gelişimi ve liberal değerleri teşvik etmeleri gerektiği sonucuna vardılar.[1] Aynı zamanda, Orta Doğu'da artan batlı güçlerin ıvarlığı ve bölgenin durgunluğu, II. Mahmut ve oğlu I. Abdülmecid, Muhammed Ali Paşa ve Amir Kabir gibi bazı Orta Doğu liderlerini sosyo-politik değişiklikler yapmaya ve modernizasyon projelerine başlamaya itti.[1] 1826 yılında, akademisyen Rifa'a al-Tahtawi, Muhammed Ali'nin bilim insanlarından oluşan bir misyonunun bir parçası olarak Paris'e gönderildi. Tahtawi, ahlak, sosyal ve siyasi felsefe ve matematik konularında eğitim aldı. Fransa'daki kalmaları süresince Condillac, Voltaire, Rousseau, Montesquieu ve Bézout gibi yazarların eserlerini okudu.[2]
Tarihçe
| Makale serilerinden |
| Liberalizm |
|---|
 |
1831 yılında, Tahtawi Mısır altyapısını ve eğitimini modernleştirmek için yapılan ülke çapındaki çabaların bir parçası olarak memleketine geri döndü. Geri döndüğünde Mısır Rönesansı (Nahda) olarak adlandırılan bir dönemi başlattı ve 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında bu düşünce gelişti. Daha sonra Lübnan, Suriye ve diğer Osmanlı yönetimindeki Arapça konuşulan topluluklara bu düşünce yayıldı. 1835 yılında Dil Okulu'nu kurdu ve bu okul 1973 yılında Ayn Şems Üniversitesi'nin bir parçası haline geldi.[3][4] Dönüşünden sonra Al-Tahtawi, parlamenter sistemi, vatandaşların siyasi katılım haklarını ve kadınların eğitim haklarını savunan bir düşünür oldu. Dil Okulu, erken dönem modern Mısırlı entelektüellerin mezun olduğu bir okuldu ve bu entelektüeller, Mısır'da İngiliz kolonizasyonuna karşı ortaya çıkan temel toplumsal hareketin temelini oluşturdu. Yayımlanan üç kitabı politik ve ahlaki felsefe çalışmalarıydı. Bu eserler, Mısırlı izleyicilere seküler otorite, siyasi haklar ve özgürlük gibi Aydınlanma dönemi liberal fikirleri, modern uygar bir toplumun nasıl olması gerektiği ve bunun sonucunda "iyi bir Mısırlı" olarak kabul edilen fikirlerini, ayrıca kamu yararı ve ortak iyilik üzerine düşüncelerini tanıttı.[4][5][6]
Osmanlı İmparatorluğu
Osmanlı İmparatorluğu, içerideki milliyetçi hareketlere ve dışarıdaki saldırgan güçlere karşı toprak bütünlüğünü sağlamak için bir dizi reform başlattı. Bu dönem Tanzimat olarak adlandırılır. Reformlara liberal neden arayanlar olsa da siyaset bilimcilere göre Tanzimat'ın uygulanmasının nedenleri bürokratikti.[1][7] Bu değişiklikler, sivil özgürlükleri iyileştirmek amacıyla yapıldı. Ancak, Nahda ve Tanzimat'ın reformist fikirleri ve eğilimleri geniş halk kitlelerine başarıyla ulaşamadı, çünkü kitaplar, dergiler ve gazeteler genellikle entelektüeller ve ortaya çıkan orta sınıf kesimlere erişilebilirken, birçok Müslüman bunları İslam dünyasına yabancı etkiler olarak gördü. Bu algı, Orta Doğu devletleri tarafından yapılan reform çabalarını karmaşık hale getirdi.[4][8] Millet sistemi adı verilen sistemde, Osmanlı topraklarında yaşayan tüm farklı halkları "Müslüman ve gayrimüslim altında toplayarak Türk ve Yunan, Ermeni, Yahudi, Kürt ve Arap" halklarını birleştirmeyi amaçlıyordu. Bu politika 1839 tarihli Gülhane Hatt-ı Hümayunu ile başladı ve Müslüman ve gayrimüslim Osmanlı vatandaşları eşit kanunlara tabii tutulmaya başladı.[9]
1865 yılında, Osmanlı İmparatorluğu'ndaki Tanzimat reformlarından memnun olmayan bir grup Osmanlı Türkü aydın, Genç Osmanlılar adında gizli bir topluluk kurdu. Bu aydınlar, reformların yeterince ileri gitmediğine inanıyor ve imparatorluktaki otokrasiyi sona erdirmek istiyorlardı.[10][11] Genç Osmanlılar, Osmanlı toplumunu dönüştürmeyi amaçladılar, imparatorluğu koruyarak ve Avrupa tarzında modernleştirerek, anayasal bir yönetim benimseyerek. Genç Osmanlılar ideolojik olarak sık sık anlaşmazlık yaşasalar da, yeni anayasal hükûmetin "Osmanlı siyasi kültürünün temeli olarak İslam'ın sürekli ve temel geçerliliğini vurgulamak için" kısmen İslam'a dayanması gerektiği konusunda ortak bir görüşe sahiptiler.[12][13] Ancak, İslami idealizmi modern liberalizm ve parlamenter demokrasi ile sentezlemişlerdir; onlar için Avrupa parlamentarizmi liberalizmi takip edilmesi gereken bir modeldi ve bu model İslam'ın öğretileriyle uyumluydu. Onlar "İslamî hükümet kavramlarını Montesquieu, Danton, Rousseau ve çağdaş Avrupalı bilginler ve devlet adamlarının fikirleriyle uyumlu hale getirmeye çalıştılar."[14][15][16]
Genç Osmanlıların oluşumunda etkili olan Namık Kemal, Üçüncü Fransız Cumhuriyeti'nin anayasasını model almıştır; Genç Osmanlıların siyasi ideallerini "ulusun egemenliği, kuvvetler ayrılığı, hesap verilebilirlik, sivil özgürlükler, eşitlik, düşünce özgürlüğü, basın özgürlüğü, dernek özgürlüğü, mülkiyet hakları, mülkiyetin kutsallığı" şeklinde özetlemiştir. Genç Osmanlılar, imparatorluğun gerilemesinin ana nedenlerinden birinin, İslam prensiplerini terk ederek Avrupa modernitesini düşüncesizce taklit etmek olduğunu düşünmüşler ve her ikisini de en iyi şekilde devletin ve halkın çıkarlarını hizmet edecek şekilde birleştirmeye çalışmışlardır. İmparatorluğu canlandırmak için, belirli Avrupalı yönetim modellerini benimseyerek, yine de imparatorluğun temelleri olan İslam'ı korumayı hedeflemişlerdir. Bu topluluğun önemli üyeleri arasında İbrahim Şinasi, Namık Kemal, Ali Suavi, Ziya Paşa ve Agah Efendi gibi yazarlar ve yayıncılar bulunmaktadır.[17][18]
1875-1876 döneminde ortaya çıkan iç mali ve diplomatik krizler vardı. Sultan II. Abdülhamid, liberal düşünceli Mithat Paşa'yı Sadrazam olarak atadı ve 1876 Osmanlı Anayasası'nı ilan etti. Bu, Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk anayasa denemesi olarak tarihe geçti ve Birinci Meşrutiyet Dönemi'ni başlattı.[19][20] Liberal entelektüellerin çabaları sayesinde toplumlarını gelişme, ilerleme ve liberal değerlerle modernleştirme yolunda anayasacılık Osmanlı İmparatorluğu'nda genişletildi. Mithat Paşa, genellikle Türk Parlamentosu'nun kurucularından biri olarak kabul edilir.[19][21][22][23][24] Bu dönem kısa ömürlü oldu. Abdülhamid anayasayı ve parlamentoyu 1878'de mutlak monarşi yönetimine dönmek adına askıya aldı, ancak Genç Osmanlıların mirası ve etkisi imparatorluğun çöküşüne kadar devam etti. Başka bir grup reformist olan Jön Türkler, Genç Osmanlıların çabalarını tekrarladı ve 1908'de Jön Türk Devrimi'ne ve İkinci Meşrutiyet Dönemi'nin başlangıcına yol açtı.[25]
Mısır
Mısır'da ise Nahda dönemi, İslam'ı ve toplumu modernize etmeyi amaçladı. Düşünürler ve dini reformcular geleneksel görüşleri reddettiler ve İslami köklere dönüş olarak gördükleri taqlid'i (taklit, yasal örneklere uyum) terk ederek ve ijtihad'a (entellektüel çaba, akıl yürütme ve hermeneutik) vurgu yaparak modernizasyonu teşvik ettiler.[26][27]
İslami Modernizm, bazen Modernist Selefilik olarak da adlandırılan bir harekettir.[28][29][30] İslami Modernizm, "ilk Müslüman ideolojik tepki" olarak tanımlanan bir harekettir.[a] İslami Modernizm, milliyetçilik, demokrasi, sivil haklar, akılcılık, eşitlik ve ilerleme gibi modern Batı değerlerini İslami inançla uyumlu hale getirmeye çalışan bir girişimidir.[32] Bu hareket, klasik fıkıh kavramlarının ve yöntemlerinin eleştirel bir şekilde yeniden değerlendirildiği ve İslam teolojisi ile Kur'an tefsirine (Tefsir) yeni bir yaklaşımın benimsendiği bir özelliğe sahipti.[31]
Bu, 19. yüzyıl ortalarında ortaya çıkan bir dizi İslami hareketin ilkiydi ve bu hareketler arasında sekülerizm, İslamcılık ve Selefilik de bulunuyordu. Bu hareketler, özellikle Batı medeniyetinin ve sömürgeciliklerinin Müslüman dünyaya yönelik algılanan saldırısı karşısında zamanın hızlı değişimlerine tepki olarak ortaya çıkmıştır.[32] Kurucular arasında 1849-1905 yılları arasında kısa bir süre Al-Azhar Üniversitesi'nde şeyhlik yapan Muhammed Abduh, 1838-1897 yılları arasında yaşamış olan Cemaleddin el-Efgani ve 1817-1898 yılları arasında yaşamış olan Sir Seyyid Ahmed Han yer almaktadır.
İlk İslami Modernistler (el-Efgani ve Muhammed Abdu), "salafiyya" terimini kullandılar.[33] İslami düşüncenin yenilenmesi çabalarını ifade etmek için "salafiyya" terimini kullandılar.[34] Bu "salafiyya hareketi" Batı'da genellikle "İslami modernizm" olarak bilinir, ancak şu anda Salafi hareket olarak adlandırılan şeyle çok farklıdır ve genellikle "Vahhabilik gibi ideolojileri" ifade eder.[b] Modernizm'in başlangıcından bu yana, orijinal reformculuğunun hem laik yöneticiler tarafından hem de "resmi ulema" tarafından benimsenmesi sorunuyla karşılaşmıştır. "Resmi ulema"nın görevi, yöneticilerin eylemlerini dini terimlerle meşrulaştırmaktır.[35]
Modernizm, sekülerlikten farklı olarak, kamusal yaşamda dini inancın önemini vurgular ve Salafizm veya İslamcılıktan farklı olarak çağdaş Avrupa kurumlarını, sosyal süreçleri ve değerleri benimser.[32]
Mısır'da Vafd Partisi ("Temsilcilik Partisi"), Mısır'da milliyetçi liberal bir siyasi partiydi. 1920'ler ve 30'larda bir dönem Mısır'ın en popüler ve etkili siyasi partisi olarak kabul edilir. Liberal milliyetçilerin çabaları, 1923 Mısır Anayasası ile bir anayasal monarşi oluşturmakla sonuçlandı, ancak liberal milliyetçilik 1930'ların sonlarında Müslüman Kardeşler ve Pan-Arap milliyetçiliği hareketlerinin büyümesi ve muhalefeti nedeniyle gerilemeye başladı.[36] Ayrıca, liberal değerleri ve fikirleri savunan çeşitli entelektüeller bulunmaktaydı. Dönemin öne çıkan liberal figürleri Taha Hussein, Ahmed Lutfi el-Sayed, Tawfiq al-Hakim, Abd El-Razzak El-Sanhuri ve Muhammad Mandur idi.[37]
Taha Hussein ve Ahmed Lutfi el-Sayed, 20. yüzyılın en etkili Mısırlı entelektüelleri arasındaydı. Hussein, İslamcılığa karşıydı ve liberal harekete önemli katkılarından biri, Mısırlı liberalizmin ve İslam'ın nasıl uzlaştırılabileceğine dair bir inceleme yapmaktı. Özgürlük ve eşitliğe inanıyordu ve Mısır'ın Fransız Devrimi ve Sanayi Çağı fikirleriyle uyumlu olarak modern, aydınlanmış bir toplum olarak geliştirilmesi gerektiğini düşünüyordu.[38][39][40]
Ahmed Lutfi el-Sayed, modern mısır milliyetçiliği, mısır'da laiklik ve mısır'da liberalizmin mimarlarından biriydi. "Neslin Profesörü" olarak sevgiyle anılan, Mısırlı milliyetçi hareketinde etkili bir kişi ve anti-emperyalist bir aktivistti. El-Sayed, tüm insanlar için eşitlik ve haklar inanıyordu. 1925 ile 1941 yılları arasında hizmet verdiği Kahire Üniversitesi'nin ilk rektörüydü. Onun önemli katkılarından biri, Mill'in eserlerini genel Arap halkına tanıtarak onların liberalizm kavramlarını öğrenmelerini sağlamasıydı. İnsanların hükûmet ve ülke işlerine katılması gerektiğine inanıyordu ve tüm insanların alınamayacak bazı sivil haklara sahip olması gerektiğini düşünüyordu.[41][42][43]
İran
1949 yılında İran Milli Cephesi, Mohammad Mosaddegh, Hossein Fatemi, Ahmad Zirakzadeh, Ali Shayegan ve Karim Sanjabi gibi kişiler tarafından kuruldu. İran içinde faaliyet gösteren en eski pro-demokrasi grubudur. Cephe, benzer düşüncelere sahip derneklerin geniş bir ittifakı olarak tasarlandı ve çeşitli milliyetçi, liberal ve sosyal demokrat partileri içeriyordu. Demokrasiyi, basın özgürlüğünü ve anayasal yönetimi güçlendirmeyi amaçlamaktaydı. Cephedeki en önemli gruplar arasında İran Partisi, İşçi Partisi, Milli Parti ve Tahran Çarşı Ticaret ve Zanaat Loncaları Derneği bulunuyordu. 1946 yılında İran liberalizmi için bir platform olarak kurulan İran Partisi, Karim Sanjabi, Gholam Hossein Sadighi, Ahmad Zirakzadeh ve Allah-Yar Saleh gibi kişileri içeriyordu.[44][45][46][47][48][49][50]
Nisan 1951'de, demokratik olarak seçilen Mohammad Mosaddegh'in İran Başbakanı olarak göreve gelmesiyle Milli Cephe hükûmet koalisyonu oldu. Mosaddegh, hukukun üstünlüğünü ve yabancı müdahalelere özgürlüğü savunan liberal milliyetçi ve önde gelen bir parlamenterdi. Yönetimi, sosyal güvenlik ve arazi reformları da dahil olmak üzere ilerici sosyal ve siyasi reformlar getirdi ve arazi kiralarından vergi alınmasını içeren politikaları uyguladı. Ancak hükûmetinin en dikkat çeken politikası, 1913'ten beri İngiliz kontrolünde olan İran petrol endüstrisinin millileştirilmesiydi. Petrol endüstrisinin millileştirilmesi, Anglo-Persian Oil Company (BP) aracılığıyla İngiliz kontrolü altındaydı ve İran, Orta Doğu'da petrol endüstrisini millileştiren ilk ülke oldu.[51][52][53]
Mossadegh'ın liberal ve bağımsız yönetim tarzı, ona halk desteği kazandırdo, ancak çeşitli grupları da yabancılaştırdı. Batı'nın bölgedeki çıkarlarıyla doğrudan çatışmaya girdi ve şahın otoritesini sorguladı. Mossadegh'ın solcu gruplarla hoşgörüsü, gelenekselcileri ve ulemayı ürkütüyordu. Mohammad Reza Pahlavi'nin monarşik yönetimini güçlendirmek için, Winston Churchill ve Eisenhower yönetimi İran hükûmetini devirmeye karar verdi, ancak önceki Truman yönetimi darbeye karşı çıkmıştı. Mosaddegh, 19 Ağustos 1953'te düzenlenen bir darbeyle iktidardan uzaklaştırıldı ve yerine İranlı General Fazlollah Zahedi getirildi.[54][55][56][57][58][59][60]
1953 darbesi ülkede liberalizmin egemenliğine son verdi. 1953'ten önce ve 1960'lara kadar, Ulusal Cephe, laik ve dini unsurlar arasındaki anlaşmazlık nedeniyle bölündü ve zamanla çeşitli anlaşmazlık içindeki fraksiyonlara ayrıldı, giderek milliyetçi üyelerin liberal demokrasi ve sosyal demokrasiye bağlı olduğu laik liberalizmin önde gelen örgütü olarak ortaya çıktı.[61][62][62][48][63]
Hindistan
Hindistan'da, Liberal Parti ve İlerici Parti, hükûmetin ırk ayrımcı politikalarına karşı kurulmuştur. Liberal Parti, başlangıçta kentsel siyahilerden ve üniversite eğitimli beyazlardan önemli destek sağlayan, çok ırklı bir parti olarak kuruldu. Aynı zamanda, "köylülüğün batılılaşmış kesimlerinden" de destekçiler kazandı ve halka açık toplantıları siyahiler tarafından yoğun bir şekilde katılım gördü. Parti, en yüksek üye sayısı 7.000'e ulaştı, ancak beyaz nüfusun tamamına hitap etme potansiyeli çok küçük olduğu için anlamlı siyasi değişiklikler yapma imkanı yoktu. Liberal Parti, hükûmetin çok ırklı üyeliği yasaklayan bir yasa çıkarmasının ardından 1968'de dağıtıldı.[64]
Hindistan'da INC, 19. yüzyılın sonlarında liberal milliyetçiler tarafından daha özgür ve otonom bir Hindistan'ın yaratılmasını talep ederek kuruldu. Liberalizm, 20. yüzyılın başlarına kadar grup için ana ideolojik akım olmaya devam etti, ancak sosyalizm sonraki on yıllarda parti düşüncesini giderek gölgede bıraktı.[65]
Ardından Hindistan, Britanya'dan bağımsızlığını kazandı. Son zamanlarda, parti daha liberal bir çizgi benimsemiş, açık pazarları savunurken aynı zamanda sosyal adalet arayışına girmiştir. 2009 Manifestosunda, INC, sağ tarafın iddia ettiği yerli, cemaatçi ve muhafazakar ideolojik eğilimlere karşı "seküler ve liberal" bir Hint milliyetçiliğini övmüştür. Genel olarak, Asya liberalizminin son birkaç on yılda ana teması, kıtanın hızlı ekonomik modernizasyonunu kolaylaştırmak için demokratikleşmenin yükselişi olmuştur. Ancak Myanmar gibi ülkelerde, liberal demokrasi askeri diktatörlük tarafından değiştirilmiştir.[66][67][68]
Diğer ülkeler
Afrika ülkeleri arasında, diğer kıta ülkelerinden yoksun olan dikkate değer bir liberal geleneğe sahip olan Güney Afrika öne çıkmaktadır. Bugün Güney Afrika'da liberalizm, hükûmetteki Afrika Ulusal Kongresi'ne muhalefet eden Demokratik İttifak tarafından temsil edilmektedir. Demokratik İttifak, Ulusal Meclis'teki ikinci en büyük parti olup şu anda Batı Cape eyalet hükûmetini yönetmektedir.
Son zamanlarda, liberal partiler ve kurumlar politik iktidar için büyük bir çaba sarf etmiştir. Kıtasal düzeyde, liberal partiler Afrika Liberal Ağı adı altında örgütlenmiştir ve bu ağ içinde Fas'taki Halk Hareketi, Senegal'deki Demokratik Parti ve Fildişi Sahili'ndeki Cumhuriyetçiler Rallisi gibi etkili partiler yer almaktadır. Asya'da, bazı Asya ülkeleri önemli liberal prensipleri açıkça reddetmiştir. Kıtasal düzeyde, liberal partiler Asya Liberal ve Demokratlar Konseyi çatısı altında örgütlenmiştir ve bu konsey içinde Filipinler'deki Liberal Parti, Tayvan'daki Demokratik İlerleme Partisi ve Tayland'daki Demokrat Parti gibi güçlü partiler bulunmaktadır. Hindistan'da ise liberal etkinin önemli bir örneği bulunmaktadır. Dünyanın en kalabalık demokrasisi olan Hindistan'da, Hint Ulusal Kongresi uzun süredir siyasi işlerde egemen olmuştur.
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ "İslami modernizm, Batı kültürel meydan okumasına karşı verilen ilk Müslüman ideolojik tepkiydi. 19. yüzyılın ikinci yarısında Hindistan ve Mısır'da başladı... Benzer düşüncelere sahip bir grup Müslüman bilginin çalışmalarında yansıdı ve klasik hukuk anlayışının ve yöntemlerinin eleştirel bir şekilde yeniden gözden geçirilmesini ve İslam teolojisi ile Kuran tefsirine yeni bir yaklaşımın formüle edilmesini içeriyordu. Bu yeni yaklaşım, İslami otoriteye karşı açık bir isyan olarak nitelendirilebilecek kadar çarpıcı bir şekilde Aydınlanma düşüncesiyle uyumlu idi."[31]
- ^ Salafizm, dolayısıyla çağdaş Müslümanların saf, orijinal ve otantik İslam'ı yeniden keşfetme arzusudur. Ancak, salafiyya kavramından ilham alan iki derin farklı eğilim arasında bir fark vardır. Aslında, 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başı arasında, Jamal Edin al-Afghani ve Muhammad Abdu gibi entelektüeller, salafiyya'yı İslam düşüncesinin yenilenmesi anlamında kullanmışlar ve bu hareket günümüzde rasyonalist, modernist ve hatta ilerlemeci olarak tanımlanan özelliklere sahip olmuştur. Bu salafiyya hareketi Batı'da genellikle "İslami modernizm" olarak bilinir. Bununla birlikte, salafizm terimi günümüzde genellikle Suudi Arabistan Krallığı'nın Vahhabilik gibi ideolojilerini ifade etmek için kullanılır.[34]
Kaynakça
- ^ a b c Lindgren, Allana; Ross, Stephen (2015). The Modernist World. Routledge. ISBN 978-1317696162. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Vatikiotis, P. J. (1976). The Modern History of Egypt. Repr. s. 113. ISBN 978-0297772620.
- ^ Vatikiotis, P. J. (1976). The Modern History of Egypt. Repr. s. 116. ISBN 978-0297772620.
- ^ a b c Abdelmoula, Ezzeddine (2015). Al Jazeera and Democratization: The Rise of the Arab Public Sphere. Routledge. ss. 50-52. ISBN 978-1317518471. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.
- ^ "Faculty of Alsun – Historical background". alsun.asu.edu.eg. 5 July 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 April 2018.
- ^ Vatikiotis, P. J. (1976). The Modern History of Egypt. Repr. ss. 115-116. ISBN 978-0297772620.
- ^ Yapp, Malcolm (2014). The Making of the Modern Near East 1792–1923. Routledge. s. 119. ISBN 978-1317871071. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Roderic. H. Davison, Essays in Ottoman and Turkish History, 1774–1923 – The Impact of West, Texas 1990, pp. 115–116.
- ^ The Invention of Tradition as Public Image in the Late Ottoman Empire, 1808 to 1908, Selim Deringil, Comparative Studies in Society and History, Vol. 35, No. 1 (Jan. 1993), pp. 3–29
- ^ Akgunduz, Ahmet; Ozturk, Said (2011). Ottoman History: Misperceptions and Truths. IUR Press. s. 318. ISBN 978-9090261089.
- ^ Ahmad, Feroz (2014). Turkey: The Quest for Identity. Oneworld Publications. ISBN 978-1780743028. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Lapidus, Ira Marvin (2002). A History of Islamic Societies. Cambridge University Press. s. 496. ISBN 978-0521779333.
- ^ Finkel, Caroline (2006). Osman’s Dream: the Story of the Ottoman Empire, Basic Books. 0-465-02396-7. p. 475.
- ^ Berger, Stefan; Miller, Alexei (2015). Nationalizing Empires. Central European University Press. s. 447. ISBN 978-9633860168. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Black, Antony (2011). The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present. Edinburgh University Press. ISBN 978-0748688784. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Hanioğlu, M. Şükrü (2008). A Brief History of the Late Ottoman Empire, Princeton University Press. 0-691-14617-9. p. 104.
- ^ Zürcher 2004, p. 78.
- ^ A History of the Modern Middle East. Cleveland and Buntin p. 78
- ^ a b The Syrian Land: Processes of Integration and Fragmentation : Bilād Al-Shām from the 18th to the 20th Century. Franz Steiner Verlag. 1998. s. 260. ISBN 978-3515073097. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Selçuk Akşin Somel (2010). The A to Z of the Ottoman Empire. Rowman & Littlefield. s. 188. ISBN 978-0-8108-7579-1. Erişim tarihi: 9 Haziran 2013.
- ^ Hanioglu, M. Sukru (1995). The Young Turks in Opposition. Oxford University Press. ISBN 978-0195358025. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Zvi Yehuda Hershlag (1980). Introduction to the Modern Economic History of the Middle East. Brill Archive. ss. 36-37. ISBN 978-90-04-06061-6. Erişim tarihi: 9 Haziran 2013.
- ^ Caroline Finkel (19 Temmuz 2012). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300–1923. John Murray. ss. 6-7. ISBN 978-1-84854-785-8. Erişim tarihi: 11 Haziran 2013.
- ^ Lindgren, Allana; Ross, Stephen (2015). The Modernist World. Routledge. s. 440. ISBN 978-1317696162. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2017.
- ^ Finkel, Caroline (2006). Osman’s Dream: the Story of the Ottoman Empire, Basic Books. 0-465-02396-7. pp. 489–490.
- ^ Rabb, Intisar A. (2009). "Ijtihād". John L. Esposito (Ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195305135.001.0001. ISBN 978-0195305135.
- ^ Ennaji, Moha (2005). Multilingualism, Cultural Identity, and Education in Morocco. Springer Science & Business Media. ss. 11-12. ISBN 978-0387239798. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.
- ^ Salafism 24 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Modernist Salafism from the 20th Century to the Present
- ^ Tore Kjeilen (18 Ocak 2006). "Salafism". I-cias.com. 31 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2016.
- ^ Salafism 11 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Tony Blair Faith Foundation
- ^ a b Mansoor Moaddel (16 Mayıs 2005). Islamic Modernism, Nationalism, and Fundamentalism: Episode and Discourse. University of Chicago Press. s. 2. ISBN 9780226533339.
- ^ a b c Encyclopedia of Islam and the Muslim World, Thomson Gale (2004)
- ^ Salafism, Modernist Salafism from the 20th Century to the Present 24 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. oxfordbibliographies.com
- ^ a b Atzori, Daniel (31 Ağustos 2012). "The rise of global Salafism". 13 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2015.
- ^ Ruthven, Malise (2006) [1984]. Islam in the World. Oxford University Press. s. 318. ISBN 9780195305036. Erişim tarihi: 23 Nisan 2015.
- ^ Moaddel, Mansoor (2005). Islamic Modernism, Nationalism, and Fundamentalism: Episode and Discourse. University of Chicago Press. s. 4. ISBN 978-0226533339.
- ^ Hanssen, Jens; Weiss, Max (2016). Arabic Thought beyond the Liberal Age: Towards an Intellectual History of the Nahda. Cambridge University Press. s. 299. ISBN 978-1107136335. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2017.
- ^ Wendell, C; P. Bearman; Th. Bianquis; C. E. Bosworth; E. van Donzel; W. P. Heinrichs (2011). "Luṭfīal-Sayyid, Aḥmad". Encyclopaedia of Islam, Second Edition. 9 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mayıs 2017.
- ^ Ghanayim, M. (1994). "Mahmud Amin al-Alim: Between Politics and Literary Criticism". Poetics Today. 15 (2). ss. 321-338. doi:10.2307/1773168. JSTOR 1773168.
- ^ Osman, Tarek (2013). Egypt on the Brink: From Nasser to the Muslim Brotherhood, Revised and Updated. Yale University Press. s. 42. ISBN 978-0300203707. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2017.
- ^ Hourani, Albert. 1962. Arabic Thought in the Liberal Age. p. 177.
- ^ "none". Nations & Nationalism. 13 (2). 2007. ss. 285-300.
- ^ "Cairo University Presidents". Cairo University. 25 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ocak 2013.
- ^ Hiro, Dilip (12 Nisan 2018). The Essential Middle East: A Comprehensive Guide. Carroll & Graf. ISBN 978-0786712694. Erişim tarihi: 12 Nisan 2018 – Google Books vasıtasıyla.
- ^ Kinzer, All the Shah's Men (2003) p. 135
- ^ Âbrâhâmiân, Ervand, A History of Modern Iran, Cambridge University Press, 2008, p. 115
- ^ Gasiorowski, Mark J. (August 1987). "The 1953 Coup D'etat in Iran" (PDF). International Journal of Middle East Studies. 19 (3). ss. 261-286. doi:10.1017/s0020743800056737. 29 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013.
- ^ a b John H. Lorentz (2010). "National Front". The A to Z of Iran. The A to Z Guide Series. 209. Scarecrow Press. s. 224. ISBN 978-1461731917.
- ^ Abrahamian, Ervand (2013). The Coup: 1953, the CIA, and the roots of modern U.S.-Iranian relations. New York: New Press, The. ss. 52-54. ISBN 978-1-59558-826-5.
- ^ Ritter, Daniel P. (2015). The Iron Cage of Liberalism: International Politics and Unarmed Revolutions in the Middle East and North Africa. Oxford University Press. s. 64. ISBN 978-0199658329.
- ^ Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money and Power (978-1439110126).
- ^ Archie Brown (2014). The Myth of the Strong Leader: Political Leadership in the Modern Age. Random House. s. 241. ISBN 978-1448156986. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2017.
- ^ Secor, Laura (2016). Children of Paradise: The Struggle for the Soul of Iran. Penguin. s. 11. ISBN 978-0698172487. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2017.
- ^ James Risen (16 Nisan 2000). "Secrets of History: The C.I.A. in Iran". The New York Times. 25 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2006.
- ^ Clandestine Service History: Overthrow of Premier Mossadeq of Iran, Mar. 1954: p, iii.
- ^ Ends of British Imperialism: The Scramble for Empire, Suez, and Decolonization. I.B.Tauris. 2007. ss. 775 of 1082. ISBN 9781845113476.
- ^ Bryne, Malcolm (18 Ağustos 2013). "CIA Admits It Was Behind Iran's Coup". Foreign Policy. 27 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2023.
- ^ The CIA's history of the 1953 coup in Iran is made up of the following documents: a historian's note, a summary introduction, a lengthy narrative account written by Dr. Donald N. Wilber, and, as appendices, five planning documents he attached. Published 18 June 2000 by The New York Times. https://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html 25 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Davidson, Lawrence (2013). Islamic Fundamentalism: An Introduction, 3rd Edition: An Introduction, Third Edition. ABC-CLIO. s. 33. ISBN 978-1440829444. Erişim tarihi: 9 Mayıs 2017.
- ^ Kinzer, Stephen. All the Shah's Men. Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc., 2008, p. 3
- ^ Abrahamian, Ervand (1989). Radical Islam: the Iranian Mojahedin. I.B. Tauris. p. 47. 978-1-85043-077-3
- ^ a b Kazemzadeh, Masoud (2008). "Opposition Groups". Iran Today: An Encyclopedia of Life in the Islamic Republic. 1. Greenwood Press. ss. 363-364. ISBN 978-0313341632.
- ^ Houchang E. Chehabi (1990). Iranian Politics and Religious Modernism: The Liberation Movement of Iran Under the Shah and Khomeini. I.B.Tauris. s. 128. ISBN 978-1850431985.
- ^ Van den Berghe, p. 56.
- ^ Hodge, p. 346.
- ^ Steinberg, pp. 1–2.
- ^ 2009 "Manifesto" 1 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Indian National Congress. Retrieved 21 February 2010.
- ^ Routledge et al., p. 111.
