İçeriğe atla

Adigece

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Adigece (ady) sürümü
Adigece
Адыгабзэ (Adığabze)
Telaffuzaːdəɣabza
BölgeKafkasya, Anadolu, Orta Doğu
EtnisiteÇerkesler
Dönem2010[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiKiril alfabesi (1938-günümüz)
Latin alfabesi (1927-1938)
Arap alfabesi (y. 19.yy-1927)
Resmî durumu
Resmî dilAdige Cumhuriyeti Adige Cumhuriyeti
Tarihi:
 Çerkesya
Memlûk Devleti (1382-1517)
Tanınmış azınlık dili Ürdün
 Suriye
 İsrail
Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi
DenetleyenAdigey Cumhuriyeti
Dil kodları
ISO 639-2ady
ISO 639-3ady

Adigece (Adigece: Адыгабзэ, Adığabze), Adığece veya Batı Çerkesçesi[2][3] (КӀах Адыгабзэ, K'ax Adığabze), Kuzeybatı Kafkas dilleri ailesinin Çerkes dilleri kolunda yer alan bir dildir. Aynı koldaki Kabardeyce ile karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kuzey Kafkasya’da yer alan eski Batı Çerkesya topraklarını kapsayan Adige Cumhuriyeti ile Krasnodar Krayı bölgelerinde ve Çerkes Sürgün ve Soykırımı ile Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına zorla sürülen ve bugün Türkiye ve Ürdün gibi ülkelerde yaşayan Çerkesler tarafından konuşulur. Kiril alfabesiyle yazılan dil, geçmişte Arap ve Latin alfabeleriyle de yazılmıştır.[4]

II. Dünya Savaşı öncesi Şapsığ Ulusal Rayonunda kullanılan Şapsığ lehçesi savaş sonrası yazı dili olmaktan çıkarılsa da diaspora Çerkeslerinin çoğu tarafından konuşma dili olarak kullanılmaktadır.

Evliya Çelebi 1660’lı yıllarda gezip gördüğü Çerkes topraklarında konuşulan Batı Çerkesçesini "147 lisanı cevher saçan kalemimle yazmışım, ama bu Çerkes dili gibi saksağan kuşu sesli dili yazamadım". diyerek açıklamıştır.[5][6]

Ortografi

А а
[aː]
Б б
[b]
В в
[v]
Г г
[ɡ/ɣ]
Гу гу
[ɡʷ]
Гъ гъ
[ʁ]
Гъу гъу
[ʁʷ]
Д д
[d]
Дж дж
[d͡ʒ]
Дз дз
[d͡z]
Дзу дзу
[d͡zʷ]
Е е
[ja/aj/e]
Ё ё
[jo]
Ж ж
[ʒ]
Жъ жъ
[ʐ]
Жъу жъу
[ʒʷ]
Жь жь
[ʑ]
З з
[z]
И и
[jə/i]
Й й
[j]
К к
[k]
Ку ку
[kʷ]
Къ къ
[q]
Къу къу
[qʷ]
КI кI
[t͡ʃʼ/kʼ]
КIу кIу
[kʷ']
Л л
[l]
Лъ лъ
[ɬ]
ЛI лI
[ɬʼ]
М м
[m]
Н н
[n]
О о
[o]
П п
[p]
ПI пI
[pʼ]
ПIу пIу
[pʷʼ]
Р р
[r]
С с
[s]
Т т
[t]
ТI тI
[t']
ТIу тIу
[tʷ']
У у
[w/u]
Ф ф
[f]
Х х
[x]
Ху ху
[xʷ]
Хъ хъ
[χ]
Хъу хъу
[χʷ]
Хь хь
[ħ]
Ц ц
[t͡s]
Цу цу
[t͡sʷ]
ЦI цI
[t͡sʼ]
Ч ч
[t͡ʃ]
ЧI чI
[t͡ʃʼ]
Чъ чъ
[t͡ʂ]
Ш ш
[ʃ]
Шъ шъ
[ʂ]
Шъу шъу
[ʃʷ]
ШI ШI
[ʃʼ]
ШIу шIу
[ʃʷʼ]
Щ щ
[ɕ]
Ъ ъ
[ˠ]
Ы ы
[ə]
Ь ь
[ʲ]
Э э
[a]
Ю ю
[ju]
Я я
[jaː]
I
[ʔ]

[ʔʷ]

Diyalekt

Гь гь
[ɡʲ]
Кь кь
[kʲ]
Кхъ кхъ
[qχ]
Кхъу кхъу
[qχʷ]
СӀ сӀ
[s']
ФӀ фӀ
[f']
Чу чу
[t͡ʃʷ]
ЩӀ щӀ
[ɕ']

Dilbilgisi

Sesbilim

ÇiftdudaksılDişyuvasıl ArtdişyuvasılDişyuvasıl-
damaksıl
Üstdilsil Artdamaksıl Küçükdilsil Yutaksıl Gırtlaksıl
-dud.-dud.yan.-dud.-dud.-dud.-dud.
Genizsil [m][n]
Patlamalı ötümsüz[p][t][k]1[kʷ][q][qʷ][ʔ][ʔʷ]
ötümlü[b][d][ɡ]1[ɡʷ]
dışgırtlaksıl[pʼ][pʷʼ][tʼ][tʷʼ][kʼ][kʷʼ]
Patlamalı sürtünmeli ötümsüz[t͡s][t͡sʷ][t͡ʃ][t͡ʂ]
ötümlü[d͡z][d͡zʷ][d͡ʒ]
dışgırtlaksıl[t͡sʼ][t͡ʃʼ][t͡ʂʼ]
Sürtünmeli ötümsüz[f][s][ɬ][ʃ][ʃʷ][ɕ][ʂ][x][χ][χʷ][ħ]
ötümlü[v]1[z][ɮ][ʒ][ʒʷ][ʑ][ʐ][ɣ][ʁ][ʁʷ]
dışgırtlaksıl[ɬʼ][ʃʼ][ʃʷʼ]
Sürtünmesiz [j][w]
Titrek [r]
  1. Yalnızca ödünçleme sözcüklerde görülen ünsüzler
  2. Not: Batı Çerkesçesindeki lehçelerde görülen birçok ünsüz bulunmaktadır ve sesbirimciklerin sayısı oldukça fazladır.

Geniş ünsüz envanterine zıt bir biçimde Batı Çerkesçesinde yalnızca üç sesbirimsel ünlü bulunur.

Orta
Yarı kapalı [ə]
Yarı açık [a]
Açık [aː]

Lehçeleri

Başlıca lehçeleri, Şapsığca (Шапсыгъбзэ), Bjeduğca (Бжъэдыгъубзэ), Abzehçe (Абдзахыбзэ), Ç'emguyca (КIэмгуйыбзэ), yok olma tehlikesindeki Hatukayca (Хьатыкъуайыбзэ) ve günümüzde yok olan Hakuçça (ХьакIуцубзэ) Natuhayca (Нэтыхъуаджыбзэ), Mahoşca (Мэхъошыбзэ), Yecerıkuayca (Еджэрыкъуайыбзэ) ve Mamhığca (Мамхыгъыбзэ).[7]

Bu lehçelerden Şapsığ ve Hak'uç Krasnodar krayındaki Soçi (Adigece:Шъачэ/Saçe) metropolitan alanı ile Tuapse rayonunda (ya da Karadeniz kıyısı Şapsığyası'nda); Abz'ex, Şapsığ, Bjeduğ ve K'emguy ise Adıgey Cumhuriyeti'nde, bu son beş lehçe ile birlikte diğer lehçelerin tamamı ise Diaspora ülkelerinde (Türkiye, Irak, Suriye, Ürdün, Lübnan, İsrail, Libya, Tunus, Kıbrıs, Bulgaristan ve Sırbistan-Kosova, AB, İsviçre, ABD, Kanada ve Avustralya, vb) konuşulmaktadır.

Adigece 1864'te Türkiye'ye yapılan göçten (deportasyon) önce 2.000.000 dolayında bir nüfus tarafından konuşuluyordu (1). Adigece, Diaspora'daki Çerkeslerin büyük çoğunluğu tarafından, başta Türkiye olmak üzere hâlen konuşulmaktadır. Edebiyat dili, önceleri Şapsığ lehçesi idi. Ancak Adıgey Cumhuriyeti'nde Şapsığ nüfusunun az olması (dört Şapsığ ve bir Natuhay köyü) nedeniyle K'emguy (КIэмгуй) esası benimsenmiş, 23 Eylül 1924'te kurulan Krasnodar krayına bağlı Şapsığ Ulusal Rayonu'nun 24 Mayıs 1945'te kaldırılması üzerine de, Şapsığcanın bir yazı dili olması durumu da sona ermiştir.

Adigece bugün RF'ye bağlı Adıgey Cumhuriyeti'nde resmî dildir. Adigece Krasnodar krayı ile İsrail'in (4.100 Adige) Adige okullarının bazı sınıflarında ve Türkiye'nin orta öğrenim sınıflarında [8] seçmeli bir ders olarak ilgili devletlerce okutulmaktadır. Adigece dersler cumhuriyetlerde, sınıfına göre değişmek üzere 1-10. sınıflarda iki ilâ dört ders saati tutarında, Krasnodar Kray'da ise 1-10. sınıflarda bir ilâ iki ders saati tutarında ve Türkiye okullarında İngilizce derslerinin Türkçe yardımıyla işlenmesi gibi, oralarda da Rusça yardımıyla okutulmaktadır, ancak Kabardeyce konuşulan Kabardino-Balkarya'nda Kabardeyce anadiline dönüş programı (bu arada Karaçay-Balkarca eğitim programı da) başlatılmıştır. Ancak Adigey'de bu tür bir anadiline dönüş programı, aydınlar tarafından istenmekle birlikte, yönetimce henüz benimsenmiş değildir. Ürdün'de de bir özel okulda, Adigece seçmeli bir ders olarak öğretilmektedir. Türkiye'de de yasak dil kapsamından çıkartıldıktan sonra, Çerkesçenin (Adigece), devlet denetiminde ve özel kurslar niteliğinde öğretilmesine, görünüşte bir yasal olanak sağlanmıştır (2004). 2002'de RF'deki toplam Adige sayısı, Şapsığlar dışında, 131.769 idi. 1864 öncesinde 700 bin olarak tahmin edilen Şapsığ nüfusu (2) ise, Kafkasya'da iyice azalmıştır (tahminen 12 bin; Adıgey Cumhuriyeti'ndeki Adige sayılan Şapsığlarla birlikte 20 bin dolayında). Türkiye'deki Adige asıllı insan sayısı, en çok Şapsığ, ardından Abadzeh, daha azı da Kabartay ve diğerleri olmak üzere 2.200.000'in üzerinde olduğu tahmin edilmektedir (3). Ancak Türkiye'de konuşulan Abadzeh lehçesi ve öbür lehçeler büyük oranda Şapsığ lehçesi tarafından asimile edilmiş (yutulmuş) durumdadır. Bunda Şapsığ lehçesinin Osmanlı Devleti döneminde bir ibadet dili olarak seçilmiş olmasının ve Adigece mevlidin Şapsığ lehçesinde olmasının belirleyiciliği olmuştur.

Adigecenin doğu kolu olan Kabardeyce (Qeberdeyıbze ya da Adığebze) ise, Kafkasya'da Adige nüfus çoğunluğunun konuştuğu dil olup, RF'ye bağlı Kabardino-Balkarya (üç resmî dilli) ve Karaçay-Çerkesya (beş resmî dilli) cumhuriyetlerindeki resmî dillerdendir. 2002'de RF'deki "asıl Kabardeyce" (519.958) ve Kabardeyce dilli "Çerkes" (60.517) sayısı, Adigey'dekiler dışında, toplam 580.475 idi. Ayrıca RF'deki Abazalar da (2002'de 37.942), Kabardeyceyi de konuşmaktadırlar. Türkiye'de "Geleneksel olarak konuşulan dil ve lehçelerde yayın" çerçevesinde ve "Çerkesçe" adı altında, haftada bir gün (Perşembe günü) Kabardeyce radyo (45 dakika, Radyo 1, saat 6:30) ve televizyon yayını (TRT-3; 30 dakika, sabah saat 07:30) verilmektedir. TRT'de değişimli olarak, bir hafta Adigece, bir hafta da Kabardeyce yayın yapılması planlanmış ise de, uygulanmamıştır.

Ancak, birçok Adigece İnternet radyo-TV yayını vardır, bu kapsamda, İsrail'in Kfar-Kama beledsinde bulunan "Nafna" İnternet radyosu günde 24 saat Adigecenin Şapsığ (ya da Hak'uç) lehçesinde yayın yapmaktadır (Hak'uç lehçesi birçok yerde, birçok Adigece lehçesi ile birlikte, yerini daha baskın bir lehçe olan Şapsığ lehçesine bırakmıştır, Şapsığca, örneğin Sakarya ve Düzce gibi yerlerde ve Kabardeyce de Kayseri ve Sivas gibi yörelerde, diğer lehçeleri özümlemiş ya da etki altına almıştır). Diaspora'da daha başka, yeni yeni kurulan Adigece radyo ve TV İnternet yayınları da vardır.

RF içindeki Adigelerin toplam sayısı, Şapsığlar dışında, 2002'de 712.244 idi. 1999'da RF yönetimince bir etnik topluluk olarak tanınmış olan Şapsığların sayısı, Krasnodar krayı verilerine göre 3.231'den başlatılıyorsa da pek inandırıcı değildir. Çünkü, şimdiki Kıyıboyu Şapsığ yöresinin (Soçi metropoliten alanı ve Tuapse rayonu) yarı Şapsığ nüfusunu içeren, eski Şapsığ Ulusal Rayonu'nda bile, Eylül 1942'de, yine Rus kaynaklarına göre 4.000 Şapsığ nüfus bulunuyordu (T. V. Polovinkina, Çerkesya Gönül Yaram, Ankara, 2007, s. 308). Tuapse rayonundaki Şapsığlarla birlikte sayı 8.000 dolayındaydı. Kıyıboyu Şapsığya yöresi (ХыIушъо Шапсыгъэ) Şapsığ nüfusunun, 60 yıl boyunca hiç artmayarak, üstelik 8.000'den, 2002'de 3.000'e düşmüş olması olayı, düşündürücü olması gerekecek bir durumdur. Şapsığ kaynaklarına göre ise sayı, en az 12.000'dir (4).

Adigeceye en yakın dil, Çerkes dillerinin doğu kolu olan Kabardeyce ve daha sonra, şimdi ölü dil olan Ubıhçadır (5). Ubıh dilinden sonra, Abhaz dilinin yaşayan edebiyat dilleri olan "Abazaca" (Karaçay-Çerkesya'da resmî dil) ve "Abhazca" da (Abhazya'da resmî dil) Adigeceye en yakın sayılan dillerdir.

Adigece, 1927 yılına değin Arap alfabesini, 1927-37 arası Latin harflerini kullanmış, 1937'den beri de Kiril (Rus) alfabesini kullanmaktadır. Kabardeyce ise 1924'e değin Arap, ardından 1936'ya değin Latin alfabesini kullanmış, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır (6). Adigece, yazılı yaşama geçişten önce ondalık sayı sistemi yerine yirmilik bir sistemden yararlanmakta idi.

Adigece yazı dilinden örnekler

Öz Çerkesçe kelimeler

AdigeceRomanizasyonTürkçe
Сэ Se Ben
Пшъашъэ Pş̂âş̂e Kız
ТIыс T'ıs Otur
Тэдж Tec Kalk
Тэу ущыт? Tew wuşıt? Nasılsın?
СышIу Sış'ü İyiyim
Шы Ṩı At
Щы Şı Üç
Жъуагъо Ĵüağo Yıldız
Тыгъэ Tığe Güneş
Мазэ Mâze Ay
Цуакъэ Çüâqe Ayakkabı
Шъукъеблагъ Ş̂üqéblağ Hoş geldiniz
Лъэхъуамбэ Ĺeĥuambe Ayak parmağı
Хьамлыу Hamlıw Solcucan
КIэнкIэ Ḉenḉe Yumurta
ХьампIырашъу Hamp'ıraş̂ü Kelebek
МэшIоку Meş'ouk Tren
ПхъэтIэкIу Pĥet'ek'u Sandalye
ТхьалъыкIо Thâĺık'o Peygamber
Къамзэгу Qamzeug Karınca
Псычэт Psıçet Ördek

Diğer dillerden geçmiş kelimeler

AdigeceRomanizasyonTürkçe
Республик Réspublik Cumhuriyet
Компутер Kwomputér Bilgisayar
математикэ Mâtématike Matematik
Спорт Spwort Spor
быракъ Bıraq Bayrak
КъартIоф Qart'of Patates
Томат Tomat Domates
Орэндж Worenc Portakal
Нэмаз Nemaz Namaz
Къалэ Qâle Şehir
Дунай Dunay Dünya

Kaynakça

  1. ^ "A language of Russian Federation". 14 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Aralık 2013. 
  2. ^ Konuk, Mezane (Mayıs 2023). "Applicative Constructions in Abzakh – a West Circassian Dialect". Journal of Caucasian Studies. 7 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
  3. ^ Ayla Appleblaum & Matthew Gordon (2013). "A comparative phonetic study of the Circassian languages" (PDF). Berkeley Linguistics Society. 23 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Haziran 2023. 
  4. ^ Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Alfabeleri 11 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9786056569104
  5. ^ Oral, Mustafa (2008). Sultan II. Abdülhamit döneminde b,r "Çerkes Tarihi" yazılması girişimi 30 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  6. ^ Çelebi, Evliya. Seyahatname. ISBN 9786055272180. 
  7. ^ Aydın, Şamil Emre (2015), Çerkes Diyalektleri 27 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 9786056569111
  8. ^ "2013-2014 Eğitim Öğretim Yılı Elektronik Ortamda Hizmete Sunulan İlk ve Orta Öğretim Ders Kitapları". MEB. 17 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2015. 
  1. Adigece Fiiler Kitabı, Ber Hikmet. Ankara, Kafder
  2. Bir çalışmaya göre Çerkes ya da Adığe sayısı, Türkiye nüfusunun % 2,14 kadarıdır: Prof. Dr. Mehmet Şahingöz, Ethnologue Data from:Language of the World, USA; Nartajans.net, Türkiye'de Etnik Dağılımlar.
  3. Doç. Dr. Fethi Güngör, Geçmişten Günümüze Kafkasların Trajedisi, İstanbul, 2006, s. 17.
  4. İslam Ansiklopedisi, Çerkesler, Mirza Bala.
  5. Kafkasya Üzerine Beş Konferans, Adıge Dili, İstanbul, 1977; Adığe (Çerkes) Edebiyatı, Kafkasya KD, sayı 39-42, Ankara, 1973.
  6. Nart dergisi, sayı 8, Ankara, 1998, s. 13; Jineps, Şubat 2007.
  7. Prof. Dr. H. M. İbrahimbeyli, Bayram Jübilesi mi Yoksa Halkımızın Trajedisi mi?, Kuzey Kafkasya KD, sayı 83-84, İstanbul, 1991, s. 55; Jineps, Haziran, Kasım 2006 sayıları.

Dış bağlantılar

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Adigece (ady) sürümü

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Çerkesler</span> Kafkas halkı

Çerkesler ya da Adigeler, Kuzey Kafkasya'da, tarihi Çerkesya'nın yerli halkı olan etnik grup. Rus İmparatorluğu tarafından işlenen Çerkes Soykırımı'nın sonucunda Çerkeslerin çoğu öldürülmüş, kalanlar ise Osmanlı topraklarına sürülmüştür. Çerkesler Çerkesçe konuşur ve neredeyse tamamı Sünni Müslümandır. Çerkesya eski zamanlardan beri istilalara maruz kalmıştır; izole edilmiş arazisi, bitmeyen savaşlarla birlikte Çerkes ulusal kimliğini büyük ölçüde etkilemiştir. Çerkes bayrağı Çerkeslerin millî bayrağıdır ve yeşil zemin üzerinde dokuzu yay, üçü yatay şekilde on iki altunî yıldız ve üç çapraz oktan oluşur.

<span class="mw-page-title-main">Kabardeyce</span> Türkiye, Ürdün, İsrail ve Rusyada konuşulan bir Kuzeybatı Kafkas dili

Kabardeyce, Kabardey Çerkesçesi veya Doğu Çerkesçesi, çoğunluğu Kabartay-Balkarya'da yaşayan Kabardeylerin ve Besleneylerin konuştuğu Çerkes dilleri grubundan bir dildir. Adigece ile karşılıklı anlaşılabilirlik düzeyi yüksektir. Kabardeyce, Rusya'ya bağlı Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmî diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya'daki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. Kabardeyceyi 1 milyon civarında insanın konuştuğu tahmin edilmektedir. Kabardeyce 1924 öncesinde Arap alfabesini, 1924-1936 arası Latin alfabesini kullanmıştır. 1936'dan beri Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kaberdeyce, diğer tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi karışık bir dilbilgisi sistemine sahiptir. Kabardeycenin dört ana lehçesi vardır.

<span class="mw-page-title-main">Kabardino-Balkarya</span> Rusya Federasyonundaki özerk cumhuriyet

Kabardino-Balkarya Cumhuriyeti ya da Kabardino-Balkarya, Rusya'nın 8 bölgesinden (okrug), 7 bölgeyi (region) içeren Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi'nde (okrug), "etnik adlar taşıyan" çokuluslu cumhuriyetlerinden biridir.

<span class="mw-page-title-main">Adige Cumhuriyeti</span> Rusyaya bağlı özerk cumhuriyet

Adige Cumhuriyeti (AC), Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu üyesi bir cumhuriyet. Kafkas Dağlarının kuzeyinde, Krasnodar Kray sınırları içinde yer alır. Cumhuriyetin yazıçeviri olarak adı Respublika Adıgeya olup Adigeya olarak da bilinir. Adige Cumhuriyeti adını, günümüzde nüfusun daha azı durumunda olan Batı Çerkeslerinden alır. Başkenti Maykop'tur. Yüzölçümü 7.600 km², nüfusu 440327 (2010). Nüfus yoğunluğu 58.8'dir. Adige Devlet Üniversitesi cumhuriyetin üniversitesidir.

<span class="mw-page-title-main">Şapsığlar</span> Çerkes boyu

Şapsığlar, Kuzey Kafkasya'nın yerli halklarından olan Batı Çerkeslerine mensup topluluklardan biridir. Tarihi Şapsığya bölgesinde yaşıyorlardı. Bugün çoğunluğu, Krasnodar Krayı Tuapse rayonu ve Soçi'nin Lazarevsk rayonunda ve Rusya'ya bağlı Adıgey Cumhuriyeti’nde yaşar. Dilleri olan Şapsığca 1945 yılına kadar yazı ve edebiyat dili olmuştur. Eskiden onlardan ayrı olan Hakuçlar günümüzde resmî olarak Şapsığlardan kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Krasnodar Krayı</span> Rusyada bir idarî bölge

Krasnodar Krayı, tarihi Çerkes topraklarının %60'lık kuzeybatı kısmını kapsar. Krasnodarskiy kray), Kuzey Kafkasya'da, Rusya (RF) ve Güney okrugu içerisinde federal bir yönetim birimi. Kuzeyde Rostov Oblastı, doğusunda Stavropol Kray ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, güneyinde Kafkas Dağları ve Gürcistan'dan tek yanlı ayrılıp bağımsızlık kararı alan Abhazya Cumhuriyeti ile çevrilidir. Batısında Azak Denizi, Kerç Boğazı ve Karadeniz bulunur. Ayrıca Kray topraklarının güney orta bölümünde, bir iç cep biçiminde, RF üyesi Adıgey Cumhuriyeti yer alır.

Şapsığ Ulusal Rayonu, Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'nde Krasnodar Krayı'na bağlı olarak 1924-1945 yılları arasında varlığını sürdürmüş olan etnik-bölgesel bir yönetim birimi.

<span class="mw-page-title-main">Abazaca</span>

Abazaca, Kuzeybatı Kafkas dillerinden biridir. Abazaların konuştuğu bu dil, Abhazca ile yakın akrabadır. Bugün, Kuzey Kafkasya'da 40.000 kişi tarafından konuşulur. Abazaların önemli bölümü (%75) 1864 göçüyle Osmanlı topraklarına sürülmüşlerdir. Büyük sürgünden sonra anayurtlarında (Karaçay-Çerkesya) kalan 10.000 kişi bugün tekrar 40.000 nüfusa ulaşmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kuzey Kafkasya</span>

Kuzey Kafkasya, Avrupa kıtasında olup Asya ile sınırı olan bir bölgedir. Bölgenin tamamı, Rusya sınırları içindedir.

Şahe(Çerkesçe:Şekh/Шэх veya Şakhe/Шахе;Rusça:Şakhe/Шахе), Rusya Federasyonu'na (RF) bağlı Krasnodar Kray'da, doğudaki Çuguş (Adigece:Ç'ığuş'/Ч1ыгъушъ) dağ kompleksi batısındaki Neğoy Dağından doğup derin vadiler oluşturmuş halde Karadeniz'e dökülen hızlı akışlı küçük bir ırmak.

<span class="mw-page-title-main">Kabardeyler</span> Çerkes boyu

Kabardeyler veya Kabartaylar, Kuzey Kafkasya'nın yerlisi olan Çerkesleri oluşturan 12 boydan biridir. Rusya içindeki özerk Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti'ne adını veren halklardan biridir. Nüfuslarının bir kısmı başta Kabartay-Balkar Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kafkasya ve Rusya Federasyonu içinde olmakla birlikte, büyük bir kısmı 19. yüzyıl sonunda yaşanan soykırım ve sonrasındaki Büyük Çerkes Sürgünü ile birlikte diyasporada yaşamaktadır. Türkiye, Mısır, Suriye ve Ürdün gibi Orta Doğu ülkeleri diyaspora Kabardeylerinin yoğunluk kazandığı yerler olmakla birlikte Avrupa ve Kuzey Amerika'da da önemli sayıda Kabardey nüfusu bulunmaktadır.

Kuban Oblastı, 1856 yılında kurulan Rus İmparatorluğu oblastı.

<span class="mw-page-title-main">Çerkes dilleri</span> Kuzeybatı Kafkas dil ailesinin alt bölümü

Çerkes dilleri, Kuzey Kafkasya’da, Rusya'ya bağlı Adigey, Karaçay-Çerkesya ve Kabartay-Balkarya cumhuriyetleri ile Krasnodar Krayı'nda yerli Çerkeslerin ve bugün Türkiye, Ürdün, Suriye ve İsrail gibi ülkelerde yaşayan diaspora Çerkeslerinin dili ya da lehçeleri birliğidir. Batı (ady) ve Doğu (kbd) olmak üzere her biri resmî olarak dil kabul edilen iki formu bulunur. En yakın akrabası 1992 yılında soyu tükenen Ubıhça [uby], en uzak akrabaları ise Abazaca [abq] ile Abhazca [abk] olup hepsi de Kuzeybatı Kafkas dilleri adıyla bir grupta toplanır. 17. yüzyılda Evliya Çelebi tarafından Çerkesçenin ilk kaydı yapılmıştır. Çerkesçe eklemeli dillerden olup ergatif yapı görülür.

Şapsığ lehçesi, Adığecenin Şapsığlar (шапсыгъхэр) tarafından konuşulan lehçesidir. Adigey’deki küçük bir grup dışında bugün Krasnodar Krayı’nın Tuapse ve Lazarevsk ilçelerine bağlı köylerde yaşayan Şapsığların dil değişkesi, 1924-1945 yıllarında feshedilene kadar Şapsığ Ulusal Rayonu'nda yazı ve edebiyat dili olsa da, Adigey Cumhuriyetinin dışında kaldıklarından günümüzde anadillerinde eğitim ve yayın hakkından yararlanamamaktadırlar. Şapsığca Çerkeslerin ibadet dilidir ve 1906'da İstanbul'da yayımlanan Adıgece Mevlid Şapsığ lehçesiyle kaleme alınmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Besleneyler</span> Çerkes boyu

Besleneyler ya da Besneyler, Besniyler Besniler, Rusya ve Türkiye'de yaşayan Doğu Çerkesleri kolundan Çerkes boyu. En yakın akrabaları yıllar önce onlardan ayrıldıkları Kabardeyler olup, onlar gibi Besleneylerde de pşı (bey) sınıfı bulunmaktaydı. Konoko sülalesi Besleneylerdeki tek pşı sülalesidir. Besleneyler, Büyük Laba nehrinin sağ kıyısında ve Urup nehrine dökülen küçük ve büyük Tegem nehri çevresinde otururlardı. Dilleri Doğu Çerkesçesinin Merkezî Çerkesçe olarak da bilinen Besleneyce ağzı olsa da edebî dil olarak Kabardeylerin ağzı esas alınarak oluşturulan Kabardeyceyi kullanırlar. Günümüzde Rusya'da Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde yaşarlar.

Besleney lehçesi, Rusya Federasyonu'nda Karaçay-Çerkesya'daki iki köy ile Krasnodar Krayındaki iki köyde ve Türkiye'de yaşayan Besleneyler tarafından konuşulan bir Kabardeyce lehçesidir.

<span class="mw-page-title-main">Doğu Çerkesleri</span>

Doğu Çerkesleri ya da Doğu Adığeleri, Çerkeslerin doğu kolu olup Doğu Çerkesçesini konuşan ve Rusya'ya bağlı Karaçay-Çerkesya ile Kabartay-Balkarya Cumhuriyetlerinde yaşayan ve Çerkes Sürgünü'nde Çarlık Rusyası döneminde Kafkasya'dan Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sürülüp tehcir ettirilen ve bugün Türkiye'de diasporayı (хэхэс) oluşturan Kuzey Kafkas halkı. Günümüzde Kafkasya'daki Çerkeslerin çoğu Doğu Çerkesleri azı Batı Çerkesleri iken, diasporada bunun tam tersidir. Kafkasya'da Kuzey Osetya’nın Mozdok bölgesinde yaşayan 3 bin kişilik bir Hristiyan Kabardey topluluk dışında Çerkeslerin tamamı Sünni Hanefi Müslümandır.

Adigeler veya Batı Çerkesleri, anayurdu Kuzey Kafkasya olan bir Çerkes halkıdır. Abzah, Şapsığ, Bjeduğ, Çemguy ve Hatukay alt grupları Adigeleri oluşturur.

Adige aşağıdaki anlamlara gelebilir:

<span class="mw-page-title-main">Çerkes edebiyatı</span>

Çerkes edebiyatı, Çerkes dillerinde yaratılmış sözlü veya yazılı eserlerdir.