İçeriğe atla

Actinidia

Actinidia
Actinidia kolomikta
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem:Plantae
Şube:Tracheophyta
Sınıf:Magnoliopsida
Takım:Ericales
Familya:Actinidiaceae
Cins:Actinidia
Lindl., Intr. Nat. Syst. Bot., ed. 2: 439 (1836).
Türler
metne bakınız.

Actinidia,[1] çeşitli asmamsı bitki türlerini içinde barındıran bir bitki cinsidir. 6 metreye uzanan küçük ağaççık şeklindeki bodur bitkiler yanında 30 metreyi bulan asma ve sarmaşık türlerini bünyesinde bulundurur. Asya'da Sibirya, Japonya, Çin gibi uzak doğu ülkelerinde özellikle bu cinsin anavatanıdır.[1]

Beyaz 5 yapraklı çiçekler yanında uzun basit yapraklara sahiptir. Bununla birlikte cinsin çoğu türünde dişilik ve erkeklik organları ayrı bitkilerde bulunur ancak bazı bitki türleri de Actinidia arguta gibi kendine verimli olup, hermafrodittir. Pek çok tohum içeren ancak yenilebilir meyvelere sahiptir. Bu cinsin en çok kivi adıyla bilinen Actinidia deliciosa ile Sibirya Kivisi olarak bilinen Actinidia arguta ve bu cins içinde ne dayanıklılardan biri olarak kabul edilen ve daha çok peyzajlarda kullanılan Actinidia kolomikta bilinir.[1]

Türler

Actinidia cinsinin yaklaşık 50-60 arası sayı verilebilecek türleri bulunur, başlıcaları:

  • Actinidia arguta
  • Actinidia arisanensis
  • Actinidia callosa
  • Actinidia carnosifolia
  • Actinidia chengkouensis
  • Actinidia chinensis
  • Actinidia chrysantha
  • Actinidia cinerascens
  • Actinidia cordifolia
  • Actinidia coriacea
  • Actinidia cylindrica
  • Actinidia deliciosa
  • Actinidia eriantha
  • Actinidia farinosa
  • Actinidia fasciculoides
  • Actinidia fortunatii
  • Actinidia fulvicoma
  • Actinidia glauco-callosa
  • Actinidia glaucophylla
  • Actinidia globosa
  • Actinidia gracilis
  • Actinidia grandiflora
  • Actinidia hemsleyana
  • Actinidia henryi
  • Actinidia holotricha
  • Actinidia indochinensis
  • Actinidia kolomikta
  • Actinidia laevissima
  • Actinidia lanceolata
  • Actinidia latifolia
  • Actinidia leptophylla
  • Actinidia liangguangensis
  • Actinidia macrosperma
  • Actinidia maloides
  • Actinidia melanandra
  • Actinidia melliana
  • Actinidia obovata
  • Actinidia pilosula
  • Actinidia polygama
  • Actinidia purpurea
  • Actinidia rubricaulis
  • Actinidia rubus
  • Actinidia rudis
  • Actinidia rufa
  • Actinidia rufotricha
  • Actinidia sabiaefolia
  • Actinidia sorbifolia
  • Actinidia stellato-pilosa
  • Actinidia styracifolia
  • Actinidia suberifolia
  • Actinidia tetramera
  • Actinidia trichogyna
  • Actinidia ulmifolia
  • Actinidia umbelloides
  • Actinidia valvata
  • Actinidia vitifolia

Kullanım alanları

Actinidia deliciosa ve kültürleri ile Actinidia arguta meyveleri için yetiştirilir. A. kolomikta gibi türler bahçecilikte kullanılır.

Actinidia arguta 10-15 gramlık küçük ve yenilebilir yeşil meyvelere sahiptir ve A. deliciosa cinsinden daha dayanıklıdır.

Japonya'da Actinidia polygama kedi nanesi gibi kedileri etkilemektedir. Şöyle bir söze konu olmuştur; 猫にまたたび、女郎に小判 (neko ni matatabi, jorō ni koban, "Kediye gümüş asma, kadına para"), anlamı da istediklerini vererek insanları iyi ruh haline sokmadır.

Actinidia kolomikta bu cinsin en dayanıklı türüdür, -40 derece soğuğa bile dayanmakta, alışılmadık şekilde ayırt edilebilir beyaz yeşil karışımı yaprakları vardır. En fazla 8 gram ağırlığında meyvelere sahiptir.[1]

Kaynakça

  1. ^ a b c d Sunset Western Garden Book, 1995:606–607

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Dut</span> bitki cinsi

Dut olarak yaygın olarak bilinen Moraceae familyasındaki çiçekli bitki'lerin bir cinsi olan Morus çeşitli yaprak döken ağaç türlerinden oluşur ve dünyanın birçok ılıman bölgesinde yabani olarak yetişir ve ekimi yapılır.

<span class="mw-page-title-main">Narenciye</span>

Narenciye ya da turunçgiller, turunç, portakal, mandalina, greyfurt ve limon gibi ekonomik değeri yüksek olan Citrus cinsi meyve ağacı türlerini de içine alan bir bitki topluluğudur.

<span class="mw-page-title-main">İncir</span>

İncir, dut familyası'ndaki küçük ağaç türleri olan Ficus caricanın yenilebilir meyvesidir. İncir, Akdeniz ve batı Asya'ya kadar yerlisi ağacı olup eski zamanlardan beri yetiştirilir. Şimdi hem meyvesi hem de süs bitkisi olarak dünya çapında yaygın olarak yetiştirilir. Ficus carica 800'den fazla tropikal ve subtropikal bitki içeren Ficus cinsinin tip türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Kivi (bitki)</span> Meyve

Kivi, asma benzeri odunsu bir tırmanıcı bitki türü olan Actinidia deliciosa'dan ve A. deliciosa ile diğer Actinidia türleri arası melezlerden elde edilen kültivar grubundaki bitkiler ile bu bitkilere ait yenilebilir meyvelerin ortak adıdır. Kivinin ifade ettiği kültivar grubu ve bu grup içinde yer alan ticari açıdan en önemli kültivarların tam adları şöyledir:

  • Kültivar: Actinidia deliciosa 'Hayward'
  • Kültivar: Actinidia deliciosa 'Chico'
  • Kültivar: Actinidia deliciosa 'Saanichton 12'
<span class="mw-page-title-main">Passiflora incarnata</span>

Passiflora incarnata, çarkıfelekgiller (Passifloraceae) familyasından çarkıfelek cinsinin en kuzeyde yetişen türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Passiflora caerulea</span>

Passiflora caerulea, çarkıfelekgiller (Passifloraceae) familyasından çarkıfelek cinsinin Güney Amerika'da yetişen türüdür.

<i>Passiflora actinia</i>

Passiflora actinia, çarkıfelekgiller familyasından çarkıfelek cinsinin bir türüdür.

<i>Passiflora subpeltata</i>

Passiflora subpeltata, çarkıfelekgiller familyasından çarkıfelek cinsinin bir türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Passiflora herbertiana</span>

Passiflora herbertiana, çarkıfelekgiller familyasından çarkıfelek cinsinin bir türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Sarı çarkıfelek</span>

Sarı çarkıfelek, çarkıfelekgiller (Passifloraceae) familyasından çarkıfelek cinsinin bir bitki türüdür.

<span class="mw-page-title-main">Japon iğdesi</span>

Japon iğdesi, Güz zeytini veya Güz yemişi iğdegiller (Elaeagnaceae) familyasından iğde cinsinin bir türüdür. Güz zeytini adı ile de bilinir.Bu isim İngilizce ismi olan autumn-olive in çevirisidir. Doğu Asya'da Himalayalardan Japonya'nın doğusuna kadar olan geniş alana kadar yayılmıştır. Zira bitki azotu köklerine depolayıp, bağlar ve bu şekilde en verimsiz topraklarda bile yaşama kabiliyetine sahiptir. Doğal olarak bu özelliği ile verimsiz bir toprağı verimli hale getirebilir.

<i>Psidium littorale</i>

Psidium littorale, Myrtaceae familyasından guava türüdür. Bu tür Cattley guavası olarak da adlandırılmakla bu ad Sir William Cattley adlı bir gezgin, kültür bilimcisi adına bu bitkiye ithaf edilmiştir. Çoğunlukla Peru guavası (2–6 m uzunluğunda bir çalı veya ağaç şeklinde boy gösterir.,ekşi fakat reçel yapımında kullanılan kimi zaman yenebilen sarı veya kırmızı meyveler verir. Kırmızı meyve veren türe Çilek guavası adı verilir. Sarı meyve verene limon guavası adı verilir, Hawaii'de waiawī adıyla anılır. Brezilya ve tropik kuşağa yakın Güney Amerika memleketidir, elma guava ile yakın akrabadır. Hawaii'de Çin guavası adıyla da bu türler anılmaktadır. Aşırı uyum sağladıkları ortamlarda işgalci ve kolay yayılan yok edilmesi zor türlerdir. Hawaii gibi tropik bölgelerde bu bitkiler yetiştirilmesi yanında yerel bitki örtüsüne zarar vermemesi için sürekli bir mücadelede sürmektedir. Guava türleri arasında soğuğa en dayanıklı türlerden biridir; hele çilek guavası, bilinen elma guava'dan daha dayanıklı türlerdir. Olgunluğa erişmiş Çilek Guavası ağacının,Limon Guavası türüne göre soğuğa daha iyi mukavemet gösterdiği ve -5,5 derecelik soğuklara dayanabildiği bilinmektedir. Yine anti oksidan bakımından çilek Guavası Limon guavasına göre daha üstün durumdadır.

<i>Actinidia arguta</i>

Actinidia arguta adlarıyla da bilinen Kore, Kuzey Çin ve Sibirya'da yaygın olan çok yıllık bir bitki türü. Bilinen kivi ile yakın akrabadır.

<span class="mw-page-title-main">Passiflora cincinnata</span> bitki türü

Passiflora cincinnata, çarkıfelekgiller (Passifloraceae) familyasından çarkıfelek cinsinin türüdür. 4,5 metre boya olgunlaştığında erişebilmektedir. 7–12 cm çapında mor-koyu mavi renkli çiçekleri ve gelişmiş halde 5 loba kadar çıkabilen yaprakları ile ünlüdür. Olgunlaşmamış hali ile yeşil olgunlaştığında ise portakala dönen 5 cm çapında yenilebilir meyvelere sahiptir. Meyveleri lezzetli olduğundan dolayı çiğ olarak yenebildiği gibi taze olarak da tüketilir. Anavatanı Brezilya, Bolivya ve Paraguay dır. Buradan çeşitli ülkelere yayılmıştır.-5 dereceye kadar olan soğuklara dayanabildiği görülmüştür. Bu türle Passiflora incarnata türünü melezleyerek soğuğa dayanıklı, yenilebilen 3–6 cm çapında meyveli Passiflora xincense hibrit türü oluşturulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Passiflora gibertii</span>

Passiflora gibertii hızlı yetişen süs amaçlı da değerlendirilen yenilebilen meyvelere sahip bir çarkıfelek türüdür. 8 metreye kadar boylanabilmektedir. Yaprakları genelde 3 lobludur ancak nadirende olsa 5 loblu yapraklara sahiptir. Duvar ve çitlere sarılarak veya özel sarmalları ile tutunmaktadır. Kolayca korunaklı konteynerlerde de soğuk bölgelerde yetiştirilebilir. Olgunlaşmış meyveleri sarıdan portakala kadar değişim gösterip yenilebilir. Genelde sıcak mevsimlerde çiçeklenme yapar bununla birlikte olgunlaşmamış yeşil meyvelerinin zehirli olduğu çeşitli kaynaklarda zikredilmekle bu sebeple olgunlaşmamış meyvelerinin yenmesi tavsiye edilmez. 0 dereceye kadar dayanıklıdır. Güneşli ve yarı gölge alanlarda yetişir. Düzenli sulama ister. Tohumları suda bir süre bekletilip toprağa ekildikten sonra 23-29 derece arasında çimlenir. Aynen diğer passiflora türleri gibi çimlenme birkaç haftada olabileceği gibi birkaç ayıda bulabilmektedir. Güney Amerika da Arjantin'den Paraguay,Brezilya'ya kadar olan alan bu türün anavatanıdır.

<span class="mw-page-title-main">Beyaz sapot</span>

Beyaz sapot, Rutaceae familyasından tropikal bir ağaç türü. Turunçgillerle de uzaktan akrabadır. Doğu Meksika, Orta Amerika, Kosta Rika'nın güneyi anavatanıdır.

<i>Capsicum chacoense</i>

Capsicum chacoense, Capsicum cinsinin Güney Amerika'ya özgü bir türüdür. İnsanlar tarafından nadiren yetiştirilirken, evcilleştirilmiş Capsicum türleri gibi yenilebilir meyveler üretir.

<i>Solanum pseudolulo</i>

Solanum pseudolulo, Güney Amerika'nın kuzeybatısında yetişen subtropikal çok yıllık bir bitkidir. S. pseudolulo, yürek şeklinde yaprakları olan büyük bir otsu bitki veya küçük bir çalıdır. Bitkinin yaprakları ve gövdeleri kısa tüylerle kaplıdır ve bitkinin tamamı genellikle keskin dikenlerle kaplıdır.

<span class="mw-page-title-main">Actinidia polygama</span>

Gümüş Asma veya Kedi Otu olarak da bilinen Actinidia Polygama, Actinidiaceae ailesindeki bir kivi türüdür. Kore, Japonya ve Çin'in dağlık bölgelerinde 500 ila 1.900 metre arasındaki yüksekliklerde yetişir. Olgunlaştığı zaman 5-6 metre yüksekliğe ulaşabilir. Yaprak döken bir tırmanıcıdır ve -30°C'ye kadar olan sıcaklıklara dayanarak yaşayabilir. Haziran ve Temmuz ayları arasında çiçeklenir. İki evcikli bir yapıya sahip olduğu için her bitkinin sadece tek bir cinsiyeti vardır. Bu nedenle tohum üretimi için iki cinsiyete sahip bitkinin beraber dikilmesi gerekir. Tohumların olgunlaşması genellikle Ekim ve Kasım ayları arasında gerçekleşir.

<span class="mw-page-title-main">Tatar hanımeli</span>

Lonicera tatarica, Tatar hanımeli olarak bilinen bir hanımeli türüdür. Sibirya ve doğu Asya'nın diğer bölgelerine özgüdür Lonicera tatarica'nın Himalayalar'da da yetiştiği bilinmektedir ancak Kuzey Amerika'da yaygın tanıtılan tür ve zehirli ot olarak daha iyi bilinir. Hanımeli, her iki yarım kürenin ılıman bölgelerine özgüdür. Kuzey Amerika'da bulunan birkaç egzotik çalı hanımelinden biri olan bu bitki, 1752'de süs bitkisi olarak tanıtıldı. Kıtanın batısında, Alaska ve Kaliforniya'ya kadar bilinir, burada kolayca bozulan doğal ortamlarda yetişir.