Abdülkadir İnan
Abdülkadir İnan | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Fethulkadir 26 Eylül 1889 Çıgay, Yekaterinburg, Rus Çarlığı |
| Ölüm | 1 Ekim 1976 (87 yaşında) Ankara, Türkiye |
| Eğitim | Resüliye Medresesi, Yüksek Muallimler Mektebi |
| Kariyeri | |
| Dalı | Halkbilim, Dilbilim |
| Çalıştığı kurumlar | Ankara Üniversitesi DTCF |
Abdülkadir Süleyman İnan,[1][2] (Rusça: Абдулкадир Инан; Başkurtça: Әбделҡадир Инан, Äbdelqadir İnan; 26 Eylül 1889, Çıgay - 1 Ekim 1976, Ankara), Başkurt tarihçisi, halkbilimci, dilbilimci ve öğretim üyesi. Arapça, Farsça, Rusça, Almanca ve bütün Türk lehçelerini bilmekteydi. Türk folkloru, Türk tarihi, Türk inançları, Türk lehçeleri ve Türk edebiyatı üzerine araştırmalar yapmış, bu konularda 350 kadar bilimsel makale ve kitap yayımlamıştır.[3]
Hayatı
1889'da Yekaterinburg yakınlarındaki Çıgay (Şıgay) köyünde doğdu. Asıl adı Fethulkadir'dir. Babası Çelebi çevresi Başkurtlarından Ulukatay boyunun Kazbörü kolundan Süleyman Efendi oğlu İmam Musaffa (Mustafa) Efendi, annesi Zekiye Hanım'dır. İlköğrenimini Çıgay'da açılan usûl-i cedide mekteplerinde yaptı. Troitski'deki Resüliye Medresesi'ni bitirdi ve 1914 yılında Yüksek Muallimler Mektebi'nden mezun oldu. 1915 yılında Mahkeme-i Şer'iyye kurulu önünde din ilimlerinden imtihan vererek müderris unvanı ve diplomasını aldı. Çeşitli Başkurt ortaokullarında öğretmenlik yaptı. Öğretmenliği sırasında başlatılan Başkurdistan millî mücadelesine katıldı. Başkurt hükûmetinin Başkurt gazetesinde editör olarak çalıştı. Başkurt Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulunca Eğitim Bakanlığında Fen Bölümü başkanlığı görevine getirildi. Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra 1919 yılına kadar Moskova ve St. Petersburg'da kaldı ve kütüphanelerde çalıştı. Birçok değerli eseri Başkurt kütüphanelerine taşıdı. 1919'da Ufa'da Başkir mirası ve folkloru araştırmaları için bir topluluk kurdu. Daha sonra Taşkent'e gitti. Bir süre Yese'de tarih öğretmeni olarak çalıştı. 1923'te Aşkabat, İran, Afganistan ve Hindistan üzerinden Sovyetler Birliği'nden ayrılarak Paris ve Berlin'e giderek kütüphanelerde çalıştı. 1925 yılında İstanbul'a geldi ve Türkiyat Enstitüsü'ne asistan olarak girdi. 1933'te Türk Dil Kurumu'nun daveti üzerine Ankara'ya yerleşti.
Çalışmaları
İlk yazılarını 1908'de Orenburg'da yayınlanan Vakit gazetesinde çıkardı. 1914 yılında Zeki Velidi Togan'ın tavsiyesiyle Başkurtların ve çevredeki diğer Türk halklarının folklor ve etnografya materyallerini toplamaya başladı. Türk destanları (özellikle Kırgızlar'ın Manas Destanı) ve Şaman inançları üzerine özgün çalışmalar ortaya koydu. 1916-1917 yılları arası Şûra dergisinde Başkurt Yaylasında, İlk İçin, Kaçkın, Ölet adlı hikâyeler yazdı. 1917'de Zeki Velidi Togan'ın kurduğu Çilebinsk Halk Komitesi'ne katıldı. Aynı yıl Moskova'da toplanan Sovyet kongresine Başkurt delegesi olarak katıldı. 1920'de Türkistan bölgesindeki Basmacı hareketine katıldı. O yıllarda Taşkent'de Abdülkadir Cılkıbay adıyla öğretmenlik yaptı. Akyol gazetesinde Kazakistan ve Başkurdistan hakkında tarih, etnografya ve folklorla ilgili makaleler yazdı. Sovyet baskısından dolayı İran, Afganistan, Hindistan, Fransa ve Almanya'ya giden İnan, 1925'te Türkiye'ye geldi. İnan'ın Almanya'da iken hazırlamış olduğu Dede Korkut Kitabı Hakkında incelemesini beğenen Mehmet Fuad Köprülü tarafından Türkiyat Enstitüsü'ne asistan olarak atandı. 1927'de Zeki Velidi Togan ile Yeni Türkistan dergisini basmaya başladı. 1928-1932 yılları arası Türkiye Halk Bilgisi Derneği'nin ilmi komisyon üyesi oldu. 1929 yılında bu derneğin verdiği görevle Erzurum, Erzincan, Hasankale ve bu çevrelerde halk bilgisine dâir folklor malzemesi topladı. Buradaki incelemelerini Birinci İlmi Seyahate Ait Rapor adıyle yayımlandı. Bu eserin basımı sırasında 1930 yılında Gaziantep ve civarında folklor çalışmaları ile meşgul oldu. Buradaki incelemelerini Halk Bilgisi Haberleri dergisinde yayımladı.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesinde Türkoloji asistanlığı yaptığı sırada 1933 yılında Türk Dili Tetkik Cemiyeti genel sekreteri Ruşen Eşref ve Milli Eğitim Bakanı Reşit Galip tarafından Ankara'ya çağırıldı. Atatürk tarafından kabul edildi ve takdir gördü. Türk Dili Tetkik Cemiyeti'nin Lengüistik-Filoloji ve Etimoloji kollarında üye olarak yer aldı. Kara Kırgız lehçesindeki Manas destanını Türkçeye çevirdi.[4] Kurum içerisinde Rus dilbilimci ve türkologlara ait kitap, araştırma ve çalışmaların Türkçe tercümelerini gerçekleştirdi. Terim Tarama komisyonu içerisinde 1500 bitki adından oluşan 300 sayfalık Türkçe Bitki Adları kitabının hazırlanmasında katkıda bulundu.[5] Her daim Köşk'e çağırılan Dil Kurumu üyeleri arasında yer alan İnan, geniş bilgisi ve hizmet etme gücü sayesinde Atatürk tarafından Türk Dil Kurumu başuzmanı olarak görevlendirildi.[6] 1934 yılında Osmanlıcadan Türkçeye Karşılıklar Kılavuzu çalışmalarına dahil edildi ve 1935 yılına kadar Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin yerine Öz Türkçe karşılıklar bulmaya ve türetmeye çalıştı.[7] Diplomasını Rusya'da kaybetmesine rağmen 1935'te Atatürk tarafından o yıl kurulan Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi'ne profesör olması için çağrıldı. 1936-1938 yılları arasında yürütülen Güneş Dil Teorisi çalışmalarında yer aldı.[8] III. Türk Dil Kurultayı'nda "(V.+K.) Eki Kanunu" isimli bildirisini sundu.[9]
1944'te Irkçılık-Turancılık Davasında yargılanmadı ama Turancı olduğu için dönemin Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel tarafından profesörlük unvanı kaldırıldı ve görevinden alındı. Fakülteye kısa bir süre sonra okutman olarak geri döndü. 1955'te bu görevine son verildi ve emeklilik hakları elinden alındı. Aynı yıl Türk Dil Kurumundaki başuzmanlık görevi de sonlandırıldı. 1961'de Diyanet İşleri Başkanlığı'nda ve 1964'te Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü'nde çalışmaları oldu.
Ölümü
Abdülkadir İnan 1 Ekim 1976'da Ankara'da vefat etti. Kabri Ankara Karşıyaka Mezarlığı'ndadır.
Yapıtları[10]
- Birinci İlmî Seyahata Dair Rapor (1930)
- Türk Edebiyatı (1934)
- Türkoloji Ders Hulâsaları (1936)
- Güneş-Dil Teorisi Üzerine Ders notları Türkoloji II (1936)
- Türkoloji Ansiklopedisi Üzerine Bir Kalem Deneyi (1. Forma, M. Şakir Ülkütaşır ile, 1938)
- Tarihte ve Bugün Şamanizm (1954)
- Kur'an-ı Kerim'in Türkçe Tercemeleri Üzerinde Bir İnceleme (1961)
- Hurafeler ve Menşeleri (1962)
- Makaleler ve İncelemeler I (1968)
- Eski Türk Dînî Tarihi (1976)
Çevirileri
- Türkistan Sanatkârları Risalesi (Samoyloviç, 1929)
- Moğolların İçtimaî Teşkilâtı (B. Y. Vladımirtsov, 1944)
- Türkmen Tarihi (Barîhold, 1972)
- Manas Destanı (1972)
Kaynakça
- ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. İkinci Türk Dili Kurultayı Zabıtları. Türk Dil Kurumu. Eylül 1934. s. 22.
İhtısas kâtibi Aptülkadir Süleyman Bey
- ^ Abdülkadir Süleyman (İnan)"AZERBAYCAN YURT BİLGİSİ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023.
- ^ Prof. Dr. Hikmet TANYU (1976). "Prof. ABDÜLKADİR İNAN'ın BÜTÜN ESERLERİ". TÜRK BİLGİNİ PROFESÖR ABDÜLKADİR İNAN'IN HAYATI (PDF). Vakıflar Dergisi. ss. 353-362. 30 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Haziran 2023.
- ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Nisan 1933. ss. 18, 24-25.
- ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Temmuz 1933. s. 14.
- ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Ekim 1933. s. 1.
Cemiyetin ihtısas kâtibi Abdülkadır Beyler
- ^ Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni. Ankara: Türk Dil Kurumu. Haziran 1935. s. 13.
- ^ Abdülkadir İnan (1936). Güneş - Dil Teorisi Üzerine Ders Hulâsaları (PDF). İstanbul: Devlet Basımevi. 30 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 30 Haziran 2023.
- ^ Üçüncü Türk Dil Kurultayı. Tezler Müzakere Zabıtları. Devlet Basımevi - İstanbul: Türk Dil Kurumu (1937 tarihinde yayınlandı). 1936. ss. 202-209.
- ^ "Abdülkadir İnan". Biyografya. 13 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi.
