20 Mayıs 1969 askerî müdahalesi
20 Mayıs 1969 askerî müdahalesi, Türkiye tarihinde 27 Mayıs Darbesi sonrası siyasi yasaklı olan eski Demokrat Partili Celal Bayar ve arkadaşlarının siyasi haklarının iadesi sürecinde ordu üst kademesi ve siyasiler arasında yaşanan kriz sonucu meydana gelmiştir.
Adalet Partisi hükûmetinin siyasi yasakları kaldıracak olan anayasa değişikliğinden vazgeçmesi ile yaşanan kriz sona ermiştir.
Arka plan
Türkiye'de çok partili demokratik rejim, 27 Mayıs 1960'taki bir askerî darbe ile önce kesintiye uğradı. Hazırlanan yeni anayasa ile ilk kez "kuvvetler ayrılığı" benimsendi, yargı bağımsızlığı anayasal güvence kazandı, yürütmenin yasamayı denetlemesini önlemek için kimi mekanizmalar geliştirildi. Çoğu insan tarafından hâlâ 'en demokratik anayasa' diye anılan 1961 darbe anayasası, getirdiği çok sayıda demokratik yeniliğin yanında bir de, darbe sonrası yargılanıp hapse mahkûm edilen eski Cumhurbaşkanı Celâl Bayar başta olmak üzere çok sayıda Demokrat Parti ileri geleni ve parlamenterine de siyaset yapma yasağı getiriyordu.
Darbe sonrası ilk seçimde, İsmet İnönü'nün liderliğindeki Cumhuriyet Halk Partisi, Demokrat Parti'nin devamı olmak üzere kurulan ve emekli general Ragıp Gümüşpala'nın başkanlığını yaptığı Adalet Partisi ile koalisyon kurdu. Bu koalisyonun yıkılmasından ve bu arada Süleyman Demirel'in AP Genel Başkanı olmasından sonra yapılan ilk genel seçim olan 1965 Türkiye genel seçimleri'nde AP oyların büyük çoğunluğunu alarak tek başına iktidar oldu. Yani bir anlamda darbeciler seçim sandığında yenilgiye uğramıştı.
Zaten 27 Mayıs'tan 1965'e kadar bol darbe teşebbüslü çok sıkıntılı bir dönem yaşanmış, ordu içinde ciddi cuntalaşmalar, gruplaşmalar olmuştu. 1965'te darbe lideri Cemal Gürsel'in hastalanarak Amerika'ya gitmesinin ardından Cumhurbaşkanlığı'na Genelkurmay Başkanı Cevdet Sunay'ın 28 Mart 1966'da seçilmesi, Demirel'in bu yolla askeri kontrol altına almaya, demokrasiye yeni bir müdahale olmasını engellemeye çalışması olarak kabul edilebilir. Sunay'dan boşalan Genelkurmay Başkanlığı'na 15 Mart 1966'da Cemal Tural, 11 Mart 1969 tarihinde de Memduh Tağmaç getirildi.
218 İmzalı Teklif
1969 yılında yaklaşan seçimlerin de etkisiyle, artık hapisten çıkmış olan Celâl Bayar ve DP'lilerin siyasi haklarının iadesi tartışılmaya başlandı.
Mayıs ayında Meclis'e 218 imzalı bir anayasa değişikliği teklifi verildi ve siyasi hakların iadesi öngörüldü. 14 Mayıs 1969 tarihinde, uzun yıllardır kavgalı olan iki lider, İsmet İnönü ve Celâl Bayar buluştular ve barıştılar.
Zaten DP'lilere haklarının iadesini CHP de öngörüyor, hatta İsmet İnönü öncülük ediyordu. Aynı günlerde Ankara'daki Genelkurmay Karargâhı'nda çok farklı hazırlıklar yapılıyor, ordu Bayar ve arkadaşlarına siyasi haklarının iade edilmemesi için müdahale yapmayı düşünüyordu.
Anayasa değişikliği önerisi parlamentonun alt kanadı olan Büyük Millet Meclisinde kabul edilmiş, Senatonun onayına sunulmuştu. Senato da onaylarsa işlerlik kazanacak, 1969'un yaz sonu için planlanan seçime Bayar ve arkadaşları katılabilecekti.
Washington'a giden mesaj
Amerikan Dışişleri Bakanlığı'nın belgelerine göre 19 Mayıs 1969 akşamı Ankara'daki Merkezi Haberalma Örgütü CIA görevlisi Washington'a şu mesajı gönderdi:
| “ | 1. Son birkaç gündeki çeşitli siyasi kişilerle yapılan görüşmelerin ve Türk Genelkurmayı'nın kararlılığının ardından, Türk ordusu 16 Mayıs akşamı, Celâl Bayar ve öteki kötülenen politikacıların siyasi haklarının iadesiyle ilgili yasal düzenleme konusunda son kararını verdi. Bu karar, eğer Senato 20 Mayıs günü yasayı kabul ederse, yönetime el koymak. 2. Türk Genelkurmayı, General Tağmaç'ın (Genelkurmay Başkanı Orgeneral Memduh Tağmaç) imzasıyla bütün ordu, kolordu ve tümen komutanlıklarına gizli bir emir gönderdi ve kararı bildirdi. Ordu, 20/21 Mayıs gecesi harekete geçecek, ulusu da Türk radyosundan, muhtemelen normal bir haber bülteninde bilgilendirecek. 3. Aynı zamanda ordu, Başbakan Demirel dahil bütün siyasetçileri, bu kararından (Senato'dan geçerse el koyma) haberdar etti ve Senato'da tek tek senatörler üzerinde çalışmalara başladı. Türk Genelkurmayı'na CHP Senatörü Hıfzı Oğuz Bekata ve CHP Milletvekili Kemal Satır şimdiden kabulü için 3'te 2 çoğunluk gereken teklife ret oyu verecekleri konusunda güvence verdiler. Ordu çok sayıda sivil giyimli istihbarat elemanını senatörlerle görüşmeye gönderdi ve her çeşit siyasi ikna yöntemini kullanıyor. O yüzden Senato'da gerekli çoğunluğun yakın gelecekte bulunamayabileceği tahmin ediliyor. Ordu, Senato'nun bu değişiklik girişimini tamamen sona erdirmesini (reddetmesi?) ve kendilerinin harekete geçmek zorunda kalmamasını ümit ediyor. Eğer, şans eseri teklif geçerse, ordu da harekete geçecek. Uyarılar ve hazırlıklar hiç de blöf değil. 4. Şüphe yok ki ordu varolan durumdan ötürü fazlasıyla tahrik olmuş durumda. Öfkeleri öncelikle CHP Başkanı General İsmet İnönü'ye yönelik ve şaşırtıcı biçimde Başbakan Demirel bu yasa değişikliğini çok da kullanmıyor. Askeri darbe, büyük ihtimalle parlamentonun dağıtılması, Cevdet Sunay'ın yerinde bırakılması ve Demirel'in de bir geçici hükümetle ülkeyi seçime kadar götürmesiyle ilerleyecek. Uzun dönemli bir askeri yönetime ilişkin bir belirti yok ama muhtemelen yapılacak seçim kampanyası daha kısıtlı olacak. Ordu sadece 'kendilerinin' anayasasının değiştirilemeyeceği mesajını vermek istiyor. 5. Cumhurbaşkanı Sunay, Türk radyosundan yayımlanan 19 Mayıs mesajında 'Anayasayı değiştirmeye gerek yok' dedi. Bazı dedikodulara bakılacak olursa, Senato oylamasını engellemek için Sunay kendi otoritesini kullanıp parlamentoyu feshedebilir ve 60 günde seçim yapılması emri verebilir. | „ |
Belgede Türk Silahlı Kuvvetleri'nin müdahaleye 16 Mayıs günü karar verdiği söyleniyor. Aynı gün, Cumhurbaşkanı Sunay, Genelkurmay Başkanı ve kuvvet komutanlarıyla bir hayli uzun bir görüşme yapmıştı. Bu görüşme sonrası ordunun anayasa değişikliğini istemediği saklanamaz bir gerçek halini almış, gazetelere de yansımıştı. [1]
İsmet İnönü ve CHP tarafı
20 Mayıs'ta İsmet Paşa, Cumhurbaşkanı Sunay'a bir mektup yazdı. Mektupta,
| “ | Sayın Cumhurbaşkanı, CHP Genel Başkanı olarak ben ve partimin yetkili organları, siyasi hakların iadesi için Millet Meclisi'ne verilmiş bulunan 218 imzalı bir anayasa değişikliği teklifini destekleme kararı aldığımızdan beri, gerek Zatı Devletlerinin, gerek bazı yüksek komutanların uyarı ve ısrarlarına muhatap olmaktayız... | „ |
deniyordu. İsmet Paşa darbe tehdidine karşı duruyordu.
Süleyman Demirel ve AP tarafı
Demirel de aynı gün partisinin grup toplantısında bir konuşma yaptı ve "Asker muhtıra vermedi" dedi, sonra ekledi:
| “ | Seçimlere gidelim. Hem Meclis'in verdiği oylar boşa gitmez, hem de Senato'muz zedelenmez... Ordu, hükümete bir muhtıra vermemiştir. Biz bazı sıkıntılar içindeyiz... | „ |
Sonuç
Sonuç olarak birkaç gün sonra anayasa değişikliği teklifi Komisyona geri çekildi, sonra genel seçime gidildi. Süleyman Demirel Genel başkanlığındaki Adalet Partisi, 1969 Türkiye genel seçimleri'nde büyük başarı kazanarak yeniden tek başına iktidar oldu. Bayar ve arkadaşlarının 27 Mayıs darbesiyle kaybettikleri siyasi hakları 1970'lerin ortalarına kadar da iade edilmedi.
Demirel, Demokrat Parti yöneticilerinin affını kendisi için tehdit görüyor ancak tabanın bu yöndeki talebinin önünde duramıyordu. Askerin bu hareketlenmesini fırsat bilerek affın önüne geçti.[2] Ama partisinin 'sağ' kanadı, Demirel'in Bayar ve arkadaşlarını yarı yolda bırakmasını affetmedi. 1969 seçimlerinden bir süre sonra 19 Ekim 1970'te Meclis Başkanlığından ve Kasım 1970'te de Adalet Partisi'nden istifa eden Ferruh Bozbeyli ile 69 kurucu tarafından Demokratik Parti kuruldu.Fakat,1973 ve 1977 Genel Seçimlerindeki hezimetlerden sonra,12 Eylül Darbesinden kısa süre önce parti kendisini feshederek mallarını Kızılay'a bağışladı.
