1980-1981 Polonya krizine Sovyet tepkisi

1980-1981 Polonya krizine Sovyet tepkisi, Polonya Halk Cumhuriyeti'nde kitlesel Solidarność hareketinin ortaya çıkışıyla bağlantılı olarak Polonya Birleşik İşçi Partisi'nin yönetimine ve Polonya'nın Sovyetler Birliği ile uyumuna meydan okumasıyla meydana gelen bir dizi siyasi olaylardır. Her ne kadar komünizme darbe anlamına gelecek olaylar yaşansa da Kremlin, daha önceki olaylardan (1968 Prag Baharı ve 1956 Macaristan Ayaklanması gibi) farklı olarak ilk kez askeri müdahaleden kaçındı ve böylece General Wojciech Witold Jaruzelski yönetimindeki Polonya liderliğini, muhalefetle başa çıkmak için sıkıyönetim ilan etme konusunda kendi başlarına bıraktı.

Gizliliği kaldırılmış Sovyet arşivlerine göre, ABD istihbaratının yorumlarının aksine, sıkıyönetim uygulandığı sırada asgari Sovyet müdahalesi için bile hiçbir hazırlık yapılmamıştı. 25 Ağustos 1980'de, Polonya'daki gelişmelere yanıt olarak politika oluşturmak üzere Moskova'da özel bir komisyon oluşturuldu. Başkanlığını üst düzey Komünist Parti ideologu Mihail Suslov'un yaptığı bu örgütte KGB başkanı Yuri Andropov, dışişleri bakanı Andrei Gromyko ve savunma bakanı Dmitriy Ustinov yer alıyordu. 1970 Polonya protestolarını hatırlayarak ve halihazırda devam eden Sovyet-Afgan Savaşı'ndaki sorunlarla uğraşarak Polonya'ya müdahale etme konusunda isteksizdiler. Aralık 1980'de Polonya'daki durum, Sovyetler Birliği'nin tam olarak bir yıl önce oraya müdahale etmeye karar vermesinden önceki Afganistan'daki durumla paralellik taşıyordu; bu da Sovyetlerin Amerika Birleşik Devletleri ile ilişkilerinde sonuçlara ve düşüşe yol açtı.

Ancak Doğu Alman ve Çekoslovak liderler Erich Honecker ve Gustáv Husák, önceki baskılara benzer şekilde Solidarność'u bastırmaya istekliydi. Yaşlanan Sovyet lideriLeonid Brejnev, müdahale konusunda Honecker ve Husák'la aynı fikirdeydi. Aralık ayında, Varşova Paktı'nın 'Soyuz-80' adlı askeri tatbikatını bahane ederek Sovyet, Doğu Almanya ve Çekoslovakya'nın ortak saldırısı planlandı.

Başlangıçta hoşgörülü olan, derinden endişe duyan Polonya Birleşik İşçi Partisi (PUWP) liderleri, yavaş yavaş halk hareketini kendi başlarına bastırmayı düşünmeye başladı. 22 Ekim'de Polonya savunma bakanı Jaruzelski sıkıyönetim planlamasına başladı.

Bu zamana kadar Amerika Birleşik Devletleri istihbaratı Varşova Paktı'nın planları hakkında doğru bir fikre sahipti. Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzeziński, Başkan Jimmy Carter'ıVarşova Paktı'nın askeri yapılanmasını kamuoyuna açıklamaya ve Sovyetler Birliği'ni bunun sonuçları konusunda uyarmaya ikna etti.

5 Aralık'ta Honecker'in ısrarı üzerine Varşova Paktı ülkeleri Moskova'da bir zirve düzenledi. İşçi partisinin birinci sekreteri olan Stanisław Kania, muhalefeti yerel yollarla ortadan kaldırmak için elinden geleni yapacağına söz verdi. Brejnev silahlı müdahalede ısrar etmedi, Kania onu dış müdahalenin ulusal bir ayaklanmaya yol açacağına ikna etmeyi başardı. Polonyalı liderlere durumla kendi başlarına başa çıkma şansı vermek için müdahale ertelendi.

Ancak Kremlin bu baskının hoşgörülü bir şekilde sürdürülmesinden memnun değildi ve 18 Ekim 1981'de Polonya Birleşik İşçi Partisi'ni Kania'nın yerine Jaruzelski'yi getirmeye zorladı. Jaruzelski sıkıyönetim ilan etme sözü verdi, ancak durumu kontrol altına alamaması halinde eyleminin Varşova Paktı askeri müdahalesi vaadiyle desteklenmesini talep etti. 29 Ekim'de Jaruzelski'nin talepleri Sovyet Politbüro'nun bir oturumunda tartışıldı ve burada Andropov, Polonya'ya hiçbir Sovyet askeri gönderilmeyeceği yönündeki fikir birliğini doğruladı.

Varşova Paktı Savunma Bakanları Komitesi'nin 1-4 Aralık tarihlerinde Moskova'da gerçekleştirilen 14. yıllık toplantısında, Jaruzelski'nin yardımcısı Florian Siwicki, "karşı devrime soğuk bir duş" vermek ve Jaruzelski'nin müttefiklerinin desteğine sahip olmadığı yönündeki Batılı iddiaları çürütmek için destek sözü veren blöf niteliğinde güçlü bir açıklama yapmayı önerdi. Sovyet, Doğu Almanya, Çekoslovak ve Bulgar bakanlar Dmitriy Ustinov, Heinz Hoffmann, Martin Dzúr ve Dobri Dzhurov öneriyi destekledi. Ancak, işgal planlarının çoktan iptal edildiğinin farkında olmayan ve tehdidi gerçek anlamda kabul eden Romanya bakanı Constantin Olteanu, Nikolay Çavuşesku ve Macar mevkidaşı Lajos Czinege ile istişarede bulunduktan sonra taslağı veto etmesi nedeniyle yasa geçemedi.

10 Aralık 1981'deki Politbüro toplantısında, Jaruzelski'nin Dayanışma'ya yönelik baskısını hâlâ bir şeyler ters giderse Sovyet askeri müdahalesi vaadi şartına bağladığını öğrenince Sovyet liderliği öfkelendi. Politbüro, askeri destek talebini kesin bir şekilde ve oybirliğiyle reddetti. Politbüro'nun en etkili isimlerinden biri olan ve bir yıldan kısa bir süre içinde Sovyet lideri olacak olan Andropov, Batı'nın siyasi ve ekonomik yaptırım tehdidine karşı ihtiyatlı davranarak Politbüro üyelerine kendisiyle uzlaşmaya hazır olduğunu açıkça ifade etti. Andropov, Polonya üzerinden Doğu Almanya ile Sovyet iletişiminin kesintisiz devam etmesi halinde, ne kadar tatsız olursa olsun, Polonya üzerindeki Sovyet kontrolünün Dayanışma'ya olası kaybı hakkında:

Böyle bir adımı riske atamayız. Polonya'ya asker sokmayı planlamıyoruz. Doğru tutum budur ve sonuna kadar buna bağlı kalmalıyız. Polonya'da işlerin nasıl sonuçlanacağını bilmiyorum ama Polonya Solidarność'un kontrolüne girse bile bu böyle olacak. Ve eğer kapitalist ülkeler Sovyetler Birliği'ne saldırırsa ve biliyorsunuz ki çeşitli ekonomik ve politik yaptırımlar üzerinde anlaşmaya varmışlardır, bu bizim için çok ağır olacaktır. Her şeyden önce kendi ülkemizle ve Sovyetler Birliği'nin güçlenmesiyle ilgilenmeliyiz. Bu bizim ana hattımızdır... Sovyetler Birliği ile Doğu Almanya arasındaki Polonya üzerinden geçen iletişim hatlarına gelince, bunların korunmasını sağlamak için elbette bir şeyler yapmalıyız.

Baş ideolog Suslov, 1970'lerde Sovyetlerin yumuşamayı desteklemesinin ardından işgal olasılığını Sovyet uluslararası duruşuna ciddi bir darbe olarak değerlendirerek onu destekledi. Brejnev Doktrini fiilen ölmüştü.

Jaruzelski, Varşova Paktı başkomutanı Viktor Kulikov ve Sovyet büyükelçisi Boris Aristov'a askeri yardım için bir kez daha yalvarıp başarısız olduktan sonra, 13 Aralık 1981'de nihayet sıkıyönetim ilan etti. Acil durum önlemlerini haklı çıkarmak için Jaruzelski hâlâ halkın Sovyet işgali korkusuyla oynuyordu. Ancak sıkıyönetime karşı önemli bir direniş olmadı ve herhangi bir yabancı askeri desteğin gereksiz olduğu ortaya çıktı. O zamandan beri Jaruzelski, Sovyet birliklerini davet ettiğini inkâr etti ve tam tersine, sıkıyönetim yasasının Sovyet askeri müdahalesini önlemeyi amaçladığı konusunda ısrar etti.

Kasım 1997'de Jachranka'da, 1980-1981 Polonya krizinde Sovyetlerin rolü üzerine bir konferans düzenlendi; burada Dayanışma, Polonyalı komünist, Jaruzelski, Kania, Siwicki, Kulikov ve Brzezinski dahil olmak üzere etkinliklere katılan Sovyet ve Amerikalı katılımcılar yer aldı. Jaruzelski ve Siwicki, Sovyetlerin her zaman işgale hazırlandığını ileri sürüyordu; Kania ve Brzezinski, işgal planlarının 1981'in ikinci yarısından vazgeçildiği görüşündeydi ve Kulikov, 1980'de bile herhangi bir müdahale planının varlığını reddetti.