1974–75 Şattülarap Çatışması
| 1974–75 Şattülarap Çatışması | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Taraflar | |||||||
 İran |  Irak | ||||||
1974–75 Şattülarap Çatışması, İran ile Irak arasında yaşanan silahlı çatışmalar.
Arka plan
1913 yılında Irak'ta hüküm süren Osmanlılar'la bölgede sonradan ağırlığını koyan Britanya arasında düzenlenen Anglo-Ottoman Convention diye bilinen antlaşma ile, Hürremşehr dışındaki Şattülarap bölgesinin tamamı Osmanlı Devleti'nin hâkimiyetine bırakılmıştı.[2] I. Dünya Savaşı'nın ardından kurulan Irak Krallığı ile İran, petrol nakliyatında giderek önem kazanan Basra, Abadan ve Hürremşehr gibi liman şehirlerinin olduğu bölge için rekabete girdiler. 1934 yılında İran, Milletler Cemiyeti'ne başvurarak Hürremşehr ve Abadan gibi ticaret merkezlerini çevreleyen suların Irak'ın hâkimiyetinde kalmasını protesto etmiş, Irak ise statükonun sürdürülmesini istemişti. İki ülke 1937'de tekrar bir antlaşma imzalamışlarsa da durum sonuç itibarıyla 1913 antlaşmasından pek farklı olmamış, Şattülarap II. Dünya Savaşı öncesinde ve sonrasında İran ve Irak arasında sorun olmaya devam etmiştir.
1969'da İran, kısa süre önce düzenlenen bir darbe ile Irak'ta iktidara gelen Baas Partisi hükûmetine 1937 antlaşmasının revize edilmesini teklif etti. Yeni kurulan Baas hükûmetinin teklifi reddetmesiyle İran 1937'deki antlaşmayı feshettiğini ilan etti. Bu karar ile iki ülke arasında 1975'teki Cezayir Antlaşması'na kadar sürecek gergin dönem başlamış oldu.
Çatışma
Gerginlik 1974'te İran'ın Irak'ın Arap çoğunluğuna dayanan devletine karşı ayrılıkçı bir isyana girişen Kürtlere verdiği destekle de alevlenen bir çatışmaya dönüştü.[3][4] Irak 1975'te İran'a karşı tank birliklerinin öncülüğünde büyük bir saldırı başlattı, ancak saldırı İran tarafından püskürtüldü. Bu saldırıyı birkaçı daha takip etti.[5] O dönemde dünyanın en büyük ordularından birine sahip olan İran üstün hava gücüyle Irak'ı mağlup ederken, bir yandan da yakın müttefikleri ABD ve İsrail'den sağladığı destekle Kürt ayrılıkçıları silahlandırarak Irak'a sınırları içinde de darbe vurdu. Her iki taraftan da yaklaşık bin insanın yaşamını kaybettiği çatışma sonunda Irak herhangi bir avantaj elde edemedi.[6]
Sonuç olarak Irak, çatışmayı sürdürmekten vazgeçti ve bunun yerine Kürt isyanını sona erdirmek için Tahran'a taviz vermeyi tercih etti.[3][4] 1975 yılında Cezayir'de düzenlenen OPEC Zirvesinde iki ülkenin devlet adamları ev sahibi ülkenin arabuluculuğunda görüşmeye başladılar. Görüşmeler sonunda ulaşılan Cezayir Antlaşması ile Şattülarap'taki sınırın su yolunun ortasından geçmesini kabul eden Irak, Şattülarap üzerindeki iddiasından vazgeçerek nehrin kontrolünü İran'a bıraktı.[1] Bu tavize karşılık olarak İran Irak'taki Kürt ayaklanmasına yardımını geri çekti.
Sonrası
Şattülarap anlaşmazlığını görünüşte çözüme kavuşturan Cezayir Antlaşması ile iki ülke arasındaki komşuluk ilişkileri 1979 İran İslâm Devrimi'ne kadar iyi sürdürülmüştür. Aynı yıl Irak'ta iktidara sahip olan Saddam Hüseyin antlaşmayı tanımadığını açıklamış, 22 Eylül 1980'de de İran'a savaş ilân etmiştir. Sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı boyunca İran tarafından kapatılan Şattülarap'ın dış dünya ile bağlantısı tamamen kesildi.
Kaynakça
- ^ a b Yücealtay, Ceren (28 Haziran 2022). "İran-Irak Savaşı ve Türkiye Üzerine Etkileri". BELLEK Uluslararası Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi. 4 (1). s. 25. Erişim tarihi: 29 Eylül 2023.
- ^ Bilge, Mustafa I. (2010). Şattülarap. Türkiye Diyanet Vakfı. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ekim 2023.
- ^ a b Karsh, Efraim (25 Nisan 2002). The Iran–Iraq War: 1980–1988
. Osprey Publishing. ss. 1-8, 12-16, 19-82. ISBN 978-1-84176-371-2. - ^ a b Ranard, Donald A. ((Ed.)). "History". Iraqis and Their Culture. 10 Ocak 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Farrokh, Kaveh (20 Aralık 2011). Iran at War: 1500–1988. Oxford: Osprey Publishing. ss. ?. ISBN 978-1-78096-221-4.
- ^ "CSP - Major Episodes of Political Violence, 1946-2013". Systemicpeace.org. 17 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2018.
