İçeriğe atla

1973 Şili Darbesi

11 Eylül sabahı darbeci güçler, Şili Başkanlık Sarayı La Moneda'yı bombalarken.

1973 Şili Darbesi, 11 Eylül 1973 tarihinde sosyalist Başkan Salvador Allende'nin devrilip, General Pinochet'in iktidara geldiği askerî darbedir. Bu darbeyle dünyanın seçimle başa gelmiş ilk sosyalist hükûmeti devrilmiş ve yerine 17 yıl sürecek bir diktatörlük kurulmuştur.

Şili'de Allende Dönemi

Salvador Allende, 1970 Başkanlık seçimlerinde oyların %36,3'ünü alarak Şili'nin Başkanı oldu. Başkan olduktan sonra geniş çaplı reformlara girişti. Bu reformlardan en önemlileri endüstrinin (özellikle bakır endüstrilerinin) devletleştirilmesi ve toprakların yeniden dağıtılmasıdır.

Allende'nin ekonomik reformları, ilk yılında çok başarılı oldu ve Şili ekonomisi %8,6 büyüdü. Ancak bu başarı ertesi sene devam etmedi ve 1972'deki %140'lık enflasyon yıkıcı sonuçlar doğurdu. Yiyecek sıkıntısı baş gösterdi ve karaborsacılık yaygınlaştı. 1971 ve 1972 yılları boyunca bakır fiyatlarının düşmesi, ihracatının neredeyse tamamı bakır olan Şili ekonomisine ağır bir darbe daha vurdu.

1971'de Küba Devlet Başkanı Fidel Castro, Şili'yi ziyaret etti. 4 hafta süren bu ziyaret, başta ABD olmak üzere birçok kapitalist çevrelerde Şili'nin Küba gibi olacağı korkusunu güçlendirdi.

Kötüleyen ekonomik göstergelere rağmen 1973 seçimlerinden Allende güçlenerek çıktı ve oyunu %43'e çıkardı. Fakat rakipleri; muhafazakârlar, milliyetçiler ve Hristiyan Demokratlar birleşerek "Demokratik Koalisyon"u kurdular. 1973'te Allende ile muhalefet arasındaki çekişme, Şili'de birçok siyasi krize yol açtı.

22 Ağustos 1973'te Hristiyan Demokratlar ile muhafazakârların kontrolündeki Şili Meclisi, Şili Demokrasi'sinin Kırılmakta Olduğunun Bildirgesi adlı kararı kabul etti. Meclisin aldığı kararda, Allende'nin anayasayı delmekte olduğu iddia ediliyor ve Allende bir diktatörlük kurmaya çalışmakla suçlanıyordu. Sorunu çözmek ve demokrasiyi yeniden işler kılmak için ordunun yönetime el koyması isteniyordu. Allende, iki gün sonra verdiği cevapta bu kararı alanların "ülkenin dışarıdaki itibarını bozmak ve iç karışıklıklar çıkarmak" amacında olduğunu söyledi.

Darbe

11 Eylül sabahı, Salvador Allende, La Moneda'dan çıkıyor. Allende'nin hayattayken çekilmiş bu son fotoğrafında elinde otomatik tüfek olması direnirken öldüğünü göstermektedir.

11 Eylül 1973'te General Pinochet önderliğindeki Şili Silahlı Kuvvetleri yönetime el koydu. Önce Şili Hava Kuvvetleri, Başkanlık Sarayı La Moneda'yı bombaladı, daha sonra ise Kara Birlikleri saraya girdi. Darbe sırasında Başkan Allende intihar etti.[1]

Darbenin ardından Şili Kara Kuvvetleri Komutanı ve darbecilerin başı Augusto Pinochet Devlet Başkanı ilan edildi. Böylece Şili'de Pinochet'in 1990 yılında iktidardan ayrılmasına kadar sürecek olan diktatörlük dönemi başladı.[2]

Amerika'nın rolü

ABD Hükûmeti 17 Eylül 1970 tarihli bu belge ile amacı Salvador Allende'yi devirmek olan FUBELT projesini başlatıyor.

Washington'daki Amerikan yönetimi, Salvador Allende yönetiminin iktidara gelmesinden hiçbir zaman memnun olmamıştı. Allende'nin Amerikan şirketlerinin elinde olan bakır endüstrisini devletleştirmesi bu memnunsuzluğu daha da arttırdı. ABD Başkanı Nixon'un Ulusal Güvenlik Danışmanı Henry Kissinger'in 5 Kasım 1970 tarihinde raporunda, Allende'nin iktidara gelmesi "bu yarımkürede karşılaştığımız en büyük sorunlardan biri" olarak tanımlanıyordu.[1] Bu sebeple Amerika, Allende'yi devirmek için çalışmalar yapmıştır.

1970'ler boyunca CIA, Allende'nin rakiplerini mali yardım yapmak suretiyle desteklemiş ve Allende'nin seçilmesini engellemek istemiştir. Bunu başaramayınca da askerî darbe ile Allende'nin yönetiminden kurtulmaya çalışmıştır. 16 Ekim 1970 tarihli CIA raporunda[2] Şili'de darbe yapılması için çalışmalara başlanması emrediliyordu.[3]

Amerika Birleşik Devletleri, 1964-1970 yılları arasında Şili'ye yaklaşık 1 milyar $'lık ekonomik yardım yapmıştı. 1970'te Allende'nin başa gelmesiyle bu yardımlar kesilmiştir. 72-73 yıllarında bakır fiyatlarının düşmesiyle bu yardımların kesilmesi birleşince Şili ekonomisinde büyük sorunlar baş göstermişti.

9 Ekim 1973'te Nixon ile danışmanı Kissinger arasında telefon görüşmesinde Nixon, darbenin başarıya ulaşmış olmasındaki mutluluğu dile getiriyor ve "darbenin başarılı olması için gerekli koşulları yarattıklarını" söylüyordu.[3]

Darbe hakkındaki sözler

“ Ülkesinin insanlarının sorumsuzluğu yüzünden bir ülkenin komünist olmasına seyirci kalamayız. Meseleler, Şilili seçmenlerin kararına bırakılamayacak kadar önemlidir.[4]„

— Henry Kissinger, ABD Başkanı Nixon'un Ulusal Güvenlik Danışmanı, daha sonra Dışişleri Bakanı

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar

İlgili filmler ve belgeseller

  • Salvador Allende Gossens: un témoignage (1974)
  • La Batalla de Chile: La insurrección de la burguesía (1975)
  • La Batalla de Chile: El golpe de estado (1977)
  • Noch nad Chili (1977)
  • La Batalla de Chile: El poder popular (1979)
  • Missing (1982)
  • Salvador Allende (1992)
  • House of Spirits (1993)
  • Chile, la memoria obstinada (1997)
  • 11 de septiembre de 1973. El último combate de Salvador Allende (1998)
  • Le Cas Pinochet (2001)
  • Betrayal in Santiago: Who Shot Salvador Allende? (2003)
  • Allende - Der letzte Tag des Salvador Allende (2004)
  • Salvador Allende (2004)
  • Machuca (2004)
  • Caida de Salvador Allende' (Arjantin'in haftallık belgesel programı Documenta'dan) (2006) Bl.318 Mayıs 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  • Allende en su laberinto (2014)
  • Colonia (2015)

İlgili şarkılar

Kaynakça

  1. ^ "Otopsinin sonucu: Allende intihar etti". NTV Tarih (Basılı yayım). Ağustos 2011. s. 18. ISSN 1308-7878. 
  2. ^ "Şili'de kırılan zincirler". 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ "Futbolun en çirkin golü". 11 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2024. 
  4. ^ Lewis, Anthony (27 Şubat 1975). "The Kissinger Doctrine". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 12 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2022. 

^Dönenmin Amerikan başkanı Nixon'a danışmanı Henry Kissinger'ın Allende hakkındaki raporu9 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

^ CIA merkezinden CIA'in Santiago'daki merkezine bir mesaj1 Kasım 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

^9 Eylül 1973 tarihli ABD başkanı Nixon ile danışmanı Kissinger arasındaki telefon görüşmesi12 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Salvador Allende</span> Şilili devlet adamı

Salvador Allende Gossens, Şilili devlet adamı ve Latin Amerika'da serbest seçimle iktidara gelen ilk Marksist devlet başkanıdır. Ne var ki işçi sınıfının egemenliğinde bir cumhuriyet kurma amacını gerçekleştiremedi. Göreve başladıktan üç yıl sonra karşıdevrimci general Augusto Pinochet, onun başkanlığını sürdürdüğü sosyalist iktidarı bir darbe ile ortadan kaldırdı.

<span class="mw-page-title-main">Şili</span> Güney Amerikada bulunan egemen devlet

Şili (İspanyolca:

<span class="mw-page-title-main">Víctor Jara</span> Şilili şarkıcı ve müzisyen (1932-1973)

Víctor Lidio Jara Martínez, Şilili şarkıcı ve müzisyen.

<span class="mw-page-title-main">Palacio de La Moneda</span> Şili Cumhuriyetinin başkanlık konutu

Palacio de La Moneda, Şili Cumhuriyeti'nin başkanlık konutudur. İspanya'nın Amerikan kolonilerinde inşa ettirdiği en görkemli binalardan biri olan saray Şili'nin başkenti Santiago'nun merkezinde yer alır.

<span class="mw-page-title-main">Augusto Pinochet</span> Şili diktatörü (1973–1990)

Augusto José Ramón Pinochet Ugarte, 1973 yılından 1990 yılına kadar Şili'yi dikta rejimi ile yöneten general. 1973'ten 1998'e kadar Şili ordusunun başkomutanı ve 1973'ten 1981'e kadar Şili Cunta Hükûmeti'nin başkanı.

<span class="mw-page-title-main">Isabel Allende</span> Şilili yazar

Isabel Allende Llona, Şilili yazardır.

'El pueblo unido jamás será vencido, 'Nueva Cancion Chilena'(Yeni Şili Şarkısı) hareketinin uluslararası ölçekte en ünlü şarkılarından biridir. Şarkının müziği Sergio Ortega tarafından bestelenmiş, metin Quilapayún tarafından yazılmıştır ve Haziran 1970'te kaydedilmiştir.' Birçok farklı dile çevrilmiş olan şarkının adı Türkçede 'Birleşmiş Halk Asla Yenilmez' ya da müziğe tam uyan hecelere sahip bir şekilde 'Örgütlü bir Halkı Hiçbir Kuvvet Yenemez şeklinde çevrilmektedir. Piyanist Frederic Rzewski, siyasi arka planından da etkilendiği şarkının ana teması üzerine 33 varyasyondan oluşan bir solo piyano eseri yazmış ve şarkı bu haliyle de dünyaca ünlü bir klasik olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Unidad Popular</span>

Unidad Popular, Şili'de 1970 Şili başkanlık seçiminde Salvador Allende'nin başarılı adaylığı arkasında durmuş olan politik partilerin koalisyonudur.

<span class="mw-page-title-main">Gladys Marín</span>

Plaza de Armas'da bir konuşma yaparken]]

<span class="mw-page-title-main">Stefano Delle Chiaie</span> İtalyan siyasetçi

Stefano Delle Chiaie, İtalyan neo-faşist Avanguardia Nazionale adlı örgütün kurucusudur. İtalya'daki kontrgerilla örgütünün bir parçasıdır ve Latin Amerika'daki Condor Operasyonuna dahil olmuştur. Propaganda Due (P2) Mason locasının başı olan Licio Gelli'nin yakın dostudur. Salazar Portekiz'inde 1965 yılında anti-komünist Fransız paralı asker ve rahip Yves Guérin-Sérac tarafından kurulan ve bir kirli savaş örgütü olan Aginter Press içinde yer alır. 1970 yılında Prens Borghese'nin İtalya'da darbe planının içinde yer alır, darbenin başarısız olması sonucunda Franco İspanyası'na kaçar. Kaçarken beraberinde, gelecekteki İspanyol kontrgerilla gücü GAL örgütünün lideri olacak olan Vincenzo Vinciguerra olacaktır. 20 Haziran 1973 günü Arjantin'e 18 yıllık sürgünden sonra dönen Juan Peron'u karşılamaya gelen kalabalığa ateş açılması olayı olan Ezeiza Katliamında yer alır. 1975 yılında yapmayı planladığı Şili Hristiyan Demokrat Bernardo Leighton suikastı başarısız olur. 1976 yılında İspanya Bask Bölgesinde solculara karşı saldırılara katılır. 1980 yılında darbeyle Bolivya'da iktidara gelecek olan kötü şöhretli Luis García Meza Tejada’nın askerî darbesinde eski Nazi Klaus Barbie ile birlikte yer alır. Chiaie, Pinochet'e bağlı DINA, Arjantin Antikomünist İttifakı ve Bolivya'daki Hugo Banzer diktatörlüğü için çalışmıştır. 1989 yılında Venezuela'nın başkenti Caracas'ta yakalanır. Lakabı olan caccola (kısa), boyu çok kısa olduğu için takılmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Condor Planı</span> 1970li yıllarda Latin Amerikadaki sağ diktatörlüklerin CIA desteğiyle uygulamaya koyduğu operasyon

Condor Planı veya Condor Operasyonu, 1970'li yıllarda Latin Amerika'daki sağ diktatörlüklerin CIA desteğiyle uygulamaya koyduğu operasyon. Bill Clinton döneminde (2000) açıklanan belgeler sonucunda CIA desteği daha açık biçimde ortaya konmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Patricio Aylwin</span>

Patricio Aylwin Azócar, Şilili siyasetçi ve avukat. Şili'de darbe sonrası demokratik yollarla seçilen ilk başkandır.

<span class="mw-page-title-main">Colonia Dignidad</span> Pinochet diktatörlüğü altında bir işkence alanı olarak hizmet veren Paul Schäfer liderliğindeki Şilideki Alman dini kolonisi

Colonia Dignidad (Türkçesi: Haysiyet Kolonisi) ya da Villa Baviera Şili'nin Parral şehri sınırları dahilinde bulunan ve şehrin güneydoğusunun yaklaşık 35 km dışında kalan Perquilauquén Irmağı'nın kıyılarının kuzeyinde, tamamen izole edilmiş bir bölgede kurulmuş koloni. 1950 yıllarında göçmen Almanlar tarafından kurulmuş ve -kutsal- liderliğini -eski bir Nazi subayı ve rahip olan- Paul Schäfer yapmıştır. Koloninin asıl ismi Sociedad Benefactora y Educacional Dignidad'dır.

<span class="mw-page-title-main">Victor Pey</span> İspanyol Mühendis

Víctor Pey Casado İspanya doğumlu Şilili mühendis, siyasetçi, akademisyen ve iş adamıdır.

Manola Robles, Şilili gazeteci. Özellikle ekonomi ve siyaset üzerine köşe yazıları kaleme aldı. 1980'li ve 1990'lı yıllarda Radyo Cooperativa için çalıştı.

<span class="mw-page-title-main">İsveç-Şili ilişkileri</span>

İsveç-Şili ilişkileri, İsveç ile Şili arasındaki diplomatik ilişkileri ifade eder. Her iki ülke de, önemi 1970'lerde Şilililerin İsveç'e göçünün tarihine odaklanan dostane ilişkilere sahiptir. Yaklaşık 100.000 Şilili ve onların soyundan gelenler İsveç'te ikamet ediyor ve bu da ülkeyi üçüncü büyük Şilili diaspora topluluğuna ev sahipliği yapıyor. Her iki ülke de Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı üyesidir.

Chicago Boys, 1970 ve 1980'lerde tanınmış bir grup Şilili ekonomist. Bu adlarını, Milton Friedman ve Arnold Harberger'in ders vermekte olduğu Şikago Üniversitesinin ekonomi bölümünden mezun olduklarından almışlardır. Bazıları da, Şikago Üniversitesinin destek vermiş olduğu Şili Papa Katolik Üniversitesinin ekonomi bölümünden mezun olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Şili ekonomik mucizesi</span>

Şili ekonomik mucizesi veya Şili mucizesi, ekonomist Milton Friedman tarafından Şili ekonomisinin 1980'lerde yeniden yapılandırılması ve çoğu Friedman'ın ders vermekte olduğu Şikago Üniversitesinden mezun olmuş topluca Chicago Boys olarak bilinen sayıca büyük bir grup Şilili ekonomist tarafından uygulanmış ekonomik politikaların etkilerini tanımlamak için kullanılan bir terim.

<span class="mw-page-title-main">Lucía Hiriart</span>

María Lucía Hiriart Rodríguez ya da Lucía Hiriart de Pinochet, Eski Şili first ladysi.

<span class="mw-page-title-main">Omar Saavedra Santis</span> Şilili gazeteci ve yazar

Omar Saavedra Santis, Şilili gazeteci ve yazar.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.